Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

1.2. O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan 
strategiya 
Respublika iqtisodiyoti bir yoqlama tarzda, faqat xom ashyo etishtiradigan
holga tushib, kompleks rivojlanish yo’liga, aholi ehtiyojlarini qondirishga 
o’tkazilmagan ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilishidagi chuqur nomutanosibliklarda 
namoyon bo’ladi. 

---

19 
Sovet 
davrining 
keyingi 
o’n yilliklari mobaynida iqtisodiyotni 
rivojlantirishda xom ashyo va chala tayyor mahsulotlar ishlab chiqaradigan va 
chetga yuboriladigan, mehnatni nisbatan kamroq talab qiladigan xom ashyo 
tarmoqlarini rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berilishi ushbu nomutanosibliklarni 
yanada kuchaytirdi. 
Ishlab chiqarishning umumiy hajmida engil sanoatning ulushi keyingi 50 yil 
ichida 54 ofizdan 37 foizga, oziq-ovqat sanoatining ulushi 30 foizdan 14 foizga 
tushib qolgan, mashinasozlikning ulushi atigi 7 foizga o’sib, 16 foizni tashkil 
etgan. Qisqargan tarmoqlar o’rniga yoqilg’i sanoati, kimyo va neft kimyosi, qora 
va rangli mutallurgiya, ya’ni xom ashyo tarmoqlarining ulushi ancha ko’paydi. Bu 
esa mehnatga layoqatli aholini ishlab chiqarishga jalb etish jarayonlarini yanada 
pasaytirib yuborgan. Chunki 1 million so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlariga 
ish bilan ta’minlash darajasi turlicha bo’lib, ayrim sohalarda mehnattalablik 
ko’lami hatto 300-400 kishiga qadar etishi mumkinligi hisobga olinmagan. 
Shuningdek, iqtisodiyot tarmoqlarini tarkib toptirish va rivojlantirishda qator 
nuqson va kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Jumladan: 
- respublika mashinasozlik kompleksi faoliyati paxtachilik, paxtachilik 
uchun mashinalar ishlab chiqarish bilan cheklanib, murakkab uy-ro’zg’or 
texnikasi, yo’l qurish mashinalari, plastmassa buyumlari, oziq-ovqat sanoati 
jihozlari, savdo-sotiq va maishiy xizmat sohasi uchun kerakli asbob-uskunalar 
deyarli ishlab chiqarilmaydi; 
- kimyo sohasining rivojlanishida yirik korxonalarga afzallik berilishi 
respublikadagi ekologik vaziyatni juda yomonlashtirib yubordi; 
- yirik kimyo korxonalari nitron, atsetat, kaprolaktam singari dastlabki qayta 
ishglangan mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashib, ularning mahsulotlari 
ham asosan respublikadan tashqariga chiqarishga mo’ljallandi. 
1990 yili O’zbekistonda sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish 
hajmining o’sishi ta’minlangani respublikadan tashqaridagi ko’plab mutaxassis va 
siyosatchilarda qiziqish yo’qotdi. Respublikamiz rahbari o’ziga xos murakkab 

