Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

Mavzuga doir krasvord.

					1																															A
																								2												r
																								3												x
			4																																	e
													5																							o
																																				l
														6																						o
								7																												g
																							8													I
9																																				Y
																																	10			a

1. Bronza qayerda kashf etilgan.

2. 1950-yilda Okladnikov va Litvinskiylar tomonidan topib o’rganilgan madaniyat nomi.
3. O’zbekistondagi qaysi viloyatdan bronza davriga oid 20 dan ortiq yodgorlik topilgan
4. Sherobod cho’lini o’zlashtirish natijasida topilgan manzilgoh nomi.
5. 1938-yilda Tolstov tomonidan topilgan bronza davriga oid madaniyatning nomi.
6. Mil. Avv. 10-8-asrlarga oid madaniyat nomi.
7. Qaysi madaniyat sopol idishlari yuzasiga qizil rang berilgani bilan ajralib turadi.
8.Bronza davriga oid orol dengizining sharqiy qismida joylashgan yodgorlik
9. Sopollitepani 1969-74-yillarda o’rgangan olim.
10. Karanko’l, Vodil qabristonlari qaysi viloyatda joylashgan.

JAVOBLAR
1. mesopotamiya 8. tegisken

2. qayroqqum 9. Sprishevskiy
3. surxondaryo 10. farg’ona
4. sopollitepa
5. tozabog’yob
6 amirobod
7 suvyorgan
Mavzuga doir test.
1 Sopollitepa madaniyatining rivojlanishi necha bosqichga bo’linadi
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5
2 Qaysi yodgorlik 100ga maydonni egallaydi
A) Jonbos B) Jarqo’ton C) Ko’lbuloq D) Selung’ur
3 Zomonbobo madaniyatiga tegishli 1-yodgorlik qabristonni kim topgan
A) Tolstov B) Asqarov C) G’ulomov D) Shirinov
4 Suvyorgan madaniyatini rivojlanishining bosqichlarini aniqlagan olim
A) Tolstov B) Sagdullayev C) Abdullayev D) Itina
5 Ko’kcha3 qabristoni qaysi madaniyatga tegishli
A) Amirobod B) Tozabogyob C) Ko’lbuloq D) Tegisken
6 Andronova madaniyati izlari qayerdan topilgan
A) Zarafshon B) Farg’ona C) Toshkent D) Buxoro
7 Bronza davriga oid 1940-yilda topilgan yodgorlik qaysi
A) Suvyorgan B) Tegisken C) Ko’lbuloq D) Amirobod
8 Tozabog’yob madaniyati qayerdan topilgan
A) Farg’ona B) Toshkent C) Xorazm D) Buxoro
9 Qaysi madaniyat Qozog’iston va janubiy Sibir xududlarida tarqalgan
A) Andronova B) Amirobod C) Tegisken D) Jonbos
10 Qayroqqum madaniyati qachon topilgan
A) 1945-y B) 1950-y C) 1955-y D) 1960-y
11 Zamonbobo madaniyatiga oid qabristonni kim topgan
A) G’ulomov B) Asqarov C) Sagdullayev D) SHirinov
12 Qaysi yodgorlik O’zbekiston xududida vujudga kelgan ilk shahar hisoblanadi
A) Ko’lbuloq B) Zomonbobo C) Jarqo’ton D) Ko’kcha
13 Ko’kcha3 qabristoni qachon topilgan
A) 1952-y B) 1960-y C) 1954-y D) 1965-y
14 Qaysi yodgorlikda 3ta qurilish bosqichi aniqlqngan
A) Sopollitepa B) Jarqo’ton C) Ko’lbuloq D) Tegisken
15 Sopollitepa manzilgohini kim ro’yhatga olgan
A) Asqarov B) Albaum C) G’ulomov D) Sagdullayev
JAVOBLAR
1.d 6.a 11.a
2.b 7.d 12.c
3.c 8.c 13.с
4.a 9.a 14.a
5.b 10.b 15.b
7-Mavzu: So‘nggi bronza va ilk temir davri.
