Zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti sport inshootlari

Sport inshootlari nazariyasi. Sport maydonlarining orientatsiya va konstruksiyasi hamda o‘lchamlari
21
O‘yin maydonlari kengligini aniqlashda ularning o‘yin va qurilish maydoni o‘lchamlarini bilish zarur. O‘yin maydoni o‘lchami o‘yin qoidalari asosida belgilanadi. Kurilish o‘lchamlari esa, xavfsizlik zonalari hisobiga ko‘ra o‘yin maydoniga nisbatan qattaroq bo‘ladi. 1-jadvalda o‘yin maydonlarining asosiy va qurilishi mumkin bo‘lgan o‘lchamlari berilgan.

O‘yin maydonlari alohida yoki birlashgan holda joylashishi mumkin. Masalan, bir tekislikda bitta yoki har xil sport turlari uchun birlashgan maydonlar bo‘lishi mumkin.

1-jadval
Sport o‘yin maydonlarining asosiy va kiritilishi mumkin bo‘lgan

o‘lchamlari

	Sport turi		O‘yin maydonlarining						Osonlashtirilgan
			o‘lchamlari (m)						qoida bo‘yicha o‘yin
	bo‘yicha o‘yin may-
			o‘yin			qurilish			maydoni o‘lchami
	donlari
			uzunligi		eni	uzunligi		eni	uzunligi	eni
	Basketbol		28		15				26	14
	Voleybol		18		9	24		15	15	7,5
	Qo‘l to‘pi		40		20	44		23	36	18
	Badminton		13,4		6,1	15		8	12	5
	Tennis					40		20	36	18
	Futbol		90		60	98		64	60	40
	a) qoida bo‘yicha		110		75	118		79	75	50
	b) sport	yadro
	loyihasi	tipi	104		69
	bo‘yicha

Sport maydonlar qurilishida shuni ko‘zda tutish kerakki, o‘yin vaqtida quyosh yon tomondan tushishi lozim (uning o‘rta chizig‘i bo‘ylab).
11-rasm. Sport maydonlarini orientatsiyasi

SHunga muvofiq, asosan kechki payt foydalaniladigan maydonlar qurilishida meridian chizig‘i e’tiborga olinib, ya’ni ularning bo‘y o‘qi shimoldan janubga tomon tortilgan bo‘lib, mumkin bo‘lgan og‘ishi 15⁰ bo‘ladi. Agar sport o‘yinlari bir turi uchun bir necha maydon

22
joylashtirish zarur bo‘lsa, unda hech bo‘lmaganda, ularning uchtasidan bittasi ekvator chizig‘i e’tiborga olingan holda quriladi.

YUqori qavatli uylar bo‘lgan tumanlarda maydonlarni uylarning sharq tomoniga va ekvator chizig‘i ko‘zda tutilib qurilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. SHu maqsadda qurilgan inshootlarda quyosh kech paytda va kunduzi o‘tadigan o‘yinlarda ham halaqit qilmaydi. (11-rasm).

Voleybol va tennis maydonlari qurilishida o‘rta chiziqdan yuza chizig‘i tomonga nishab qilinadi. Basketbol va qo‘l to‘pi uchun maydonlarni rejalashtirishda o‘rta bo‘ylama o‘qidan yon chizig‘i tomon ikki nishabli qilinadi. Ammo sport maydonlarini joylashtirish bilan bog‘liq holda erni relьefiga qarab vertikal rejalashtirishni o‘zgartirilishi mumkin (2-jadval).

2-jadval
Sport maydonlarini koplama konstruksiyasiga

qarab sirtini nishab kattaliklari

Sport turlari		Maksimal nishablik
bo‘yicha sport	Qoplama turlari	uzunasi	ko‘ndalang
maydonchalar
	Suv o‘tkazuvchan	0,005	-
Badminton va		-	0,004
voleybol	Suv o‘tkazmaydigan	0,000	0,000
	Taxta qoplamali	0,000	0,000
	Suv o‘tkazuvchan	0,005	-
Basketbol	Suv o‘tkazmaydigan	0,000	0,000
	Taxta qoplamali	0,000	0,000
	Maysazor	0,006	-
		-	0,008
Qo‘l to‘pi	Suv o‘tkazuvchan	0,005	-
		-	0,006
	Suv o‘tkazmaydigan	0,000	0,000
	Taxta qoplamali	0,000	0,000
	Maysazor	0,004	-
		-	0,008
Tennis	Suv o‘tkazuvchan	0,002	-
		-	0,006
	Suv o‘tkazmaydigan	0,000	0,000
	Taxtali	0,000	0,000

23

	Suv o‘tkazuvchan	0,010	-
		-	0,010
Stol tennisi	Suv o‘tkazmaydigan	0,000	0,000
	Asfalьtli	0,000	0,000
	Taxta qoplamali	0,000	0,000

Vertikal rejalashtirish. Sport maydoni asosi uchun erning notekisligidan maksimal foydalanilgan holda kerakli qiyalik tanlanadi (12-rasm). Erning relьefini hisobga olgan holda sport maydonlarini qurishning bir nechta varianti berilgan.

Variant “b” juda ko‘p ish kuchi talab qiladi, chunki er kovlash ishlari hajmi katta.

Variant “v” qulay deb hisoblanadi. Lekin “v” variantida voleybol maydoni pastlikda joylashganligi sababli zaxob suvlarini tushushi uchun drenaj sistemasi ishonchli bo‘lishi kerak. Ishni boshlanishida vertikal planirovkadagi ishlar qanday olib borilishi aniqlanadi, oldin er qazish ishlarini kartogrammasi tuziladi va qurilish maydonlari kvadratlarga bo‘linib (2x2 yoki 3x3 metr) ish ko‘riladi. Qoziqlar yordamida reja ipi tortilib er tekislanadi.