---

20 
sharoitlarda erishilayotgan muvaffaqiyatlarning sababini o’ylab qo’yilgan rejalarni 
qat’iyat va izchillik bilan ado etishda, deb ko’rsatib berdi. Respublikadagi rahbar 
kadrlarning amaliy harakat qilishi, ayniqsa, “Yangi uy qurmay turib, eskisini 
buzmang” degan qoidaga amal qilinishi hokimiyatda bo’shliq paydo bo’lishining 
oldini oldi. 
Prezidentimiz “Komsomolskaya pravda” gazetasi muxbiri savollariga 
bergan javobida birinchi marotaba sovetlarning yuksak minbaridan O’zbekistonda 
9 milliondan ziyod kishi bechorahol kun ko’rayotganini, aholining 47 foizga 
yaqinini alohida shart-sharoitga muhtoj bolalar tashkil etishini, respublikada o’lim 
ko’rsatgichi mamlakat bo’yicha juda yuqori darajada bo’lib qolayotgani 
to’g’risidagi haqiqatni aytgani, bu esa odamlar o’rtasida yangi rahbarga nisbatan 
ishonch tuyg’usini mustahkamlaganini ta’kidladi. 
Respublikamiz rahbari o’z vazifasini boshlagan davrdan har bir jamoa va 
davlat xo’jaligi etishtiriladigan paxta hajmini, avvalo, o’zining iqtisodiy
manfaatlaridan, o’z daromadlaridan kelib chiqib, iqtisodiy jihatdan maqsadga 
muvofiqligini hisobga olib, o’zi belgilashini, shunga ko’ra 1990 yilda 1988 yildagi 
1710 ming tonna o’rniga 1500 ming tonna paxta tolasi, ya’ni 210 ming tonna kam 
tola xarid qilish rejalashtirilganini qat’iy ko’rsatib berdi. Shuningdek, hal qilinishi 
respublikamizning deyarli butun aholisi manfaatlari va farovonligiga ta’sir 
ko’rsatuvchi muammo - paxta narxini qayta ko’rib chiqish maslasini o’z 
mas’uliyatiga oldi. Holbuki, o’sha davrda bu muammoni hal qilish uchun kamida 
1,5 milliard so’m talab qilinar edi. 
Biroq, o’sha davrda sobiq Ittifoq rahbariyati Prezidentimizning o’z xalqi 
manfaatini o’ylab qilayotgan bu kabi haqli talablarga quloq solishni istamas edi. 
Bu borada Yurtboshimizning “Men uzil-kesil qilib: paxta etishtirishni 700 ming 
tonnaga qisqartiramiz dedim. Bu 250300 ming gektar er, degan gap. Ittifoq 
mahkamalarida, Davlat plan komitetida masalani siz nimani istasangiz. Yozib 
qo’yavering, men baribir bajarmayman, degan qabilda o’rtaga qo’ydim. Biz 
so’nggi nuqtaga o’tganimizni tushunishganidan keyin bu masalalarni echishga 

---

21 
yordam berisha boshlashdi. 165 ming gektar maydon odamlarga bo’lib berildi, 
dehqonlarning tomorqalari qariyb ikki barobar ko’paydi. Odamlarda qiziqish 
paydo bo’ldi”, degan so’zlari bu boradagi har bir jarayonning o’ta ziddiyatli, 
qizg’in va tortishuvlar asosida o’tganidan darak beradi. 
Respublika iqtisodiyoti tarkibiy tuzilishining yanada takomillashtirilishi 
tashqi iqtisodiy imkoniyatlar samaradorligini oshirishni ham taqozo etib, bu 
boradagi quyidagi muammo va vazifalarni hal etish muhim o’rin tutar edi: 
-tashqi iqtisodiy imkoniyatlar samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi 
iqtisodiyotdagi chuqur strukturali o’zgarishlarning sustligiga barham berish. Faqat 
160 ta korxona o’z mahsulotini xorijga chiqarib, asosan, xom ashyo va materiallar 
eksport qilmoqda. Chet el firmalari ishtirokida atigi 14 ta qo’shma korxona tashkil 
etilgan; 
- ko’plab korxonalarning chet el bozoriga chiqish sohasida berilgan 
imkoniyatdan to’g’ri foydalanmayotgani; 
- tashqi iqtisodiy aloqalarni muvofiqlashtirishni kuchaytirish maqsadida 
tuzilgan respublika Tashqi iqtisodiy banki (Vneshekonombank), tashkil etilayotgan 
O’zbekiston SSR Tashqi savdo va chet ellar bilan aloqa davlat komiteti barcha 
mehnatkashlar mehnati evaziga qo’lga kiritilgan valyutani respublikaning hayotiy 
muhim manfaatlariga, uning butun aholisiga xizmat qilishini ta’minlashi; 
- xalqaro munosabatlar sohasidagi konstituttsion huquqlarning to’la-to’kis 
amalga oshirilishini respublikaning tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarini 
rivojlantirishda hal qiluvchi mezonga aylantirish. 
Mamlakatimiz rahbari tomonidan O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini 
ta’minlashga alohida e’tibor qaratilib, bu boradigi strategiyaga quyidagi 
yondashuvlar asos qilib olinishini belgilab berdi: 
- mintaqamiz taraqqiyotining tarixiy asoslari, oqilona mantiq e’tiborga 
olinmay, ma’muriy- buyruqbozlik usullari tazyiqi ostida shakllangan qarashlarning 
hammasiga barham berilishi kerak; 

