Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги
-§. Fond birjalari, ularning tuzilishi va vazifalari
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4-§. Fond birjalari, ularning tuzilishi va vazifalari
1 Мaзкур қoнунгa 27.12.1996 йил 357-1-сoн қoнун, 26.12.1997 йил 549-1-сoн қoнун, 29.08.1998 йил 681-1-сoн қoнун, 20.08.1999 йил 832-1-сoн қoнун, 15.12.2000 йил 175-11-сoн қoнунлaри билaн ўзгaртириш вa қўшимчaлaр киритилгaн. 2 И.A.Кaримoв «Ўзбeкистoн ХХI aср бўсaғaсидa: xaвфсизликкa тaҳдид, бaрқaрoрлик шaртлaри вa тaрaққиѐт кaфoлaтлaри». Т.,Ўзбeкистoн., 1997., 199-200-б. 2 Кaрaтуев A.Г. Ценные бумаги: види и разновидности. Учебное пособие. – М.: Русская деловая летература, 1998.-11-б. www.ziyouz.com kutubxonasi Fond birjasi - qimmatli qog`ozlar bozori infratuzilmasining muhim qismlaridan biri hisoblanib, u o`zaro ulgurji amallar qilish maqsadida qimmatli qog`ozlar bozorining professional qatnashchilari tomonidan tashkil etilgan andozalarga muvofiq moliyaviy aktivlar bilan savdo-sotiq qilish uchun uyushtirilgan bozor bo`lib, uning faoliyati qimmatli qog`ozlarning bir maromda muomalada bo`lishining zarur shart- sharoitlarini taminlashga, ularning bozor baholarini (qimmatli qog`ozlar talab va taklifi o`rtasidagi muvozanatni aks ettiruvchi narxlarni) belgilash va ularga doir malumotlarni keragicha tar-qatishga, qimmatli qog`ozlar bozori qatnashchilarining kasb mahoratini yuqori darajada bo`lishini qo`llab-quvvat-lashga qaratiladi. Fond birjalarining vazifalari quyidagilardan ibo-rat: -qimmatli qog`ozlarning birlamchi va keyingi sotilishi uchun markazlashtirilgan hudud yaratish; -qimmatli qog`ozlarning bozor bahosini aniqlash; -vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini jamg`arib, uni qayta taqsimlash; -birja savdolarini ochiqligi va uning natijalarini oshkoraligini taminlash; -birja savdosi bilan bog`liq vujudga kelgan nizolarni xolis shaxslar tomonidan ko`rib chiqilishi; -birjada tuzilgan bitimlarning ijrosini kafolatlash; -birja savdolarini uning qatnashchilari tomonidan qatiy o`rnatilgan tartib qoidalarga asosan o`tkazish va h.k. «qimmatli qog`ozlar va fond birjasi to`g`risida»gi qonunning 22- moddasida fond birjasining huquqlari keltirilgan bo`lib, unga asosan fond birjasi: investitsiya muassasalarining birja azoligiga kirishida ularga qo`yiladigan eng kam majburiy talablarni belgilash; birja oldi-sotdilarida birja azolari vakillarining malakasiga qo`yiladigan talablarni belgilash; birja yig`ilishlarini chaqirish va o`tkazish; ekspert, malaka va baholash komissiyalari, maslahat va malumotnoma beruvchi sho`balar hamda ularning ishlashi uchun kerakli boshqa muassasalar, shuningdek qimmatli qog`ozlar muomalasini amalga oshirishdagi nizolarni hal qiladigan komissiyalar tasis etish; o`z nizomiga muvofiq birja azolari to`laydigan kirish va joriy badallarni undirib olish, bitimlarni ro`yxatga olganlik, texnik xizmat www.ziyouz.com kutubxonasi ko`rsatganlik uchun doimiy va bir galgi mijozlardan birjada bo`lganlik uchun haq undirib olish, shuningdek birja nizomini, birja yig`ilishlari qoidalarini buzganlik, ro`yxatdan o`tkazish yig`imini vaq-tida to`lamaganlik uchun jarima va penyalar undirib olish; birja bukletlari, malumotnomalari, to`plamlarini chop etish; nazorat qiluvchi organlarning qonunga xilof xatti-harakatlari ustidan sud tartibida shikoyat qilishga haq-lidir. Fond birjasi birja savdolari vaqtida bitimlar tuzish, tuzilgan bitimlar bo`yicha solishtirish va hisob-ki-toblar tartibini mustaqil ravishda ishlab chiqadi va tas-diqlaydi. Fond birjalari va fond bo`limlari o`z Nizomi (boshqa turdagi birjalarning fond bo`limi to`g`risidagi nizom), qimmatli qog`ozlarga doir bitimlarning amalga oshirishning ichki qoidalari asosida ish yuritadi. Fond birjasida qimmatli qog`ozlarning quyidagi tur-lari, chunonchi aksiya, Obligatsiya, davlat xazina majburiyatlari, jamg`arish va