Maydonlarning qoplamalarining konstruksiyasi quyidagicha bo‘ladi:

1. 
   tekis, zich va elastik bo‘lishi shart, chunki koptokni sakrashi ta’minlanishi, suvni yaxshi shimadigan va namlikni ichida saqlaydigan bo‘lishi kerak;
   

2. 
   ob-havo ta’siriga chidamli bo‘lishi kerak;
   
3. 
   iqtisodiy tomondan ijobiy bo‘lishi kerak.
   

Maxsus qoplamali maydonlar konstruksiyasi gidrogeologik va ob-havo sharoitlari bilan uzviy bog‘liq. Suvni yomon o‘tkazadigan tuproqli va soz tuproqli erlar nobob qoplamalarga kiradi. Bu turdagi qoplamalarni ustidan shag‘al yotqiziladi. Suvni yaxshi o‘tkazadigan qoplamalar qum ustidan yotqiziladi va maydonchalarning konstuksiyasini soddalashtirish maqsadida pastki qatlamlarni qalinligi kamaytiriladi yoki bir qatlamli qilinadi. Maydonchalarda suv to‘planib qolmasligi uchun sathini nishabli va maydon atrofi bo‘yicha ariqchalar kovlangan bo‘ladi. Suvni yaxshi o‘tkazadigan qoplamlar sun’iy yoki tabiiy qoplamalardan tayyorlanadi. Maxsus qoplamalar qorishma tarkibi 3-jadvalda ko‘rsatilgan.

3-jadval
Suv shimuvchan maxsus qoplama aralashmalarning tarkibi

24

	Xom ashyolar		Aralashma guruhi
		1 chi	2 chi	3 chi	4 chi	5 chi	6 chi	7 chi
1.	YAnchilgan g‘isht va sopol	90-85	65-70	60	70	40	-	-
aralashma
2.	O‘rtacha maydalikdagi	-	5-10	5	-	-	40-50	10-15
qum
3.	Qurilish chiqindilari	-	-	-	-	-	-	50-60
4.	Kukunsimon loy tuproq	10-15	-	5	10	-	10-15	-
5.	Sog‘ tuproq	-	20-25	-	-	-	-	-
6.	YOg‘li-o‘simlik tuprog‘i	-	-	-	-	-	40-45	20-30
7.	Ohaktosh	-	5-10	-	-	-	-	-
8.	YAnchilgan ohaktosh	-	-	20	60	-	-	-

Asfalьtli, asfalьt-rezinali va bitum qoplamlarning tuzilishi. As-falьtli qoplamlar yuqori malakali sportchilarning mashg‘ulotlari munta-zam ravishda o‘tkazilmaydigan sport maydonlarida muvaffaqiyatli ishla-tiladi. Asfalьt-rezinali va rezino-bitumli qoplamlarning taranglik qobiliyati ularni mashg‘ulot va musobaqa o‘tkazish maydonlarida ishlatish-ga imkon beradi. Bu qoplamlar texnik xavfsizlik qoidalariga qat’iy ri-oya qilishi talab etuvchi issiqlik usuli bilan tayyorlanadi. Asfalьt va re-zinobitum qorishmasi asfalьt zavodlarida tayyorlanadi. Sovuq qorishmani yotqizib, shibbalash qiyin, shu munosabat bilan yotqizilayotgan asfalьt aralashma harorati 120⁰ dan kam bo‘lmasligi, rezino-bitum va as-falьt-rezina aralashma harorati esa 140⁰ dan kam bo‘lmasligi kerak. Qoplamlarni shibbalash taxminan uch tonnacha keladigan maxsus g‘ildirak bilan bajariladi. Bitum pasta asosli arashmali qoplamlar o‘zining tar-kibi jihatidan rezino-bitum aralashmaga yaqin, lekin ular sovuq usul bi-lan tayyorlanadi, shuning uchun o‘z kuchi bilan quriladigan (mustaqil) qurilishlarda ishlatiladi. Bitum pasta asosli qorishmani maxsus tuproqli aralashma singari yotqiziladi.

4-jadval
Suv shimmaydigan qoplamlar uchun aralashmalarning taxminiy

	tarkibi
Qoplama	Xom ashyolar	Sport turlaridan maydonlar uchun
xillari		qoplama (og‘ir, %) tarkibi
	25

							Voleybol,	Basketbol,	Tennis
							badminton	qo‘l to‘pi
As-	0,6	mm	li		elakdan
falьtli	o‘tkazilgan		65%	dan kam
	bo‘lmagan		o‘rtacha		donali
	qum qoldig‘i						100	100	100
	BN-II yoki BN-III markali
	bitum						8	7	6
Asfalьt-	O‘rtacha donali qum						66	70	76
rezina-	BN-II yoki BN-III				markali
li	bitum						15	13	11
	0,6	mm	li		elakdan
	o‘tkazilgan		10%	dan		kam
	bo‘lmagan		maydalangan
	ohaktosh qoldig‘i						22	20	18
	1-3 mm li fraksiyali may-
	dalangan rezina.						12	10	6
Bitum-	Ohaktosh-bitumli				pasta (8
pasta	sm li konus qoldig‘i)						80	26	22
asosli	Bitum-50-55%
	Ohak-8-12%
	Suv-33,42%
	O‘rtacha donali qum						66	70	76
	Maydalangan g‘isht					yoki
	ohaktosh						10	8	6
	1-3 mm li fraksiyali rezi-
	na maydasi						12	10	6
	Tuproq bo‘yog‘i						12	12	12