O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI
K I - 11 - 20
GURUH TALABASINING
Mashinali o‘qitishga kirish
FANIDAN
1 – Mustaqil ishi
Bajardi:
Soliyev A.
Qabul qildi:
To’rayev A.
Qarshi-2023.
Reja:
1. Mashinali o’qitishning sun’iy intellektdagi o’rni
2. Mashinali o’qitishda modelni optimallashtirish usullari va yo’llari
3. Aqlli o’yinlarni yaratishda mashinali o’qitish masalalaridan
foydalanish
4.
O’yinlarda sun’iy intellect elementlarini qo’llash
5.
Xulosa
6. Foydalanilgan adabiyotlar
Sun’iy intellekt — informatikaning alohida sohasi bo‘lib, odatda inson ongi
bilan bog‘liq imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama qilish, masalani
yechish, tarjima va shu kabi imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish bilan
shug‘ullanadi.
Hozirda SI turli amallarni bajarishga mo‘ljallangan algoritm hamda dasturiy
tizimlardan iborat va u inson ongi bajarishi mumkin bo‘lgan bir qancha vazifalarning
uddasidan chiqa oladi.
1990 yillarda SI taraqqiyotida yangi sahifa ochildi. 1997 yilda Deep Blue nomli IBM
kompyuteri shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi
ilk kompyuter bo‘ldi.
SIning yorqin namunalaridan yana biri – IBM Watson superkompyuteri bo‘lib, u o‘z
bazasidan kelib chiqib muayyan tilda berilgan savollarga javob beradi. Shuningdek,
ko‘pchilikning doimiy hamrohiga aylanib ulgurgan mobil yordamchi Siri,
fotosuratlarni qayta ishlovchi Prisma kabi dasturlarni SIning yutuqlaridan biri
sifatida qayd etish mumkin. Hozirga kelib sun’iy intellekt keng ko‘lamda
ommalashib kundalik turmush tarzimizning deyarli barcha jabhalarini qamrab
olmoqda. Masalan, Xitoydagi Inchuan shahri aholisiga bank kartalarining
keragi yo‘q. Hisob-kitoblar bilan bog‘liq barcha jarayonlar sun’iy intellekt
tomonidan insonning yuz qiyofasini aniqlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Mashinali o'qitishda modelni optimallashtirish usullari va yo'llari, modelning
performansini va ishni yaxshilashga yordam beradi. Bu usullar va yo'llar
quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
1. Gradient tushunish: Gradient tushunish modelni optimallashtirishning eng ko'p
ishlatiladigan usuli hisoblanadi. Bu usulda, modelning xatoligi (yoki hatolik
funksiyasi)ni kamaytirish uchun gradientni hisoblangan, modelning parametrlarini
yangilash uchun gradientni qo'llash mumkin.
2. Stokastik gradient tushunish: Bu usulda, gradient tushunishdan farqli ravishda,
har bir qadamda faqat bir nechta namunalar ishlatiladi. Bu usul modelni tezroq
optimallashtirishga yordam beradi.
3. Momentum: Momentum usuli gradient tushunish usulining yana bitta variantidir.
Bu usul parametrlarini yangilash uchun gradientni ishlatadi. Momentum usuli
modelni optimallashtirishni tezlashtiradi va gradient tushunishdan ko'ra ancha
tezroq ishlaydi.
4. Adagrad: Adagrad usuli, gradient tushunishdan foydalanadi. Bu usul modelni
optimallashtirishni yaxshilash uchun har bir parametrga alohida ishlov beriladigan
gradientni hisoblaydi. Bu usul modelni optimallashtirishni yaxshilashda ishlatiladi.
5. Adam: Adam usuli, momentum va adagrad usullarini birlashtiradi. Bu usul
modelni optimallashtirishni tezlashtiradi va gradient tushunishdan ko'ra ancha
tezroq ishlaydi.
6. Regularizatsiya: Regularizatsiya usullari modelning overfittingni oldini olish
uchun ishlatiladi. Bu usullar modellarga qo'shimcha cheklovlar qo'shish orqali
ishlatiladi.
