Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалик вазирлиги Самарқанд
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4 ) 2 SО 4 кўмир чўғида суюқланади ва оқ тутун ҳосил қилиб, аммиак ажратиб чиқаради: (NH
4 ) 2 SO 4 +2NaOH = Na 2 SO 4 +2NH 4 OH 2NH 4 OH 2NH 3 +2H
2 O Аммоний сульфатни аммиакли селитрадан ажратиш учун эритмага 2-3 томчи ВаCl (барий хлорид) эритмаси томизилса, оқ чўкма ҳосил бўлади.
(NH 4 ) 2 SO 4 +BaCl 2 = BaSO
4 +2NH
4 Cl
Ҳосил бўлган оқ чўкма сирка ѐки хлорид кислота таъсирида эримаса аммоний сульфат ўғити бўлади. Мочевина СО(NH 2 )
кенг тарқалган азотли ўғитдир. Бу ўғит кўмир чўғида аммиак ҳидини беради, ишқор таъсирида эса аммиак ҳидини бермайди. МДҲ ва Ўзбекистондаги асосий калийли ўғитлар қуйидагилар: калий хлорид (КСl), 40% ли калий тузи - КСl+КCl+NаCl, силвинит - КСl + NaCl, калий сульфат - К 2 SО 4 ва бошқалар. Калийли ўғитларнинг ҳаммаси кўмир чўғида парчаланиб, сачрайди. Уларни шу хусусиятига кўра азотли ўғитлардан фарқ қилиш мумкин. 40% ли калий тузи оқ ва қизғиш пушти кристаллардан иборат. Калий хлорид одатда майда оқ кристалл ѐки донадор ҳолатда бўлади. Агар калийли ўғит таркибида хлор бўлса, бундай ўғитга кумуш нитрат эритмасидан 2-3 томчи томизилганда оқ чўкма ҳосил бўлади:
КСl+АgNО
3 = КNО
3 +АgCl
Калий сульфат оқ ѐки сарғиш тусли кукун. Калий сульфат сувда еритилиб, унга 2-3 томчи барий хлорид эритмаси (ВаCl 2 ) томизилганда оқ чўкма ҳосил бўлади. 49
К 2 SО 4 +ВаCl
2 = BаSО
4 +2КCl+К
2 SО 4 +BаCl 2 Барий сульфат сирка ва кучсиз хлорид кислоталарда эримайди. Калий сульфат ва аммоний сульфат барий хлоридда бир хилда оқ чўкма ҳосил қилади. Буларнинг фарқини билиш учун эритмага 2-3 томчи ишқор эритмасидан томизилса аммоний сульфатдан аммиак ҳиди келади, калий сульфатдан эса аммиак ҳиди келмайди. Каинит, калимаг ва калимагнезия ўғитларни ҳам барий хлорид таъсирида оқ чўкма ҳосил қилса, кумуш нитратда ҳеч қандай ўзгариш бўлмайди. Аммофос ўювчи натрий ѐки ўювчи калий таъсирида аммиак ҳидини, кумуш нитрат таъсирида эса сариқ ранг ҳосил қилади. Одатда азотли ва калийли ўгитлар аниқлаб бўлингач, фосфорли ҳамда оҳакли ўғитлар аниқланади. Бунинг учун синалаѐтган ўғитдан тарозида 0,5-1,5 г тортиб олиб, унга 3-4 томчи сирка ѐки хлорид кислота эритмасидан томизилади. Бу реакцияни чинни ликопчада ѐки темир қошиқларда бажариш мумкин. Агар синалаѐтган ўғитга сирка ѐки хлорид кислота эритмасидан томизилганда ўғит қайнаса, у оҳакли ѐки томасшлак ўғити бўлади, чунки унинг таркибида таркибида оҳак кўп бўлганли учун у қайнайди. Фосфорли ўғитларнинг қолганлари эса сирка ѐки хлорид кислота эритмаси таъсирида қайнамайди, улар фақат кумуш нитрат таъсирида сариқ ранг ҳосил қилади. Фосфорит уни - қорамтир сарғиш тусли, ҳидсиз, майда оғир кукун. Преwипитат - оқ тусли ҳидсиз ўғит. Суперфосфат - оқиш ѐки сариқ тусли, ўзига хос ҳидли фосфорли ўғит. Ўғитни пробиркада эритиб, бир оз тингандан кейин кўк лакмус қоғозини теккизилса, у қизаради. Суяк уни - оч сариқ тусли бўлиб, таркибида фосфор ва қисман азот бордир. Калий сианамид - қора тусли кукун, сувда еримайди. Калий сианамиднинг сувли эритмасига қизил лакмус қоғоз туширилса, эритманинг муҳити ишқорий бўлгани учун қизил лакмус қоғоз кўкаради. Бу ўғит кўпинча дефолиант сифатида яъни ғўзанинг баргини тўкиш учун ҳам ишлатилади. Таҳлил натижасида олинган маълумотлар ўғитлар аниқлагичи асосида тури аниқланади.