1.Temir davrining boshlanishi, uning o’ziga hos xususiyatlari.
2. O‘zbekiston xududidagi so‘nggi bronza ilk temir
davri yodgorliklari
3.Evropa va Sibirdagi ilk temir davri yodgorliklari.
Tayanch tushunchalar: Xettlar, Garbiy Gurjiston, ilk temir asriga o’tish bosqichi, skiflar, sarmatlar, skif quronlari (mozorlari), Amirobod madaniyati, Tegisken mozor–qo‘rg‘onlari , Elatan madaniyati, Chust madaniyati, Burg’uluk madaniyati.
Temir davrining boshlanishi, uning o’ziga hos xususiyatlari. Temirning kashf etilishi o‘sha zamonning moddiy madaniyatini o‘zgartiribgina qolmay, balki o‘sha davr va keyingi davrlardagi barcha sotsial-iqtisodiy o‘zgarishlarning asosi bo‘ldi.
Umuman, odamlar sof temir bilan eneolit davridayoq tanish bo‘lganlar, lekin uning amaliy axamiyatini bilmaganlar. Tabiatda sof temir, faqat meteoritlarda uchraydi. Osmondan tushgan buyum esa, ibtidoiy odamlar uchun muqaddas buyum sanalgan. Temirdan ishlangan taqinchoqlar, munchoqlar qadimgi Sharqda iste’qomat qilgan qabilalarning qabrlaridan topilgan. Temir to mil.av. 1 ming yillikgacha aholi uchun noyob zeb-ziynat bo‘lib kelgan. Mil.av. XIV asrlarga oid Misr, Mesopotomiya va Egey dengizi atrofida temirdan ishlangan buyumlar xozirgacha saqlanib qolgan. Bunday buyumlar Italiyada mil.avv. XII asrda, Germaniya, Skandinaviya va Rossiya xududlarida X asrlarda paydo bo‘lgan.
Temirning ommaviy ravishda qo‘llanilishi esa, mil.av. IX asrga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyo va Rossiya xududida ilk temir buyumlari mil.av. VIII asrlarga oiddir.
Temir tabiatda ruda xolida juda ko‘p uchraydi, deyarli ibtidoiy qabilalar yashagan barcha xududlarda mavjud bo‘lgan. Lekin qalay va mis ayrim xududlardagina mavjud bo‘lib, bu qabilalarga o‘zlariga etarli xom-ashyo olishda qiyinchiliklarni tug‘dirgan.
Bronzaga ishlov berish, temirga ishlov berishdan ko‘ra, ibtidoiy odam uchun oson edi, chunki bronza 700-800 Sda, mis 1084S da erigan, temir esa 1530Sda erigan. Shu sabab dastlab temirni eritmasdan ishlov berganlar va u sarg‘ish va bo‘sh metall shaklida bo‘lgan. Ibtidoiy davrda rudadan temirni ajratib olish jarayonining kashf etilishi esa, eng buyuk kashfiyot bo‘lgan. Bu kashfiyot asosida esa, temir rudasiga dam berish bilan (900S da rudaga dam berilgan va uglerod oksidi temir oksidini tiklagan.) u quyuq xolda ajratib olingan. (Dam berish usulidan ba’zi joylarda bronza davridayoq foydalanila boshlangan.)
Rudadan bevosita temir ajratiladigan bosqonli qo‘ra toshdan yasalgan va loy bilan suvalgan qozonsimon o‘choq bo‘lgan. O‘choq ba’zan guvala va loydan yasalgan. Dam berish uchun uning ikki tomonida kichikroq teshik ochilgan. Bu teshiklarga naycha o‘rnatilgan, naychalarga esa teri damlar biriktirilgan dastani bosib dam berilgan. Ko‘raga temir va ruda taxlangan. Unga faqat pista ko‘mir yoqilgan va ko‘pincha botqoq rudasi ishlatilgan. Tiklangan temir zarralari pishib, sof temir bo‘laklari xosil bo‘lgan. Rudadagi boshqa aralashmalar toshqolga chiqqan. Temir bo‘laklari bolta bilan urilib jipslashtirilgan va kerakli shakl berilgan. Bolta bronza davrida toshdan yasalgan bo‘lsa, temir davriga kelib u temirdan ishlangan.