7. Keshlash: Keshlash usuli modelning ishini tezlashtirish uchun ishlatiladi. Bu usul
modelni to'g'ridan-to'g'ri xotiradan ishlatishga imkon beradi va natijada ishni
tezlashtiradi.
Bu usullar va yo'llar mashinali o'qitishda modelni optimallashtirishda ishlatiladi va
modelni yaxshilashda yordam beradi.
Ta’limning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kun sayin ortib borayotgan axborot
— ta’lim muhiti sharoitida mustaqil faoliyat ko‘rsata olish, turli sohalarda
zamonaviy axborot texnologiyalarini samarali qo‘llash va axborot oqimidan oqilona
foydalanishga o‘rgatishdan iborat.
Shu maqsadda, o‘quvchilarga uzluksiz ravishda mustaqil ishlash imkoniyati va
sharoitini yaratib berish hamda ijodiy fikrlash va mustaqil qarorlar qabul qilishga
o‘rgatish zarur. Bu masalaning yechimi tabiiyki, mazkur jarayonning asosiy
tashkilotchisi — pedagoglarni tayyorlash sifatiga bog‘liq. Har bir jamiyatning
kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay
darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot
yo‘lidan ildam borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va
takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarilgan. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar ta’lim tizimida ham o‘ziga xos o‘zgarishlarni kiritish va yangiliklarni joriy
etish zaruratini belgilab bermoqda.
Hozirgi kunda barcha sohalarga jadal joriy etilib borayotgan zamonaviy axborot
texnologiyalariga oid bilimlarni egallashga qaratilgan «Informatika» fani samarali
o‘qitilyaptimi? O‘quvchilar kasbiy faoliyati sohalari uchun zarur bo‘lgan axborot
texnologiyalari
bilan ishlashning dastlabki ko‘nikmalariga ega bo‘lib
borayaptilarmi? Bugungi kunda barcha o‘qituvchilar dars mashg‘ulotini to‘g‘ri
loyihalay oladimi? Dars mashg‘ulotining samaradorligi qanday omillarga bog‘liq?
Bu kabi savollarga hozircha ijobiy javob bera olmasligimiz, achinarli holdir.
O‘tkazilgan anketa tekshiruvlariga ko‘ra Namangan shahridagi ayrim ta’lim
muassasalarining aniq bir guruhlarida informatika fanidan olingan nazorat ishida
o‘quvchilar nisbatan past baholanganlar. Bu past sifat ko‘rsatkichidir. O‘quvchi
bugungi kunda ta’lim sohasini egallar ekan, kelgusi ta’lim bosqichini davom ettirishi
uchun zamonaviy dasturiy, texnik va kommunikativ vositalardan samarali foydalana
olish salohiyatiga ega bo‘lishi, xususan: zamonaviy taraqqiy etgan jamiyatda
axborot va axborot texnologiyalarining o‘rnini bilishi; axborotni boshqarish vositasi
sifatida axborotlarni olish, yig‘ish, qayta ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi; global
kompyuter tarmoqlarida ishlash va ular orqali foydali axborotlar olish va ulardan
ijodiy fikrlashni o‘stirishda foydalanish usullarini egallashi talab etiladi.
Jamiyatning axborotlashuvi ta’lim tizimida uzluksiz innovatsiyalarni talab etadi.
Bugun har qanday uslub darhol eskirishi va yangi metodlar bilan boyitilishi mumkin.
Dars mashg‘ulotida kerakli natijalarga erishish qaysi omillarga bog‘liq? Dunyoning
turli mamlakatlarida ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan ta’limda innovatsiyalarni
qo‘llash bo‘yicha izlanishlar olib borilgan. Ularda «innovatsiya», «interfaol
usullar», «innovatsion texnologiyalar» to‘g‘risida yaxshi axborotlar to‘plangan,
biroq axborot texnologiyalarini ta’lim muassasalarida o‘rgatish samaradorligini
orttirish bo‘yicha aniq tavsiyalar yetarli emas. Shuning uchun asosiy maqsad yuqori
darajada
o‘zlashtirish
natijalariga
erishishni
ta’minlovchi
innovatsion
texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini ishlab chiqish, xususan,
zamon talab etayotgan axborot texnologiyalari bo‘yicha pedagogik
innovatsiyalardan foydalanish masalalarini tadqiq etishdan iboratdir. Ta’lim
jarayoniga innovatsiyalarni qo‘llash bugungi kunda quyidagi vazifalarni amalga
oshirishni talab etadi:
o‘quv fanining aniq maqsadini aniqlash;
fanning hajmi va mazmunini aniqlash;
zarur bo‘lgan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va tavsiya etish;
fanning moddiy va texnik ta’minotini yaratish;
ta’lim oluvchilarning xususiyatlarini o‘rganish;
o‘qituvchining tayyorgarligi va dars mashg‘ulotini loyihalash.