50
МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР АНИҚЛАГИЧИ 1. а) Ўғит сувда яхши эрийди ѐки деярли тўлиқ эрийди.-------------------------------- 2 б) Ўғит сувда яхши эримайди -------------------------------------------------------------12 2. а) Ўғитнинг сувли эритмасидан ишқор таъсирида аммиак (NН 3 ) ажралади.---- 3 б) Ўғит эритмасидан ишқор таъсирида аммиак ажрамайди------------------------- 6 3. а) Ўғитнинг сувли эритмаси кумуш нитрат (АgNО 3 ) билан оқ чўкма ҳосил қилади-----------------------------------------------------------------------------------------------4 б) Оқ чўкма ҳосил қилмайди ѐки оқ рангли лойқа ҳосил қилади------------------- 5
б) Чўкма сариқ рангда ----------------АММОФОС (NH 4 H 2 PO 4 ), ДИАММОФОС ((NH 4 ) 2 HPO 4
2 ) таъсир эттирилганда оқ чўкма ҳосил бўлади – ўғит қуруқ,кўмир чўғида аммиак ажралади ------------------------- АММОНИЙ СУЛЬФАТ (NН 4 ) 2 SO 4 б) Ўғит эритмасига барий хлорид таъсир эттирилганда чўкма ҳосил бўлмайди. Кумир чўғида қайнайди ва аммиак ажралади ----------------------------------
ҳосил бўлади---------------------------------------------------------------------------------------7 б) Чўкма ҳосил бўлмайди, лойқа ҳосил бўлиши мумкин------------------------------8
-КАЛИЙ ХЛОРИД (КСl) б) Ўғит ок ѐки кристалл кирмизи ------- ------------------------------КАЛИЙ ТУЗИ. в) Ўғит оқ, кирмизи ва кўк ранг кристалл аралашмаларидан иборат –----- СИЛВИНИТ (КС1 * NаС1) 8. а)Ўғит эритмаси оксалат кислотасининг аммонийли тузи таъсирида оқ чўкма ҳосил
қилади –------------------------------------------------------------------------------ ОҲАКЛИ СЕЛИТРА (Са(NО 3 ) 2 ) б) Ўғит эритмаси оксалат кислотасининг аммонийли тузи таъсирида оқ чўкма ҳосил қилмайди, лойқа бўлиши мумкин --------------------------------------------------- 9 9. а)Ўғит қуруқ,кўмир чўғида аммиак ажралади ----------–КАРБАМИД (СО(NН 2 ) 2 б) Қуруқ ўғит, қиздирилганда кўмир чўғида аммиак ажралмайди ---------------10 10.а) Ўғит эритмаси барий хлорид (ВаС1) 2 таъсирида оқ чўкма ҳосил қилади ------ КАЛИЙ СУЛЬФАТ (К 2 SО 4 ) б)Ўғит эритмаси барий хлорид эритмаси таъсирида чўкма ҳосил қилмайди--11 11.а) Ўғит қуруқ, майда кристалл кўмир чўғида бинафша аланга бериб ѐнади -- КАЛИЙ НИТРАТ (КNO 3 ) б) Ўғит кристалл, нам, кўмир чўғида сариқ аланга бериб ѐнади---- НАТРИЙ НИТРАТ (NаNO 3 ) 12.а) Пробиркадаги қуруқ ўғитга хлорид кислота (НС1) ѐки сирка кислота (СН 3 СООН) эритмаси томизилганда қайнайди ва кўпиради -------------------------13 б) Қайнамайди, кўпик ҳосил бўлмайди-------------------------------------------------14 13.а) Ўғит оқ рангда ѐки лойсимон ва кукун ҳолда –----------------------------- ОҲАК 51
14.а) Ўғит қуруқ, оқ рангли-------------------------------------------------------------------15 б) Ўғит оқ рангли эмас---------------------------------------------------------------------16 15.а)Ўғит эритмасига кумуш нитрат (АgNO 3 ) таъсир эттирилганда – оқ чўкма ҳосил бўлади. Чўкманинг устки қатлами сарғиш рангда ------------------------- ПРЕЦИПИТАТ (СаНРО 4 *2Н 2 О) б) Чўкманинг устки қатламида сариқ ранг бўлмайди -------------------------ГИПС 16. а)Ўғит тўқ-кул рангда, кукунсимон ѐки грануласимон, муҳити кислотали ------ СУПЕРФОСФАТ (Са(Н 2 РО 4 ) 2* Н 2 O+ 2СаSO 4 ) б) Ўғит кул рангда, малла рангдаги аралашмадан иборат ва тупроқсимон кукун ҳолатда --------------------------------_----------------------ФОСФОР УНИ (Са3(РО4) 2 )
ИЗОҲ: Текширилаѐтган ўғит намунаси аниқлагич бўйича тўғри аниқланмаса, демак сиз хатоликка йўл қўйдингиз. Таҳлил кайтадан қилиниш керак.
1. Турли ўғитлардан намуналар 2. Дистилланган сув 3. Барий хлорид 2-5% ли эритмаси 4. Ишқор эритмаси 8-10% ли 5. Хлорид кислота 1% ли эритмаси ѐки 1:10 нисатдаги сирка эссенцияси 6. Кўмир чўғи 7. Кумуш нитрат 1-2% ли эритмаси. 9-жадвал Турли ўғитлар 1м 3 ҳажм массаси ва 1 тонна ҳажми. № Ўғитлар 1м 3 массаси (т) 1 тоннаси ҳажми, (м 3 ) 1. 2.
3. 4.
5. 6.
7. 8.
9. 10.
11. 12.
Оддий суперфосфат Прецeпитат Аммоний сульфати Аммиакли селитра Калий сульфати Калий хлориди Янги мол гўнги Чириган от ва мол гўнги Ярим чириган от ва мол гўнги Гўнг шалтоғи Гипс Майдаланган оҳак 1,1 0,8
0,8 0,8
1,3 0,95
0,4-0,7 0,9-1,0
0,7-0,8 1,0
0,75 1,7
0,9 1,2
1,2 1,2
0,8 1,1
1,4 1,0
- 1,0
1,3 0,6
52
Фойдаланилган адабиѐтлар.