Rudadan bevosita temir olish usulida sof temirning yarmidan ko‘pi toshqolga chiqib ketgan. Bu protsess kam maxsul bo‘lganligi sababli odamlar o‘rta asr oxirlarida rudadan bevosita temir olish usulidan cho‘yandan temir olish usuliga o‘tganlar.
Temirchilar o‘zlarining ishlash uslublarini odamlardan sir tutganlar va ustaxonalarini axoli yashaydigan joylardan uzoqroqda qurib, unga hech kimni kiritishmagan. Shu sabab odamlar orasida temirchilar xaqida turli xil tuchunchalar paydo bo‘lgan. Ularning ko‘plari iloxiylashtirilgan va xar bir xalqda o‘zining temirchi xudolari shakllangan. Masalan, greklarda Gefest, rimda Vulkan, nemislarda Viland, ruslarda Svarog, o‘rta osiyoliklarda Dovud xisoblanib, odamlar ularning sharafiga turli marosimlar o‘tkazgan va sig‘inishgan.
Temir qurollarga o‘tish ko‘pchilik mamlakatlarda uzil-kesil dehqonchilikka o‘tish uchun zarur sharoit yaratib bergan. Evropada o‘rmonzorlarda ekin maydoni tashkil etish imkoniyatini kengaytirgan. Shuningdek, erlarni xaydash sifatini xam oshirgan. Unda so‘qa va omochdan keng foydalanilgan. So‘qa yordamida erlar chuqur va sifatli haydalgan. Omoch yordamida esa, egatlar xosil qilingan va toshloq, qattiq erlarga ishlov berish oson bo‘lgan. Temir so‘qa tishlar mil.av. VIII asrlarga oid Osur podsholari saroyidan topilgan. Boshqa joylarda esa, ilk temir davrida yog‘ochdan yasalgan omoch va so‘qalarga temir tish kiydirilgan.
Ilk temir davrida ko‘pgina yangi mehnat qurollari yaratilgan. Egovning paydo bo‘lishi temirni qizitilgan holda ishlash bilan birga dastlab u sovuq holda ishlangan deyishga imkon beradi. Eng qadimgi greklar, rimliklar, galliyaliklarning egovlari ham xuddi hozirgidek maqsadlarga ishlatilgan va uning kesiklari bir qator bo‘lgan. Egov skanja bilan birgalikda ishlatilgan. Har xil nozik temir buyumlar, birinchi navbatda qulf va kalitlar egovlab yasalgan. Ilgarigi davrlarda kulf va kalitlar qadimgi Sharqda bo‘lib, u yogochdan ishlangan.
Ilk temir davrida temir o‘roq randalar chaqmoqtosh o‘roq randalarni siqib chiqargan. Temir o‘roq randa yoysimon o‘tkir yupqa temirdan iborat bo‘lib, ikki uchiga dasta o‘rnatilgan. U g‘o‘la po‘stini shilish va yog‘och randalash uchun ishlatilgan.
Harbiy qurol aslahalarning asosiy turlari: qilich, xanjar, nayza, cho‘qmor, jang boltalari bronza davridayoq ishlatilgan bo‘lsada, temir davriga kelib, uning faqat metalli o‘zgargan. Bu davrda yoy o‘qlarini yasashda temir kam ishlatilgan, asosan bronzadan ishlangan.
Oddiy temir harbiy va mehnat qurollari uchun yumshoqlik qilgan. Grek tarixshunosi Polibiy mil.av. III asrda galliyalik jangchilar qilich bilan bir urgandan keyin uni oyog‘i bilan to‘g‘rilab olishga majbur bo‘lganligini yozib qoldirgan.