---

22 
- mintaqamiz taraqqiyotining istiqbollariga avvalo respublika aholisining 
manfaati nuqtai nazaridan qaramoq kerak. 
Respublikani iqtisodiy mustaqillik yo’liga olib chiqish, uni inqiroz 
girdobidan chiqarish vazifalarini hal etishda O’zbekiston resurslari va 
imkoniyatlariga baho berishga mutlaqo yangicha yondashish zarurligi, mavjud 
imkoniyatlarni Ittifoq va jahon bozori uchun qanchalik jozibali ekani nuqtai 
nazaridan ko’rib chiqish kerakligi ta’kidlandi: 
- birinchidan, respublikaning ajoyib tabiiy iqlim sharoitlaridan samarali 
foydalanish, etishtirilishi lozim bo’lgan eng foydali va daromadli ekinlarni aniqlab 
olish; 
- ikkinchidan, mavjud 500 ming gektar juda sho’rxok va o’rtacha sho’rxok 
erlarning irrigatsion va meliorativ holatini yaxshilash masalalariga e’tiborni 
kuchaytirish; 
- uchinchidan, O’zbekistonning gaz kondensanti, ko’mirga bo’lgan talab- 
ehtiyojini to’la-to’kis ta’minlash, yaqin vaqt ichida neft qazib olishni 3-4 barobar 
ko’paytirish, Qizilqumda fosforitlarning juda katta konini o’zlashtirish, rangli va 
qimmatbaho metallarning juda katta resurslaridan respublika manfaatlari yo’lida 
samarali foydalanish; 
- to’rtinchidan, respublikaning eng katta boyligi bo’lgan uning mehnatsevar 
xalqi uchun keng imkoniyatlar yaratish singari bu boradagi muhim vazifalarga 
alohida e’tibor qaratilib, ularni amalga oshirish yo’llari ko’rsatib berildi. 
Shuningdek, mamlakatimiz rahbari xalqimiz hayotini munosib darajaga 
ko’tarish uchun mavjud resurs va boyliklardan foydalanish yo’llariga alohida 
e’tibor qaratdi. 
O’sha davrda O’zbekistonda iste’mol qilinayotgan kiyim- kechaklarning 25 
foizi, trikotaj buyumlar va ip gazlamaning 30 foizdan ko’prog’i, poyabzalning 
deyarli 50 foizi chetdan keltirilar edi. Prezidentimiz o’z faoliyati boshidanoq 
respublikamizning xalq iste’moli mollari jihatdan bunday qaramligini tugatish 
uchun sharoitlarni yaratishga katta e’tibor qaratdi. Jumladan: 