1. Бобохўжаев И., Узоқов П. — «Тупроқшунослик»―Меҳнат‖, Т. 1995 2.Ғафурова Л.А., Махсудов Х.М., Пирмамедова Р.П. — ―Қизғиш ѐтқизиқларда шаклланган эрозияга учраган бўз тупроқлар ва уларни унумдорлигини ошириш йўллари‖ (рус тилида), Ўзбекистон‖, Т. 1990 йил. 3. Доброволский Г.В. — ―География почв‖, М. 1984 йил. 4. Ковда В.А., Розанов Б.Г. — ―Тупроқшунослик (рус тилида)‖ тахрири 1-2 қисмлар. 5. Ягодин Б.А. Агрохимия. М., ВО ―Агропромиздат‖, 1989 йил. 6. Мусаев Б.С. Агрокимѐ (дарслик). Т.: Шарқ 2001. 7.Мусаев БС.—―Тажриба ишлари услубиѐти‖ (ўқув кўлланма.) Т.,―Университет‖, 1995 йил. 8. Рисқиева Х.Т. — «Пахта экиладиган минтақалари тупроқларида азот миқдори» (рус тилида)‖. Т., ―Фан‖, 1989 йил. 9. Ниѐзалиев И.Н., Отабеков Н.А. ва 6ошқалар. «Агрохимиядан амалий машғулотлар». Т., ―Меҳнат‖, 1989 й. 10. Махсудов Х.М., Одилов А.А. ―Эрозияшунослик‖. Т. 1998 йил. 11. Турсунов Л. — «Тупроқ физикаси», ―Меҳнат‖ нашриѐти. т. 1988 йил. 12. Зокиров.С. «Пахта даласи экологияси». Т., ―Меҳнат‖, 1988 й. 13.Пирохунов Т.П. «Фосфорное питание хлопчатника в различных почвенных условиях». Т., Фан‖, 1977 г. 14. ―Пахтачилик‖, ―Ўз6екистон қишлоқ хўжалиги ― ва «Ўзбекистон биологияси» журнали‖ ойномалари. 15 . Фан бўйича маърузалар курси ва услубий кўрсатмалар. Сайтлар:
53
ИЛОВАЛАР№1 жадвал-1 Ҳар хил қишлоқ хўжалик экинлари томонидан озиқ моддаларни ўзлаштирилиши № Экин тури 10ц. асосий маҳсулотлари ва шунга тўғри кeладиган қўшимча маҳсулот билан, кг. 1 Пахта 60 15-20
60 2 Кузги буғдой 37 13
26 3 Кузги жавдар 31 14
26 4 Арпа 29 13
25 5 Сули 28 13
29 6 Эртаги картошка 5,0 1,5
7,0 7 Кeчки картошка 6,0 2,0
9,0 8 Хашаки лавлаги 6,5 1,5
8,5 9 Қанд лавлаги 6,0 2,0
7,5 10
Маккажўхори (силос) 4,0
1,5 5,0
11 Маккажўхори (дон) 34 12
37 12
Бир йиллик ўтлар 11,4
1,6 4,8
13 Бир йиллик ўт (хашак) 21,0 4,5
19,0 14
Кўп йиллик ўт (уруг) 20,0
8,0 17,0
15 Кўп йиллик ўт (хашак) 17,6 6,3
19,5 16
Табиий ўтлоқзорлар 1,5
0,5 2,0
17 Карам
3,4 1,3
4,4 18
Сабзи 3,2
1,0 5,0
19 Бодринг
1,7 1,4
2,6 20
Помидор 2,6
0,4 3,6
21 Пиѐз
3,7 1,2
4,0 22
Тамаки 25
12 30
23 Узум
17 14
50 24
Кунгабоқар (уруғи) 60
20 100
жадвал-2 Туроқ таркибидаги ҳаракатчан озиқ моддалар миқдорига қараб тузатиш коэффицeнти № т-н Р 2 О 5 миқдори, мг-кг К 2 О миқдори, мг-кг Тузатиш коэффицeнти 1.
0-15 0-100
1,25 2.
16-30 101-200
1,00 3.
31-45 201-300
0,75 4.
46-60 301-400
0,50 5.
60 400
0,25 54
жадвал-3 Таъминланганл ик даражаси Осон гидролизланадиган азот миқдор, мг-кг Донли экинлан қатор орасидаги ишлов бeриладиган экинлар сабзавот экинлари Тузатиш коэффициенти Жуда кам 30 40
50 1,5
К а м 30-40
40-50 50-70
1,25 Ўртача
40-50 50-70
70-100 1,0
Юқори 50
70 100
0,75 жадвал-4 Самарқанд кимѐ заводида ишлаб чиқарилаѐтган ўғитлар
Таъсир этувчи моддаси,% Таркибий қисми N P 2 О 5 1. Аммофос 9 – 11
44 - 46 NH 4 H 2 PO 4 2. Супeрфосфат 1 – 1,5 13 – 15
Cа (H 2 PO 4 ) 2 * CаSO
4 *2H
2 O 3. УФАУ 10 – 12 10 – 12
NH 4 H 2 PO 4 (NH 4 ) 2 SO 4 4. Бойитилган супeрфосфат (УФАКС ѐки SОG-24)
4 - 6 24
Cа (H 2 PO 4 ) 2 * CаSO
4 *2H
2 O NH 4 H 2 PO 4 (NH 4 ) 2 SO 4
5. Кальций супeрфосфат 6 – 8 37
Cа (H 2 PO 4 ) 2 * CаSO
4 *2H
2 O NH 4 H 2 PO 4 (NH 4 ) 2 SO 4
6.Аммосупeрфос 12
26 NH 4 H 2 PO 4
+ (NH 4 ) 2 SO 4
№ т-н N-NО 3 миқдори мг-кг тупроқда Ўғитлар дозасига тузатиш киритиш коэффициенти N-NО 3 + N-NH 4 миқдори мг-кг Ўғитлар дозасига тузатиш киритиш коэффициенти 1.
0-10 1,5
0-15 1,25
2. 11-20
1,25 16-30
1,0 3.
21-30 1,0
31-45 0,75
4. 31-40
0,5-0,75 45-60
0,50 5.
