Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

3. Kolloidlarning koagulyatsiyasi
Modda kolloid holatga o`tganida uning sirti juda ortib ketishi haqida yuqorida aytib 
o`tildi.shuning uchun kolloid eritmalarda dispers faza bilan dispersion muhit o`rtasida chegara 
sirtning potensial energiyasi katta bo`ladi. Erkin energiya minimumga intiladi, degan prinsipga 
muvofiq, kolloid eritma fazalar o`rtasidagi sirt energiyani kamaytirishga intiladi. Shu sababli 
kolloid zarrachalar yiriklashib umumiy sirtni kamaytiradi. Kolloid eritma zarrachalarining bir-
biri bilan qo`shilib, yiriklashish hodisasi ( koagullanish) deyiladi. Yiriklashgan zarrachalar 
og`irlik kuchi ta`siri ostida eritmaning yuqori qismlaridan past qismlariga tusha boshlaydi, 
nihoyat zarrachalar eritmadan ajraladi. O`z-o`zicha bo`ladigan koagulyatsiya ancha uzoq vaqt 
davom etadi. Koagulyatsiyani turli vositalar yordamida tezlatish mumkin. Koagulyatsiya uch xil 
yo`l bilan: zolga elektrolit qo`shish, zolga boshqa kolloid qo`shish va zolni qizdirish yo`li bilan 
tezlashtiriladi. 
4. Kolloid kimyo sohasida dastlab ishlagan olimlar Sel`mi, Grem va Faradey metallarning 
gidrozoliga elektrolit qo`shilganda koagulyatsiya ro`y berishini kuzatganlar. Faradey bu hodisani 
oltin gidrozolida kuzatdi. Elektrolit qo`shilganda vujudga keladigan koagulyatsiyani mukammal 
o`rganish quyidagi xulosalarga olib keldi: 
1. Agar kolloid eritmaga har qanday elektrolitdan etarli miqdorda qo`shilsa, koagulyatsiya 
sodir bo`ladi. Koagulyatsiya sodir bo`lganligini bevosita ko`rish mumkin bo`lsa, u ochiq 
koagulyatsiya, ko`rish mumkin bo`lmasa, yashirin koagulyatsiya deyiladi.
2. Ochiq koagulyatsiya bo`lishi uchun elektrolit konsentratsiyasi koagulyatsiya 
konsentratsiyasi (koagulyatsiya chegarasi) qiymatidan ortiq bo`lishi kerak. 
3. Koagulyatsiyaga elektrolitning faqat bir ioni ( kolloid zarracha zaryadiga qarama-qarshi 
zaryadli ioni) sabab bo`ladi. Musbat zaryadli kolloidlar anionlar ta`siridan, manfiy zaryadli 
kolloidlar esa kationlar ta`siridan koagulyatsiyalanadi. 

---

4. Ayni kolloidning koagulyatsiya chegarasi birinchi navbatda koagulyatsiyalayotgan ion 
valaentligiga bog`liq bo`ladi. Koagulyatsiyalayotgan ionning valentligi katta bo`lsa, uning 
koagulyatsiyalash xususiyati ham kuchli bo`ladi. Tajriba ko`rsatishicha, agar bir valentli 
kationning koagulyatsiyalash xususiyatini 1 desak, ikki valentli kationniki 70, uch valentli 
kationniki esa 550 bo`ladi. Elektrolitning koagulyatsiya konsentratsiyasi ( koagulyatsiya 
chegarasi) 1l zolga qo`shilgan elektrolitning milli mol miqdorlari bilan ifodalanadi. 
Shul`se va Gardi elektolit ionining valentligi bilan uning koagulyatsiyalash kuchi orasidagi 
bog`liqlikni aniqladilar. Shul`se-Gardi qoidasi deyiladigan bu bog`liqlik quyidagicha ta`riflanadi: 
Koagulyatsiyalovchi ionning valentligi qancha katta bo`lsa, uning koagulyatsiyalash kuchi 
shuncha ko`p va koagulyatsiya konsentratsiyasi shuncha kam bo`ladi. 
5. Kolloid sistemalarning agregativ barqarorligi va koagulyatsiyasi haqidagi hozirgi 
nazariya 1945 yilda rus olimlari B.V.Deryagin va L.D.Landau tomonidan taklif qilindi. Bu 
nazariyaga muvofiq, zarrachalar orasida o`zaro tortishish va o`zaro itarilish kuchlari ta`sir etadi. 
Zarrachalararo masofa o`zgarganida sistemadagi potensial energiyaning o`zgarishini aniqlash 
uchun absissalar o`qiga masofa, ordinatalar o`qiga sistemaning potensial energiyasini qo`yib, ― 
potensial energiya diagrammasi‖ hosil qilinadi. 1-rasmda ana shunday diagramma keltirilgan. 
Bunday diagramma tuzishda o`zaro itarilish energiyalari musbat, o`zaro tortishish energiyalari 
esa manfiy ishora bilan olinadi. Qaysi masofadan boshlab ikki kolloid zarracha tortila boshlaydi?
Degan savolga ― Van-der-Vaal`s kuchlari tufayli tortilish kuchi broun harakati kuchidan ortgan 
masofadan boshlab zarrachalar tortishadi‖, deb javob berish mumkin. 
O`zaro elektostatik itarilish kuchlariga kelganda, B.V.Deryagin ko`rsatishicha itarilish A
1
va A
2
kolloid zarrachalarning ion atmosferalari bir-birini qurshab olgan masofadan boshlanadi( 
2-rasm). Kolloid zarrachalar( mitsella) lar orasidagi o`zaro ta`sir kuchlari odatdagi kulon 
kuchlaridan farq qiladi: B.V.Deryagin bu zarralar orasida kengaytiruvchi P deyiladigan alohida 
kuchlar ta`sir etishini ko`rsatishga muvaffaq bo`ldi. 
Kengaytiruvchi bosim keltirib chiqaruvchi itarilish kuchlarini juda katta rezervuarga 
tushirilgan ikkita parallel plastinkalar misolida ko`rib chiqamiz. Faraz qilaylik, suyuqlik ichiga 
botirilgan ikki plastinka orasida yupqa suyuqlik qavati bor va bu plastinkalar bosim P ta`sirida 
o`z vaziyatini saqlab turgan bo`lsin ( 3-rasm). Suyuqlikning ikkita qavati bir-biri bilan mexanik
muvozanatda turishi uchun quyidagi shart bajarilishi lozim: kengaytiruvchi P kuchi dP sirt 
birligi uchun hisoblangan elektrostatik o`zaro ta`sir kuchi- qdφ ga teng bo`lishi kerak ( minus 
ishora qo`yilishining sababi shundaki, bu ikkala kuch qarama-qarshi yo`nalishga ega ):