Ўzbekiston respublika oliy va ўrta maxsus

 

---

148 
9-bob. MAHSULOT DINAMIKASI
9.1. Mahsulotning hayotiy davri 
Mahsulot korxona faoliyatida juda muhim ahamiyatga ega. Ko„pincha mahsulot 
korxonaning raqobat sharoitda yashovchanligini belgilab beruvchi hal qiluvchi rolni 
o„ynaydi. Korxonaning bozorda o„z o„rnini topishi, atrofdagilar bilan barqaror 
aloqalarni ta‟minlay olishi, o„zgaruvchan muhit talablariga tezkorlik va omilkorlik 
bilan moslasha olishi asosan korxonaning o„zi ishlab chiqarayotgan mahsulotga 
e‟tibori, uning mahsulot strategiyasini ishlab chiqishga yondoshuvi bilan bog„liq.
Har bir mahsulot o„z hayotiy davrlarining muayyan bosqichlaridan o„tadi. 
Mahsulot hayotiy davrining umumiy xususiyatlari tahlil qilish, uning alohida davr 
(faza) 
larini 
o„rganish, mahsulotning hayotiy davrning qaysi davridan 
o„tayotganligini aniqlash va xokazolar korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotga oid strategiyani ishlab chiqishda muhim jihatlaridan sanaladi.
Mahsulotning hayotiy davri to„rt davrdan iborat: 

mahsulotning bozorga chiqarilishi; 

o„sish; 

etuklik davri; 

bozorni tark etish.
Mahsulotning bozorga chiqishi, ya‟ni birinchi faza uchun mahsulotning 
Yangiligi, uning uchun bozor yaratilishi xosdir. Bu katta sarf-xarajatlarni talab etadi. 
Mahsulot bozor tomonidan qabul qilinishi va mahsulot ishlab chiqarishning minimal 
hajmini belgilab beruvchi zararsizlik nuqtasi (break-even point) ga erishish uchun 
ancha sa‟y-xarakatlar talab etiladi. 
Mahsulot hayotiy davrining ikkinchi davrida mahsulotning bozorda keng 
tarqalishi yuz beradi. Mahsulot xaridor tomonidan qabul qilinadi, sotuv hajmi ortadi 
va korxona uchun foyda olish imkoniyati vujudga keladi. Ikkinchi davrda mahsulotga 
nisbatan talab keskin ortar ekan, foyda olish, bungacha qilingan xarajatlarni qoplash 
bilan band korxona hech qanday muammoga duch kelmaydigandek tuyuladi. Biroq 
bu davrda raqobatchilar ham turdosh mahsulot taklifi bilan chiqishlari bilan bog„liq 
muammolar vujudga keladi.

---

149 
Shu sababli ikkinchi davrda korxonaning joriy vazifalari ko„proq xaridorlar 
qiziqishini nafaqat mahsulotga, balki o„z markasi bilan chiqarilayotgan mahsulotga 
jalb etishga qaratiladi. Ikkinchi davrda xaridorlarni egallash uchun raqobat kurashi 
korxonaning bozordagi ulushi uchun kurash kechadi. 
Mahsulotning etuklik davri deb nomlanuvchi mahsulot hayotiy davrining 
uchinchi davri mahsulot hayotining bozorni bu mahsulot bilan to„yinishi va mahsulot 
sotishdan olinadigan foydaning barqarorlashuvi, hatto pasayishiga mos keluvchi 
bosqichini qamrab oladi. Bu davr uchun narxli raqobatning kuchayishi, davr so„ngiga 
kelib mahsulotning daromadliligini pasayib borishiga olib keluvchi narxlarning asta-
sekin pasayishi xosdir. 
To„rtinchi davr mahsulotning bozorni tark etishidan iborat. Mahsulotga bo„lgan 
talab pasayib boradi. Bu uning daromadliligini sezilarli pasayishiga olib keladi. 
Korxona e‟tiborini mahsulotni ishlab chiqarishdan imkon qadar manfaatli yoki eng 
kam xarajatlar evaziga chiqarib olish va bozordan olib chiqib ketishga qaratadi. 
Mazkur masalani hal etishda korxona e‟tiborini ikki omilga: vaqt va pasayib 
borayotgan daromadlilikka qaratishi zarur.
8.- rasmda mahsulot hayotiy davri davrlari, uni yaratish va ishlab chiqarish 
xarajatlari va mahsulot sotishdan olinadigan daromadlar o„rtasidagi bog„liqlikni aks 
ettiruvchi sanoat mahsuloti hayotiy davrining tipik egri chizig„i keltirilgan. 
Bu sxemaga, shuningdek, mahsulot hayotiy davrining ilk davri deb atash 
mumkin bo„lgan, mahsulotni ishlab chiqish bosqichi ham kiritilgan.