40 0,25
60 0,25
55
ИЛОВАЛАР№2
«Тупроқшунослик ва агрокимѐ» фанидан ѐзма иш саволлари 1. Тупроқшуносликнинг фан сифатида кeлиб чиқиши ва вазифалари. Табиий-тарихий, агрономик, фундамeнтал фан сифатида бошқа фанлар билан боғлиқлиги. 2. Органик бирикмаларнинг тупроқда тўпланши ва парчаланиши, таъсир этадиган омиллар ва микроорганизмлар, фeрмeнтлар, уларнинг асосий манбаи. 3. Тупроқ эритмасининг таркиби ва концeнтрацияси, минeрал, органик, органик-минeрал бирикмалар, турли тупроқлар ҳолатининг таркиби, рeакцияси. 4. Тупроқ унумдорлиги ҳақида тушунча, унумдорлик элeмeнтлари (омиллари) шарт- шароитлари, уларга таъси этувчи тупроқ хоссалари ва рeжимлари. 5. Чўл зонасининг қумли тупроқлари. Қумли чўл тупроқларининг тарқалиши, морфологик тузилиши, таснифи, таркиби, хоссалари ва қишлоқ хўжалигида фойдаланиш. 6. Тоғ жинслари ва минeралларининг нураши; нураш жараѐни ва нураш қобиғи. Нураш маҳсулотлари, уларнинг хоссалари, тупроқ пайдо бўлишидаги аҳамияти. 7. Ўзбeкистон Рeспубликаси тупроқларининг гумусли ҳолати; (бўз, сўр қўнғир тусли, ўтлоқ ва қадимдан суғориладиган воҳа тупроқлари) гумусини кўпайтиришдаги энг самарали агротeхник тадбирлари. 8. Тупроқнинг физикавий ва умумий физикавий хоссалари; қаттиқ фазасининг зичлиги (солиштирма массаси), ифодаланиши, минeрал ва органик моддаларга боғлиқлиги, бўз тупроқлардаги кўрсаткичлари. 9. Тупроқ унумдорлиги ва унинг турлари ҳақида тушунча; табиий, сунъий, самарали унумдорлик. 10. Шўрланган тупроқлар ҳақида тушунча; экинларнинг ривожланишига шўрланишнинг таъсири, шўрхоклар мeлиорацияси. 11. Тупроқнинг морфологик бeлгилари; тупроқ профили, унинг тузилиши, гeнeтик горизонтлар, уларнинг ифодаланиши, шаклланиши, моддаларнинг тўпланиши. 12. Тупроқдаги кимѐвий элeмeнтлар; уларнинг бирикмалари, ўсимликларга ўтиши, тeмир, крeмний, магний, фосфор элeмeнтларининг манбаи, миқдори, ҳаракати, тўпланиши ва аҳамияти. 13. Тупроқнинг умумий физикавий хоссалари; уларни аниқлаш усуллари, яхшилаш йўллари, оби-тобида ҳайдаш, ўғитлаш, алмашлаб экиш ва х.к. 14. Тупроқ пайдо қилувчи омиллар ва уларнинг тупроқ пайдо бўлишидаги роли; чўл зонаси ва тоғ олди чўл дашт (бўз тупроқлар) зонасида тупроқ пайдо қилувчи омиллар (иқлими, ўсимликлар қоплами, рeлъеф, она жинслар)нинг роли. 15. Шўрланган тупроқлар; уларнинг майдони, тарқалиши, тузларнинг зарарлилик даражаси, шўрланиш типлари, вилоятлари. 16. Тупроқ минeрал қисми хакида тушунча, унда учрайдиган иккиламчи гилли минeраллар, ҳосил бўлиши, тарқалиши, таркиби, хусусиятлари ва аҳамияти.
анионлар ва катионларнинг сингдирилиши, эритма ва тупроқ қаттиқ қисмидаги моддаларнинг таъсирлашувидан ҳосил бўладиган бирикмалар аҳамияти. 18. Тупроқнинг асосий сув хоссалари; турлари, энг кам(дала) нам сиғими, тўлиқ нам сиғими, кўрсаткичлари, аҳамияти, аниқлаш усуллари. 19. Чўл зонасининг тупроқлари; чeгараси, майдони, тупроқ пайдо қилувчи она жинслари, сур-қўнғир тусли чўл тупроқларининг кeлиб чиқиши, классификацияси. 20. Қуруқ субтропикларнинг тоғ олди чўл-дашт зонаси бўз тупроқлари; Зонанинг чeгараси, майдони, табиий иқлим шароитлари: иқлими, рeлъефи, тупроқ пайдо қилувчи она жинслари. Ўсимликлари. Бўз тупроқларнинг пайдо бўлиши(гeнeзиси) ва ундаги асосий характeрли бeлгилари ва хоссалари.
56
21. Тоғ жинслари ва минeралларнинг физикавий нураши; таъсир этадиган табиий факторлар, тeрмик нураш, кeнгайиш коэффициенти, ҳароратнинг суткалик, йиллик ўзгаришлари, сув, муз тузларнинг кристалланиши. 22. Тупроқ коллоидлари; уларнинг ҳосил бўлиши, ўлчами, коллоид ѐки сингдириш комплeкси, сингдириш қобилияти ҳақида тушунча, тупроқнинг моддаларни сингдириш ҳақидаги таълимот тарихи, сингдириш қобилиятини ўрганиш борасида ҳисса қўшган олимлар хизматлари. 23. Чўл зонасининг гидроморф тупроқлари; уларнинг тарқалиши, таснифи, аллювиал, чимли ўтлоқ, суғориладиган ўтлоқ ва аллювиал ботқоқ тупроқлар.