Yuqoridagi vazifalar ichida eng muhimi, bu o‘quv jarayonini tashkil etish uchun eng
maqbul bo‘lgan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqishdir. Bu muammolarni u yoki
bu aniq bir usulni tavsiya etish bilan, ayniqsa, pedagog reproduktiv ta’lim
usullarinigina qo‘llashni maqsad qilgan bo‘lsa, hal etib bo‘lmaydi. Maqsadga
erishishning eng to‘g‘ri yo‘li, bu dars mashg‘ulotini loyihalashda integrallashgan
ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan darsning turli bosqichlarida
samarali foydalanish imkoniyatlarini izlashdir. Informatika fanini o‘qitishda
shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning quyidagi metodlarini qo‘llash maqsadga
muvofiqdir: o‘yinli texnologiyalar; muammoli o‘qitish; dasturlashtirilgan o‘qitish;
kompyuterlashtirilgan o‘qitish; modulli o‘qitish.
Bu texnologiyalar o‘quv mavzusi maqsadidan va mavzuning mazmunidan kelib
chiqib, darsning turli bosqichlarida turlicha qo‘llanishi mumkin.
Maktab o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini hisobga olib, fanni o‘qitishda g‘oyat
samarali bo‘lgan qator o‘yinli texnologiyalar ishlab chiqilgan. Mutaxassislarning
fikricha, insonning asosiy faoliyat turi uch ko‘rinish: mehnat faoliyati, o‘yin
faoliyati, o‘quv faoliyatida shakllanadi. Ularning barchasi o‘zaro bog‘liq holda sodir
bo‘ladi. Ta’kidlashlaricha, bolalarning maktabdagi o‘quv materiallari asosidagi
aqliy harakatlarini shakllanish qonuniyatlari o‘yin faoliyatlarida tarkib topadi. Biroq
o‘yinli ta’limni o‘quvchilar bilan ishlashdagi asosiy ta’lim shakli deyish to‘g‘ri
emas. U o‘quvchida bilish qobiliyatini shakllantirmaydi, biroq ularning bilish
faolligini oshiradi, xolos. O‘quvchini aqliy rivojlantirishga yordam beruvchi
quyidagi guruhdagi o‘yinlarni ajratish mumkin.
Teoremalarni isbotlash. Teoremalarni isbotlash usullarini o'rganish sun'iy
intellektni rivojlantirishda muhim rol o'ynadi. Ko'pgina norasmiy vazifalar, masalan,
tibbiy diagnostika, teoremalarni isbotlashni avtomatlashtirish uchun ishlatilgan
muammolarni echishda uslubiy yondoshuvlarni qo'llaydi. Matematik teoremaning
isbotini izlash nafaqat gipotezalarga asoslangan chegirishni, balki asosiy teoremani
umumiy isbotlash uchun oraliq bayonotlarni isbotlash kerak bo'lgan intuitiv
taxminlarni yaratishni ham talab qiladi.