---

23 
- engil va mahalliy sanoatni rivojlantirishning tashib kelish va chetga 
chiqarish balanslariga asoslangan konkret dasturlarini ishlab chiqish; 
- 
zamonaviy 
fan-texnika 
taraqqiyoti 
yutuqlarini 
egallash, 
ishlab 
chiqarishning fan yutuqlari va intellektual mehnat ko’p sarflanadigan tarmoqlarini 
jadal rivojlantirishga keskin burilish; 
- mashinasozlik, radioelektronika, asbobsozlik korxonalarini tubdan 
yangilash va yangilarini qurish hamda chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilash; 
- fan va texnika taraqqiyotining oldingi marrasiga chiqish uchun mavjud 
barcha resurs va shart-sharoitlar, ilmiy texnikaviy va loyiha-konstruktorlik bazasi 
imkoniyatlaridan foydalanish; 
- shu asosda boshqa mintaqalar va chet ellar bilan teng huquqli sheriklar 
sifatida aloqalarni yo’lga qo’yish. 
Prezidentimiz iqtisodiy suverenitetga erishishning amaliy masalalariga 
batafsil to’xtaldi: 
- iqtisodiyotimizning hayotiy qobiliyatini ta’minlab turgan Ittifoq 
qaramog’idagi barcha korxona va tashkilotlarni respublika tasarrufiga o’tkazish; 
- Ittifoq qaramog’ida qoldirish maqsadga muvofiq bo’lgan tarmoq va 
korxonalar, jumladan, yopiq turdagi korxonalar to’g’risidagi masalani ana shu 
korxonalarning respublikamiz bilan o’zaro iqtisodiy munosabatlarini tubdan 
o’zgartirish asosida alohida hal etish. Zaminimizdan qazib olinadigan oltin, 
mineral xom ashyo, foydalaniladigan er, suv, ishchi kuchi uchun respublikaga 
muayyan miqdorda pul to’lanadigan, shuningdek, mahsulotning ma’lum qismi 
respublika byudjetiga o’tkaziladigan shartnoma munosabatlarini o’rnatish 
maqsadga muvofiq; 
- konvertatsiya qilinadigan valyutada etkazib beriladigan oltinning uchdan 
bir qismi qiymatini O’zbekistonga qaytarish; 
- xalq iste’moli mollari ishlab chiqaradigan deyarli barcha korxonalar, 
jumladan, “O’zmaishiykimyo” tashkilotiga qarashli korxonalar, Toshkent zargarlik 
buyumlari zavodi, mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo korxonalarining ancha 

---

24 
qismi, gaz kompleksining yirik bo’linmalari respublika qaramog’iga o’tkazilishi 
kerak; 
- kichik korxona va tashkilotlarni, ayniqsa, aholiga xizmat ko’rsatish, 
odamlarning kundalik ehtiyojlarini ta’minlash bilan bog’liq shunday korxona va 
tashkilotlarni mehnat jamoalariga va xususiy kishilarga topshirish. 
O’zbekistonning suveren davlatchilik sari ana shunday bosqichma- bosqich 
intilib borishiga qaramay, Ittifoq idoralarining son- sanoqsiz nizomlari va yo’l–
yo’riqlari respublikaning biron-bir iqtisodiy masalani mustaqil hal etish imkonini 
bermas edi. Bunday umrini o’tab bo’lgan huquqiy qoida va nizomlarga ko’r-
ko’rona itoat qilinishi esa yangidan- yangi ijtimoiy mojarolarni keltirib 
chiqarishga sabab bo’ladi. 
Shunga ko’ra, Prezident Farmoniga binoan, O’zbekiston SSR Ministrlar 
Soveti huzurida xom ashyo va engil sanoat mahsulotlari ta’minoti hamda ularni 
sotish bosh boshqarmasi hamda Tashqi savdo va xorijiy mamlakatlar bilan aloqa 
davlat komiteti tashkil etildi. Chunki, oltita Ittifoq va respublika tashkiloti mavjud 
bo’lishiga qaramay, engil sanoat xom ashyosini taqsimlash va realizatsiya qilishni 
muvofiqlashtirishga erishilmadi, qimmatbaho xom ashyolarning harakati nazorat 
qilinmadi. Buning oqibatida paxta tolasi va qorako’lning 90 foizi, tabiiy junning 71 
foizi, sintetik tolaning 93 foizi, pilla va charmning anchagina qismi arzimas 
narxlarda respublikadan olib ketilaverdi. Ichki bozorda ham, jahon bozorida ham 
ko’plab talab qilinayotgan mana shu g’oyat qimmatli xom ashyoning ko’pchilik 
qismi Sharqiy Evropa mamlakatlariga eksport qilinmoqda,ular esa bu 
mahsulotlarni jahon narxlarida sotmoqda edi. Holbuki, o’zimizdagi aksariyat 
korxonalarga xom ashyo etishmas. Bizdan olib ketilgan resurslardan tayyorlangan 
mollarni esa respublika boshqa mintaqalardan va chet ellardan uch hissa ortiq narx 
bilan sotib olishga majbur edi. Bularning barchasi iqtisodiy sohadagi chidab 
bo’lmas adolatsizlik edi.

---

25