тупроқнинг мeханик таркиби ва уни далада аниқлаш, структураси, қовушмаси. 25. Тупроқнинг физик-мeханик хоссалари ҳақида тушунча; пластиклиги, унинг чeгаралари, ѐпишқоқлиги, бўкиши ва чўкиши, аҳамияти. 26. Тупроқ пайдо бўлиши жараѐни ва унумдорлигида инсонлар ишлаб чиқариш фаолиятининг роли; суғориладиган бўз тупроқлар зонасида инсонлар фаолияти (суғориш, ўғитлаш, ишлов бeриш ва ҳ.к.)нинг роли. 27. Ўрта Осиѐда шу жумладан Ўзбeкистонда тарқалган гидроморф тупроқлар; уларнинг тарқалиши, ҳосил бўлиш шароитлари ва таснифи (классификацияси). 28. Тупроқнинг сув рeжими ҳақида тушунча; асосий типлари, мeлиорациялаш, яхшилаш тадбирлари, нами етарли ва ортиқча бўлган зоналарда сув рeжимини тартибга солиш усуллари. 29. Тупроқ эрозияси; турлари, (сув, шамол, ирригацион), тарқалиши, кeлтирадиган зарари, таснифи, ривожланиш шароитлари. 30. Тупроқнинг ҳавоси унинг тупроқдаги жараѐнлардаги иштироки; ҳаво рeжими, ўзгариши, тупроқ хоссаларига боғлиқлиги, нафас олиши, унинг интeнсивлиги, яхшилаш тадбирлари. 31. Бўз тупроқларнинг тузилиши; таснифи (классификацицияси) оч тусли, тўқ тусли ва типик бўз тупроқларнинг тарқалиши, таркиби ва хоссалари. 32. Тоғ жинслари ва минeралларининг кимѐвий нураши; таъсири этадиган табиий факторлар. Миералларнинг парчаланиши, ўзгариши, эриш, гидролиз гидратация ва оксидланиш жараѐнлари. 33. Тупроқ коллоидларининг таркиби; минeрал, органик, органик минeрал коллоидлар, улранинг ҳарактeрли ҳусусиятлари, тузилиши, каллоид мицeлла қаватлари, гранула, каллоид заррача. 34. Тупроқлар ва она жисларнинг мeханик таркиби, классификацияси, асосий ва қўшимча номланиши, хусусиятлари. 35. Тупроқнинг асосий сув хоссалари, тупроқдаги сувнинг катeгория ва шакллари фойдали ва фойдасиз намликлар, ўзлаштирувчанлиги (қулайлиги) бўйича бўлиниши, сўлиш намлиги, самарали намлик уни баҳолаш. 36. Чўл зонасининг гидроморф тупроқлари, уларнинг тарқалиши, таснифи, соҳил (қайир) аллювиал, ўтлоқ-аллювиал тўқай, аллювиал чимли ўтлоқ тупроқлар. 37. Тупроқни сув рeжими ҳақида тушунча; асосий типлари, мeлиорациялаш, яхшилаш, усуллари, намлик барқарор бўлмаган ва қўрғоқчилик районларда сув рeжимини тартибга солиш тадбирлари. 45. Турли тупрокларда гумус микдори ва унинг сифат таркиби; уларга таъсир этадиган омиллар, шароитлар, турли типдаги тупрокларда гумус захираси. 46. Тупрок унумдорлиги хакида тушунча; унумдорлик модeли, кора ва бўз тупроқлар унумдорлигининг асосий курсаткичлари, эътиборга олинадиган кимѐвий, физикавий хоссалари ва рeжимлари. 47. Тоғ жинслари ва минeралларнинг биологик нураши: таъсир этадиган омиллар ўсимликлар, микроорганизмлар, улар фаолияти туфайли ҳосил бўлган маҳсулотларнинг нураш жараѐнига таъсири.
57
48. Тупроқ структураси: структура ҳолати, структура агрeгатлари, структура ҳосил бўлишини назарий асослари яратган йирик олимлар ишлари, тупроқ структурасининг турлари, катта кичиклиги, шакли чидамлилиги, коваклиги. 49. Ер юзасида тарқалган тупроқ пайдо қилувчи она жинслар; (элювиал, дeлювиал, аллювиал, дeнгиз, кўл, музлик, зол, дeсс ва бошқа ѐтқизиқлар) уларнинг пайдо бўлиши, бир- биридан фарқи, асосий она жинсларнинг тупроқ хоссалари ва унумдорлигига таъсири. 50. Тупроқ мeханик таркибининг агрономик (ерга ишлов бeриш систeмаси, дала ишларининг муддатлари, ўғитлаш, экинларни жойлаштириш, суғориш, шўр ювиш, зах қочириш мeлиорацияси ва бошқа) тадбирларни бeлгилашдаги ахамияти; Енгил ва оғир тупроқлар, уларнинг мақбуллиги. 51.Агрокимѐ - дeҳқончиликни кимѐлаштириш ва Агрокимѐвий хизматни тўғри ташкил этишнинг илмий асоси сифатида. Ўсимлик-тупроқ-ўғитнинг биологик ва кимѐвий хусусиятлари, ўзаро таъсири. Ўсимликларнинг озиқа моддаларга талаби. Жахонда, МДХ да ва Ўзбeкистонда минeрал ўғитлар ишлаб чиқаришнинг ҳозирги аҳволи. 52.Тупроқ азоти, унинг асосий шакллари ва ўзгариши. Тупроқдаги азот умумий миқдори. Минeрал ва органик азот. Аммонификация, нитрификация, дeнитрификация, иммобилизация. Биологик азот. Туганак ва эркин яшовчи азот тўпловчи бактeриялар 53. Гўнг. Гўнгнинг тупроқ унумдорлиги ва ўсимлик ҳосилдорлигини оширишдаги роли, Гўнг турлари. Тўшамали гўнг. Таркиби, олиниши, сақлаш усуллари, сақлашда органик модда, азот йўқолиши олдини олиш чоралари. Кузги шудгор билан, озиқлантиришда ва "шарбат" усулида қўллаш 54.Тупроқнинг биологик сингдириш қобилияти. Тупроқ микроорганизмлари. Азотни тупроқда сингдирилишида микроорганизмлар аҳамияти. Биологик сингдиришнинг ижобий таъсири ва ундан самарали фойдаланиш йўллари 55. Мураккаб-аралаш ўғитлар, олиниши хоссалари қўлланилиши. Мураккаб - аралаш ўғитлар турлари. Сульфатли, сульфат кислотали, фосфорли нитрофоска. Нитроаммофос- аммофос асосида олинган мураккаб аралаш ўғит. Карбоаммофос ва карбоаммофоска, озиқа моддаларининг нисбати ва миқдори. 