Rasmni aniqlash. Naqshni aniqlash uchun sun'iy intellektdan foydalanish o'xshash
xususiyatlarga asoslangan grafik ob'ektlarni aniqlash uchun amalda ishlaydigan
tizimlarni yaratishga imkon berdi. Xususiyatlar sifatida tan olinadigan ob'ektlarning
har qanday xususiyatlari ko'rib chiqilishi mumkin. Belgilar ob'ektning yo'nalishi,
hajmi va shakliga mutanosib bo'lishi kerak. Belgilar alifbosi tizimni ishlab
chiquvchisi tomonidan shakllantiriladi. Tanib olish sifati ko'p jihatdan xususiyatlar
alifbosi qanchalik yaxshi rivojlanganligiga bog'liq. E'tirof etish, rasmda ta'kidlab
o'tilgan bitta ob'ekt uchun xususiyat vektorini olishdan iborat, va keyin ushbu vektor
alifbosi belgilaridan qaysi biriga javob berishini aniqlashda.
Mashina tarjimasi va inson nutqini tushunish. Lug'at yordamida inson nutqidagi
jumlalarni tahlil qilish vazifasi sun'iy intellekt tizimlarining odatiy vazifasidir. Uni
hal qilish uchun turli tillardagi iboralarni taqqoslashni osonlashtiradigan vositachi til
yaratildi. Keyinchalik, ushbu vositachi til tarjima qilinadigan matnlarning
ma'nolarini ifodalash uchun semantik modelga aylandi. Semantik model
evolyutsiyasi bilimlarning ichki namoyishi uchun til yaratilishiga olib keldi.
Natijada, zamonaviy tizimlar matn va iboralarni to'rtta asosiy bosqichda tahlil qiladi:
morfologik tahlil, sintaktik, semantik va pragmatik tahlil. O'yin dasturlari. Aksariyat
o'yin dasturlari ro'yxatlash variantlari va o'z-o'zini o'rganish kabi bir necha asosiy
g'oyalarga asoslangan. Sun'iy intellekt usullaridan foydalangan holda o'yin dasturlari
sohasidagi eng qiziqarli vazifalardan biri bu kompyuterga shaxmat o'ynashni
o'rgatishdir. U 50-yillarning oxirlarida, kompyuterlar boshida tashkil etilgan.
Shaxmatda ma'lum mahorat darajasi, o'yin sifati darajasi mavjud bo'lib, ular
tizimning intellektual o'sishini baholash uchun aniq mezonlarni berishi mumkin. Shu
sababli, dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan olimlar kompyuter shaxmatida faol
ishtirok etdilar va ularning yutuqlari haqiqiy amaliy ahamiyatga ega bo'lgan boshqa
intellektual ishlanmalarda qo'llaniladi. 1974 yilda shaxmat bo'yicha jahon
chempionati birinchi marta Stokgolmda bo'lib o'tgan navbatdagi IFIP (Axborotni
qayta ishlash xalqaro federatsiyasi) kongressida bo'lib o'tdi. Ushbu musobaqaning
g'olibi "Kaissa" shaxmat dasturi bo'ldi. U Moskvada, SSSR Fanlar akademiyasining
Boshqarish muammolari institutida tashkil etilgan.
Xulosa
Men bu mustaqil ishni tayyorlash mobaynida sun`iy intellektni aslida nima
ekanligini kelib chiqish tarixini rivojlanish davri hozirgi kundagi ahamiyatini
o`rgandim.Sun`iy intellekt talab eng kuchli bo`lgan sohalardan biri hisoblanadi.
Sun`iy intellekt tadbiq qilinayotgan sohalar judayam ko`p topiladi ularnig asosiy
yo`nalishlarini va turlarini yuqorida keltirib o`tdim.Men sun`iy intellekt haqida
materiallar bilan tanishish davomida bu sohaga qiziqishim judayam ortdi.Sun`iy
intellektda ma`lumotlar bazasi eng kerakli dasturiy qism hisoblanadi . Ya`ni har bir
buyruq o`zini o`zi yangilab borishi ko`zda tutilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Н. Х. Авлиякулов. Пeдагогичeская тeхнология. — Ташкeнт, 2009.
2. K. Ismanova. Amaliy dars mashg‘ulotlarini innovatsion usullar yordamida
tashkil etish. — Ta’lim muammolari jurnali. 2-son, 2012-yil.
3. О. С. Абдуллаeва. Повышeниe эффeктивности процeсса подготовки к
пeдагогичeской дeятeльности студeнтов вуза. — Журнал «Молодой
учeный». №10, 2013 г.
Dostları ilə paylaş: |