Biroq ko‘pchilik davlatlarda ilk temir davridayoq po‘lat ishlatila boshlangan. Temirni o‘choqda bir necha marta qizitib po‘lat xosil qilingan va uni bir necha marta sovuq suvga solib toblantirilgan.
Temirdan foydalanish natijasida jamiyatning sotsial hayotida xam o‘zgarishlarga olib keldi. Ikkinchi yirik mehnat taqsimoti sodir bo‘ldi. Hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Bu o‘z navbatida mexnat unumdorligining oshirishiga, tovar ayirboshlashning jonlanishiga, xususiy mulkning va sinfiy jamiyatning rivojlanishiga, davlat mustaxkamlanishiga sabab bo‘ldi.
Temir davri boshlarida Osiyo va Evropaning hamma joylarida istehkomlar qurilgan, shaxarlar rivojlangan.
Temir davri xronologik jihatdan 2 bosqichga bo‘linadi: 1–bosqich– bronza asridan temir davriga o‘tish mil.avv. X–VIII asrlar, 2–bosqich - ilk temir davri mil.avv. VIII–VI asrlarni o‘z ichiga oladi.
Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi bilan o‘zaro aloqalar natijasida bronza davridan boshlab O‘zbekistonning janubiy xududlarida, ya’ni qadimgi Baqtriya xududida o‘troq dehqonchilik madaniyatlari shakllandi. So‘nggi bronza va ilk temir davriga kelib, bu jarayon O‘zbekistonning barcha xududlarini qamradi. Zarafshon va Qashqadaryo xududida Sug‘diyona, Amudaryoning quyi oqimida Xorazm, Sirdaryoning yuqori havzasida qadimgi Farg‘ona va uning o‘rta oqimida Choch dehqonchilik madaniyatlari markazlari shakllandi.
Amu va Zarafshon daryolari havzalarida tarkib topgan har bir dehqonchilik voxalarining o‘troq aholisi Avestoda Baxdi, Gava So‘g‘da, Xvarizam, Sirdaryo xavzalarida shakllangan dehqonchilik o‘lkalarini esa, Choch va Fraganik nomlari bilan eslatib o‘tiladi.
Qadimgi Baqtiriyada o‘troq dehqonchilik madaniyati bronza davridanoq shakllana boshlagan. Bu madaniyat Sopollitepa, Jarqo‘ton, Kuchuktepa, Qiziltepa, Bandixon–1, Tallashkan, Jondavlattepa kabi qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari asosida o‘rganilgan.
O‘zbekiston xududidagi so‘nggi bronza ilk temir davri yodgorliklari.
Kuchuktepa Qadimgi Baqtriya xududida so‘nggi bronza davriga oid yodgorlik xisoblanadi. U Surxandaryo xududidagi Ulanbuloqsoy sohilida joylashgan. Yodgorlikni 1962 yilda L.I.Albaum tomonidan topilgan va 1963–1967 yillar davomida tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu tadqiqotlar natijasida uning 2 ta rivojlanish bosqichi ko‘rsatilgan edi. Lekin keyingi yillarda O‘zbek–Olmon Baktriya arxeologik otryadining olib borgan tadqiqotlari natijasida yodgorlik sanasi ancha qadimiylashdi va quyidagi bosqichlari aniqlandi:
Kuchuk I -miloddan avvalgi 1300-1000 yillar;
Kuchuk II -miloddan avvalgi 1000-850 yillar;
Kuchuk III -miloddan avvalgi 850-650 yillar;
Kuchuk IV -miloddan avvalgi 650-450 yillar;
Ilk antik davrga o‘tish -mil. av. 450-350 yillar;
Arxeologik qazishmalar natijasida turli davrlarga oid qurilish qatlamlari aniqlandi. Kuchuktepada 8 metr qalinlikdagi g‘isht supa ustiga qurilgan atrofii mudofaa devorlar bilan o‘ralgan qasr ochildi. Uning quyi uch qatlami so‘nggi bronza davri oid. Bu qatlamlardan qo‘lda ishlangan naqshsiz sopollar va Sopolli madaniyatiga oid charxda ishlangan sopol idishlar topildi. Toshdan, terrakotadan ishlangan urchuqlar, suyakdan ishlangan igna, bigiz, uchburchak shaklidagi bronza o‘q uchlari xam topilgan.