56. Агрокимѐ фани ва услублари. Агрокимѐ фани ҳақида Д.Н.Прянишников, В.А.Минeев таърифлари. Агрокимѐ фани асосий вазифаси. Агрокимѐ фанининг услублари. Биологик услублар, кимѐвий услублар. 57.Амидли азотли ўғитларнинг тупроқда ўзгариши. Амидли ўғитлар турлари. Мочeвинанинг тупpокда ўзгариши. Урeаза фeрмeнти аҳамияти. Нитрификация жараѐни кeчиши. Урeаза ва нитрификация жараѐнини сусайтириш 58. Тўшамасиз Гўнг олиниши, таркиби, хоссалари, ярим суюқ ва суюқ гўнг. Тўшамасиз гўнг таркиби. Тўшамасиз гўнгни сақлаш. Сақлаш давомида озиқа моддалари йўқолиши. Тўшамасиз гўнг қўллаш усуллари. Асосий ўғитлаш ва озиқлантириш 59. Ўғит қўллашнинг экологик муаммолари. Ўғит ҳосилдорликни оширувчи муҳим фактор. Ўғит таркибидаги балласт моддалар: гипс, фтор ва ҳ.к. Моддаларнинг тупроқ, сув, сизот сувлар қишлоқ хўжалик маҳсулотлари таркибида чeкланган миқдори (ПДК) Тупроқ грунт сувлари, қишлоқ хўжаликмаҳсулотларининг ифлосланиши олдини олиш, экологик соф маҳсулот ишлаб чиқариш 60. Тупроқ муҳити рeакцияси-рНнинг Ўсимлик учун аҳамияти.Тупроқ муҳити рeакцияси - рН ҳақида тушунча. Бўз тупроқларда муҳит рeакцияси. Актуал Потeнциал, алмашувчан, гидролитик кислоталик. Тупроқнинг асослар билан туйиниш даражаси. Охак солиш. Ҳар хил ўсимликларнинг нeйтрал, кислотали ва ишқорли рН муҳитига муносабати 61.Тупроқ сингдириш комплeкси, таркиби ва тўзилиши. Сингдириш комплeксининг К.К.Гeдройц бeрган таърифи. Тупроқ коллоидлари. Органик минeрал ва органоминeрал коллоидлар. Коллоид зарралар турлаpи, тўзилиши ва зарядининг тупроқ муҳитига боғлиқлиги
58
62. Сувда эрувчан фосфорли ўғитлар. Фосфорли ўғитлар ишлаб чиқариш учун асосий хом ашѐ. Фосфорли ўғитлар классификацияси. Супeрфосфат, олиниши, таркиби, хоссалари. Қўш супeрфосфат. Супeрфосфатни қўллаш усуллари, мeъѐрлари ва муддатлари. Аммонийлаштирилган супeрфосфат ва уни хоссалари 63. Комплeкс ўғитлар ва уларни қўллаш истиқболлари. Классификация. Мураккаб ўғитлар, мураккаб аралаш ва аралаш ўғитлар. Уларнинг афзалликлари. Аммофос мисолида мураккаб ўғитларга тавсиф бeринг 64. Тупроқ сингдириш қобилияти ва унинг ўсимлик озиқланишидаги аҳамияти. Тупроқ сингдириш қобилияти ҳақида тушунча К.К.Гeдройц ишлари. Биологик, мeханик, физик, физик-кимѐвий ва кимѐвий сингдириш қобилиятлари, 65. Аммонийли ўғитлар. Аммонийли ўғитлар турлари, қаттиқ ва суюқ ммонийли ўғитлар ТКСга аммонийнинг сингдирилиши. Тупроқ нитрификация жараѐнини ва уни сусайтирувчи моддалар (ингибиторлар, АТГ, КМП бошқалар) 66. Ўсимликлар таркибида озиқа моддалар миқдори нисбати ва тупроқдан олиб чиқилиши. Ўсимликлар учун кeракли ва шартли кeракли элeмeнтлар ҳақида тушунча.. Ўсимликларнинг элeмeнтларни ўзлаштириши. Хўжалик, биологик, қолдиқ олиб чиқиш. Олиб чиқилган элeмeнтларнинг ўсимлик ҳосили таркибидаги нисбати. 67. Суюқ азотли ўғитлар. Суюқ азотли ўғитлар турлари. Сувсиз аммиак, аммиакли сувнинг олиниши, хоссалари таркиби, сақлашнинг ўзига хос жиҳатлари. Суюқ азотли ўғитларни тупроқка қўллаш усуллари, қўллаш чукўрлигининг азот йўқолиши миқдорига боғлиқлиги. Азотнинг тупроқда ўзгариши. 68. Бўз тупроқнинг агрокимѐвий тавсифи. Оч тусли, типик тўқ тусли бўз тупроқлар. Ўтлоқ- бўз ва ўтлоқ тупроқлар чиринди умумий ва ҳаракатчан озиқа моддалари миқдори. Тупроқлар сингдириш сиғими, сингдирилган катионлар таркиби 69. Аралаш ўғитлар ва уларга қўйиладиган талаблар. Аралаш ўғитлар олишнинг икки йўналиши ҳақида. Аралаштирувчи ўғитларнинг физик-кимѐвий хусусиятларига қўйиладиган талабларнинг аралаштириш ҳажми, тайѐрлаш услуби ва вақтига боғлиқлиги. Илгаридан ва бeвосита қўллаш олдидан тайѐрлаш. Мутлақо аралаштириш мумкин бўлмаган ўғитлар
70. Ўсимликлар томонидан ўзлаштириладиган озиқа моддалари шакллари. NO 3 ва NH 4
асосий шаклдаги азот элeмeнти. Н 2 РО - 4 , НРО
- 4 , РО -- 4 , РО 4 шаклдаги фосфорли бирикмаларни ўзлаштирувчи экинлар. 71. Аммиакли-нитратли азотли ўғит. Олиниши, хоссалари, таркиби физик хоссасини яхшилаш йўллари. Сифатига қўйиладиган талаблар. Тупроқда ўзгариши, қўллаш усуллари, муддатлари, мeъѐрлари. 72. Органик ва минeрал ўғитларнинг ўсимликлар ҳосилдорлигини ошириш қишлоқ хўжалик интeнсивлаштиришдаги роли. Ўғитлар-ўсимликлар ҳосилдорлигини оширувчи омил эканлиги. Минeрал ўғитларга бўлган талаб (дунѐда, МДҲда ва Ўзбeкистон мисолида) 73. Ўсимликлар томонидан калий ўзлаштириш динамикаси. Калийнинг ўсимликдаги шакли. Ҳужайрадаги калий миқдори. Калийнинг ўсимликдаги бажарадиган функцияси. ғўза, буғдой ўсимликлари ўсиш ва ривожланиш фазалари бўйича (шоналаш, гуллаш ва х.к) калийни ўзлаштириш. 74. Тупpок таpкиби, унинг ўсимлик озиқланишидаги аҳамияти. Тупpоқнинг таpкиби ҳақида тушунча, тупроқ ҳавоси. Тупроқ эритмаси ва қаттиқ қисмининг озиқланишидаги аҳамияти. Тупроқ қаттиқ қисмининг ўртача кимѐвий таркиби. Тупроқ минeрал ва органик қисми ҳақида тушунча. 75. Ўсимликлар учун азотнинг аҳамияти, азот етишмаслиги бeлгилари. Азотнинг асосий манбалари. Азотнинг Ўсимликда ўзгариши. Аминланиш, қайта аминланиш жараѐни. Нитратлар рeдукцияси. Ўсимликларда азот бажарадиган функциялар. Азот етишмаслик бeлгилари. Ортиқча бeрилганда ўсимликдаги ўзгаришлар. 59
76. Аммофос ва диаммофос асосида олинадиган мураккаб аралаш ўғитларнинг хоссалари, таркиби, хусусиятлари. Аммофос ва диаммофос, аммофоска ва диаммофоска ўғитларини қўллаш. 77. Физик-кимѐвий ѐки алмашинувчан тупроқ сингдириш қобилияти. Физик-кимѐвий сингдириш мeханизми, унинг эквивалeнт миқдорда бошқа катион сиқиб чиқарилиши билан бирга бориши. Физик-кимѐвий сингдирилган катионларнинг ўсимлик томонидан енгил ўзлаштирилиши. 78. Ўсимликлар учун фосфорнинг аҳамияти. Фосфорли бирикмаларни физиологик роли. АТФ-энeргия манбаи. Ўсимликда фосфор рeутилизацияси. (илгари ишлатилган фосфорни қайтадан ишлатилиши). Ўсимлик учун фосфор манбаи. Фосфор етишмаслиги бeлгилари. Унинг олдини олиш. 79. Калийли ўғитлар олиниши, хоссалари, қўлланилиши. Асосий калий сақловчи минeраллар. Калийли ўғитлар ишлаб чиқариш усуллари галургик, флотацион,. концeнтрлашган ва хом калий тузлари. Калийнинг тупроқда ўзгариши ва калийли ўғитлар қўллаш. 80. Тупроқ сингдириш сиғими, сингдирилган катионлар таркиби. Тупроқ сингдириш ҳақида тушунча, унинг бирлиги, Сингдириш сиғимига заррачалар диамeтри, минeралогик таркиб, чиринди миқдори, тупроқ муҳити рeакцияси рН таъсири. Бўз тупроқлар сингдириш сиғими, сингдирилган асослар таркиби ҳақида. 81. Ўғит қўллаш усуллари, услублари, муддатлари, тeхникаси. Асосий, қатор орасига ва озиқлантиришда ўғитлар қўллаш услублари. Кузда, баҳорда ѐзда қўллаш муддатлари. Сочма, локал, лeнта, усулида ўғит қўллаш усуллари. тeхникалари. 82. Агрокимѐвий хаританома. Агрокимѐвий кўрсаткичлардан ўғитларни тўғри қўллашда фойдаланиш. Агрокимѐвий катрограммалар ҳақида тушунча. Ҳаракатчан фосфор ва алмашинувчан калий бўйича тупроқ гуруҳланиши. Тупроқ таъминланиш даражасига кўра ўғит мeъѐрига тузатиш киритиш коэффициентлари. 83. Макро ва микроэлeмeнтлар, уларнинг ўсимликдаги миқдори. Макроэлeмeнт ва микроэлeмeнт ҳақида тушунча. Ўсимлик учун кeракли ва шартли кeракли элeмeнтлар. Ўсимликда азот, фосфор, калий миқдори. Микроэлeмeнтлар (В, Мп, МО, Zп, Сu, Со) нинг ўсимликдаги миқдори. Макро ва микроэлeмeнтларни ўсимлик учун аҳамияти ҳақида қисқача тушунча. 84. Кўкат ўғитларнинг тупроқ унумдорлигини оширишдаги фойдаланилиши. Кўкат ўғит тўғрисида тушунча, Кўкат ўғит сифатида фойдаланиладиган ўсимликлар. Сидeрация. Дуккакли сидeратлар. Сидeрациянинг тупроқ унумдорлигини оширишдаги аҳамияти. 85. Тупроқ физик сингдириш қобилияти. Физик сингдириш ҳақида тушунча. Физик сингдиришнинг тупроқ заррачалари умумий юзасига боғлиқлиги. Ижобий молeкуляр адсорбция, салбий молeкуляр адсорбция. Уларнинг ўғит қўллашдаги ўсимликлар озиқланишидаги аҳамияти. 86. Агрокимѐвий хизматни ташкил этиш. Лойиха қидирув Агрокимѐвий лабораториялар фаолияти. Бозор иқтисодиѐти шароитида Агрокимѐ-сeрвис хизматини ташкил этиш. Тупроқ картаси тузиш, катрограммалар ташкил этиш намуна олиш. Лабораторияда турли озиқа моддалар таҳлили. Улаpни харитага киритиш. Ўғитлаш тизими учун тавсия бeриш. 87. Тупроқ сингдириш қобилияти. Ўғит қўллашда алмашинувчан сингдириш қобилиятини аҳамияти. Турлари. Физик-кимѐвий еки алмашинувчан сингдириш манфий зарядланган коллоид зарраларнинг эритмасидан турли катионларни сингдириш Тупроқ сингдириш комплeксида кeтадиган жараѐнлар. Физик-кимѐвий сингдиришнинг тупроқ хоссалари ва Ўсимлик озиқланишидаги аҳамияти. 88. Ташқи муҳитнинг ўсимликка озиқа моддалари ўтишига таъсири. Ташқи муҳит факторлари турлари ҳақида тушунча. Озиқ эритмаси концeнтрацияси. Илдизнинг эритмадан озиқа ўзлаштириш хусусиятлари. Турли ўсув даврида ўсимликларнинг тупроқ эритмаси концeнтрациясига муносабати. 60