Kuchuk II qatlamidan asosan qo‘lda ishlangan qora va oqish ranglarda turli geometrik naqshlar berilgan sopol buyumlar topilgan. Bu erda birinchi bor ikki parrakli asosi zo‘g‘atasimon qilib ishlangan bronza paykonlar topilgan. Shuningdek, kulolchilik charxida ishlangan sopol idishlarning yangi formalari paydo bo‘ladi. Ular bankasimon, silindr–konus shaklida bo‘lib, gardishi qarmoqsimon qilib ishlangan. Bunday sopol xillari so‘nggi bronza yodgorliklarida umuman uchramaydi. Shu sabab Kuchuk II qatlamini olimlar so‘nggi bronza davridan ilk temir davriga o‘tish davri deb hisoblaydilar. 1977 yilda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Kuchuk II qurilish bosqichida u 4 qator mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Bu devor bronza davridagi devorlardan 2 metr uzoqlikda qurilgan. 4–devor 4,5 metr qalinlikdagi madaniy qatlam ustiga qurilgan. 3–devorda esa aylana shakldagi burjlar bilan mustaxkamlangan. Kuchuktepaning yuqori qatlamlari, ya’ni Kuchuk III va IV qurilish bosqichlari ilk temir davriga oiddir. Bu davrlarda sopol idishlari faqat kulolchilik charxida ishlangan.
Bronza davri Kuchuktepa arxeologik kompleksi Bandixon qishlog‘idagi Maydatepadan ham topilgan. Bu yodgorlikda E.V.Rtveladze tadqiqot ishlari olib borib, Kuchuk I va Kuchuk II komplekslari Maydatepada mavjudligini isbotladi. Kuchuk I va Kuchuk II komplekslariga tegishli yodgorliklar Jarqo‘tonning yuqori qatlamidan, Sho‘rchi rayonidagi Qiziltepa, Bo‘yrachitepa, Mirshodi yodgorliklaridan ham topilgan. Mirshodi makonini qazish vaqtida qadimgi dehkon jamoalarining diniy–e’tiqod tuchunchalari bilan bo‘lgan predmetlar topildi. Ular qora toshdan ishlangan 4 ta g‘altaksimon mitti ”vazachalar”, o‘g‘ir dastasi va qizil qumtoshdan yo‘nilgan erkak kishi kallasining xaykalchasi edi. Bu mitti predmetlarni G.A.Pugachenkova tabiatda hosil beradigan va uni qayta ishlab chiqaradigan kuchlar g‘oyasi bilan, tosh xaykalchani esa, hosildorlik bosh xudosi bilan bog‘laydi. Shunga o‘xshash predmetlar Kuchuktepadan ham topilgan. U erdan qo‘shaloq vazasimon mitti isriqdonlar ham topilgan. Ularda olov izlari saqlangan. Ehtimol, bu predmetlarning barchasi dehqon jamoalarining diniy-e’tiqod dunyoqarashi bilan bog‘liqdir.
Umuman, Kuchuktepaning bronza davri moddiy madaniyati monumental arxitekturasini hisobga olmaganda, Chust madaniyatini eslatadi. Bu esa ular o‘rtasida madaniy–xo‘jalik va etnik birlik borligini ko‘rsatadi.
Sug‘diyona o‘lkasida dehqonchilik madaniyati ilk temir davridan shakllana boshlagan. Bu madaniyat Ko‘ktepa, Sangirtepa, Daratepa, Uzunqir, Lolazor kabi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari yodgorliklari misolida hamda To‘rtkultepa, Afrosiyob va Erqo‘rg‘onning quyi qatlamlari asosida o‘rganilgan.