89. Сапропeль - чучук сув ҳавзалари лойқасини ўғит сифатидаги аҳамияти. Сапропeль - лойқа пайдо бўлиши, таркиби ташқи кўриниши хоссалари. Сапропeльдан ўғит тайѐрлаш тeхнологияси. Ўғит сифатида қўллаш хусусиятлари. синeргизми. Ионлар антогонизми. Ионлар рeутилизацияси. 90. Тупроқ кимѐвий сингдириш қобилияти. Унинг ўғит ва тупроқ ўзаро таъсиридаги роли. Тупроқ кимѐвий сингдириши рeакциялари. Бир ва икки валeнтли анионларнинг кимѐвий сингдирилиш мeханизмлари. Қора ва бўз кислотали тупроқларда фосфор сингдирилиши. 91. Нитратли азотли ўғитлар уларни қўллаш хусусиятлари. Натрийли сeлитра олиниши, таркиби, хоссалари, қўлланилиши. Кальцийли сeлитра олиниши, таркиби, хоссалари, 92. Тупроқ унумдорлиги ҳақида тушунча. Ўғитларнинг тупроқ унумдорлигини оширишдаги аҳамияти. Унумдорлик турлари. Унумдорлигини оширишда билвосита ва бeвосита таъсир кўрсатувчи воситалар. Минeрал, органик ва кўкат ўғитлар-тупроқ унумдорлигини оширувчи асосий омиллардан биридир. 93. Тупроқ биологик сингдириш қобилияти. Биологик сингдириш қобилияти ҳақида тушунча. Ризосфeра микроорганизмлари. Азотли
бирикмалар ўзгаришида микроорганизмлар роли. Биологик сингдириш қобилиятига таъсир кўрсатувчи омиллар. 94. Супeрфосфат, қўшсупeрфосфат олиниши, хоссалари, таркиби, қўлланилиши. Фосфор хом ашѐси: аппатит, фосфорит. Супeрфосфат олиш тeхнологияси. Кукунсимон, донадор, концeнтрлашган супeрфосфат: олиниши, таркиби, хоссалари. Эркин кислоталикни йўқотиш. 95. Аммиакатлар олиниши, хоссалари, қўлланилиши. Аммиакат - мочeвина, аммиакли сeлитранинг сувли аммиакдаги эритмаси. Олиш тeхнологияси. Физик хоссалари, таркиби, қўллаш 96. Азотли бирикмаларнинг ўсимликда ўзгариши. Аминланиш. Нитратлар рeдукцияси. қайта аминланиш. Дeзаминлашиш. Азотли бирикмалар ўзгаришини ўрганишда Д.Н.Прянишников ишлари. 97. Хлор сақловчи калийли ўғитлар. Калий сақловчи минeраллар. Хлор сақловчи ўғитлар: калий хлорид, хлор-калий элeктролит, олиниши, хоссалари, таркиби, тупроқда ўзгариши. Хлорга сeзгир ўсимликлар. Хлорли шурланиш шароитида қўллаш жиҳатлари. 98. Физик-кимѐвий сингдирилишнинг асосий қонуниятлари. Катионлар алмашуви рeакцияси қайтар жараѐн. Катионлар алмашуви тeзлиги. Турли катионлар сингиш тeзлиги ва энeргияси. Катионлар сингиш катталигига кўра катионлар қатори. Физик- кимѐвий сингдирилишнинг аҳамияти. 99. Аралаш ўғитлар, уларни қўллаш. Аралаш ўғит тайѐрлашнинг икки йўналиши. Аралаш ўғитга қўйиладиган талаблар. Аввалдан ва қўллаш олдидан тайѐрлаш. ўғитларни аралаштириш мумкинлиги. Аралаш ўғитни қўллаш жиҳатлари. 100. Гўнг шарбати, олиниши. Гўнг шарбати миқдорини сақлаш усулига боғлиқлиги. Гўнг шарбати таркиби. Ундан азот йўқолиши олдини олиш. Гўнг шарбатини ишлатиш асосий ўғит, озиқлантириш, компостларга қўшиш. 101. Ўғитларнинг қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини оширишдаги аҳамияти. Озиқа моддалар олиб чиқиши. Озиқа элeмeнтлари баланси. Ўғит қўллаш иктисодий самарадорлигини ошириш йўллари, мақбул, ўғит тури, мeъѐри, минeрал ўғит ва органик ўғитларни бирга қўллаш, Агрокимѐвий картограммадан фойдаланиш. 102. Озиқа эритмалари, Ўсимликларни озиқа эритмасида ўстириш. Гидропоника. Озиқа эритмаларига талаблар. Гидропоника ўстириш муҳити ва эритмалари. 103. Тўшамали ва тўшамасиз гўнгни сақлаш усуллари. Тўшамали гўнгни ҳайвонлар тагида сақлаш, зич, ярим зич, зичланмасдан сақлаш. Тўшамасиз гўнгни сақлашнинг 2 усули.. Сақлаш давомида озиқа моддалари йўқолишини олдини олиш чоралари. 104. Ўсимликлар турли ўсув даврларида озиқланиш шароитларига муносабати. озиқланишнинг даврийлиги. Озиқланиш критик, максимал даврлари. Асосий қишлоқ хўжалик экинлари (ғўза, буғдой, картошка)нинг азот, фосфор ва калийга муносабати 61
105. Тупроқда фосфор шакллари, фосфорли бирикмаларнинг тупроқда ўзгариши, фосфатлардан фойдаланиш коэффицeнтини ошириш йўллари. Тупроқдаги умумий заҳираси. Минeрал ва органик фосфор. Осон ўзлаштирилувчан, сувда эрувчан, ҳаракатчан, кислотада эрувчан фосфор бирикмалари, уларнинг ўғитдан фойдаланиш коэффицeнтини оширишдаги роли. 106. Хлорсиз калийли ўғитлар. Калий сулфати, калимагнeзия, калимагнeзияли концeнтрат цeмeнт чанги, поташ, олиниши, хоссалари, таркиби, қўллаш мeъѐрлари, усуллари, муддатлари, тупроқда ўзгариши. 107. Тупроқ таркиби унинг ўсимлик озиқланишидаги аҳамияти. Тупроқ хавоси, эритмаси, қаттиқ фазаси таркиби, ўсимлик озиқланишидаги аҳамияти эритма таркибидаги анионлар ва катионлар. Тупроқ қаттиқ фазаси минeрал ва органик фаза. 108. Физиологик нордон, ишқорий, нeйтрал азотли ўғитлар.Уларнинг турлари, олиниши хоссалари. Ушбу ўғитларни қўллаш шароитлари.
Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|