Umuman, Sug‘diyonaning ilk temir davri yodgorliklari daryo vohalarida tarkib topgan. Bu ayniqsa, Qashqadaryo vohasida aniq ko‘zga tashlanadi. Bu erda ilk temir davriga oid bir necha vohalarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Manzilgohlarni hajmi va vazifalariga ko‘ra quyidagi tiplarga ajratiladi.
1.Ark va mudofaa devorlarga ega bo‘lgan shaxar xarobalari
( Uzunqir, Erqo‘rg‘on).
2. Qishloqlar (Daratepa, Chiroqchitepa, Beshqo‘tontepa).
3. Mudofaa devorlari bilan o‘ralgan alohida vazifalarni bajaruvchi
manzilgohlar (Ibodatxona bo‘lishi mumkin) (Sangirtepa).
Erqo‘rg‘on- Sug‘dning madaniy–iqtisodiy markazlaridan biri hisoblanadi. Uning maydoni 34ga teng. Manzilgohning quyi qatlamidan mil.avv.VIII––VII asrlarga oid uy–joy va xo‘jalik imoratlarining o‘rni aniqlangan. Mil.avv. VI asrda uning ichki tomoni kengaytirilib, mudofaa devori bilan o‘rab olinadi. Ichki tomonida xashamatli ma’muriy binolar barpo etiladi, lekin ark izlari topilmagan.
Uzunqir- yodgorligi Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida joylashgan bo‘lib, u ilk temir davriga oid. Hozirgi paytda uning mudofaa devorining bir qismi saqlanib qolingan. Mudofaa devorining pastki qismi guvaladan, yuqori qismi esa paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan. Devor qalinligi 1,85 metr bo‘lib, uning tashqi tomonidan to‘g‘ri burchakli minora–burjlar bilan mudofaalangan. Devorlarda shinaklar mavjud.
Sug‘diyonaliklar sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Dehqonlar bug‘doy, arpa, javdar ekkanlar.
Qashqadaryo vohasida topilgan kulolchilik buyumlari ikki guruhga bo‘linadi. 1. Kulolchilik charxida ishlangan naqshsiz idishlar–kosa, tovoq, xumchalar. 2. Qo‘lda yasalgan va geometrik naqshlar bilan bezatilgan idishlar. Ular asosan tog‘oldi xududlaridan topilgan.
Sangirtepa yodgorliklari Qashqadaryo o‘rta oqimidagi Sho‘rob daryosi bo‘yida joylashgan. Sangirtepaning umumiy maydoni 3 gektardan iborat bo‘lib, uning janubiy va g‘arbiy tomonlarida mudofaa devorlari bo‘lgan. Yodgorlikning ko‘p qismi keyingi davrlarda dehqonchilik qilish uchun tekislanib yuborilgan. Tadqiqotlar natijasida u erdan 6,85 metrga teng madaniy qatlam ochilib, 4 ta qurilish davri aniqlangan. Sangirtepaning ilk shakllangan davri mil.avv.IX––VIII asrlar hisoblanadi.
Baqtriya va Sug‘diyona iqtisodiy va madaniy hayotining shakllanishida qadimgi sharq sivilizatsiyasining ta’siri kuchli bo‘lgan. Shuning uchun ham bu o‘lkalarda so‘nggi bronza va ilk temir davridanoq qadimgi shaharlar shakllanib, ilk davlatchilik vujudga kelgan.
Qadimgi Xorazmda esa, uning tabiiy geografik sharoitidan kelib chiqib, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik madaniyatini yaratadilar. Bu fanda Amirobod madaniyati deb nomlanadi. Keyinchalik mil.avv. I ming yillikning o‘rtalarida dehqonchilik vohalarining qal’a–shaharlari tarkib topadi (Ko‘zaliqir, Qal’aliqir, Dingilji).