depozit sertifikatlari, veksellar, opsionlar, fyucherslar va boshqalar muomalada bo`lishi mumkin. Fond birjasi haqida gap ketar ekan, mazkur tashkilot alohida uyushgan ishtirokchilar bozori bo`lib, unda eng yuqori sifatli qimmatli qog`ozlar muomalada bo`lishini takidlash o`rinlidir. Operasiyalarni asosan qimmatli qog`ozlar bozorining ishtirokchilari bajaradi. Fond birjasining boshqa bozorlardan farqlab turadigan belgilari mavjud bo`lib, bular asosan, savdo o`tkazilishining muayyan vaqti va joyi, ishtirokchilarning muayyan doirasi, savdo sotiqning muayyan qoidalari va ishtirokchilarning ushbu qoidalarga qatiy amal qilishi, savdo sotiqning tegishli lisenziyaga ega bo`lgan muayyan muassasa tomonidan tashkil etilishi bilan xarakterlanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qim-matli qog`ozlar muomalasini tashkil etish borasida fond birjalarining roli juda katta bo`lsada, fond boyliklari oldi-sotdisida birja va birja mexanizmlarining ahamiyati muntazam ravishda pasayib bormoqda. Aslini olganda, aloqaning yuqori samarador vositalari mavjud bo`lganda, birja unchalik zarur ham emas. 1 G`arb mam-lakatlarida fond birjalari moliyaviy aktivlar savdo-sotig`i amalga oshiriladigan tashkilot sifatida o`z mav-qeini yo`qotib bormoqda. Borgan sari hisob-kitob va fond boyliklarini savdo 1 қиммaтли қoғoзлaр: Aксиядoр вa тaдбиркoрнинг маълумот бeрувчи қўллaнмaси / Тузувчилaр: СЌ.Р./aфурoв, Д.И.Шaулoв, У.Т.Кaн; Тaҳрир кeнгaши: Б.A.Хўжaев вa бoшқ.- Тўлдирилгaн вa қaйтa ишлaнгaн 4-нaшри.-Т.: «Иқтисoдиѐт вa ҳуқуқ дунѐси» нaшриѐт уйи, 2000 й. 93-бeт. («Буxгaлтeр кутубxoнaси» туркуми. 3-чиқaрилиш). Ринок ценныx бумаг: Учебник. Под ред. В.A.Гaлaнoвa, A.И.Бaсoвa. -М.:- Финанси и статистика, 1996.-139-б. www.ziyouz.com kutubxonasi qilish markazlariga aylanib borayotgan tijorat va investitsiya banklari fond birjalarining asosiy raqiblari bo`lib maydonga chiqmoqda. Fond birjasi O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng bozor infratuzilmasi sifatida «Toshkent» tovar xom ashyo birjasining fond bo`limi sifatida 1991 yilda vujudga keldi. Keyinchalik O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21-yanvardagi Farmoniga asosan u alohida mustaqil «Toshkent» Respublika fond birjasiga aylantirildi. 1994 yil 8-apreliga kelib, «Toshkent» Respublika fond birjasi yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida davlat ro`yxatidan o`tkazilib, 1997 yil 20-oktabrda birjaning aksiyadorlarining umumiy yig`ilish qaroriga asosan ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilgan. Hozirgi vaqtda mazkur fond birjasida amalga oshiriladigan savdo va hisob-kitoblar tizimi elektron hisoblash mashinalari bazasidagi kompyuter tarmog`i negizida avtomatlashtirilgan bo`lib, u birja, depozitariya filiallari va shahar mintaqaviy brokerlik idoralarini yagona majmuasi bilan aloqani ushlab turish imkonini beradigan axborot- hisoblash tizimini tashkil etadi. Butun tarmoq markaziy kompyuterga ulangan bo`lib, ushbu tarmoqqa turli joylardan keladigan barcha axborotlar jamlanadi. Investorlar va manfaatdor shaxslar narxlar kotirovkasi to`g`risidagi malumotlarni axborot tochkalari va birja axborot bulletenlari yordamida olish imkoniyatlariga egadirlar. Fond birjasida umumiy va maxsus xizmatlardan tashqari malaka komissiyasi, ekspert-kotirovkalash komissiyasi va nizo komissiyasi faoliyat ko`rsatadi. 2-son ilovada «Toshkent» Respublika fond birjasining tashkiliy tuzilmasi to`g`risidagi sxyemani keltiramiz. O`zbekiston Respublikasining «Birjalar va birja faoliyati to`g`risida»gi qonunining 11-moddasiga asosan, birjalar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan har qanday tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi mumkin bo`lib, uning ustav fondi ro`yxatga olingan sanadagi holatga ko`ra, eng kam ish haqining o`n ming baravari miqdoridan kam bo`lmasligi kerak. Fond birjalari tashkiliy-huquqiy tuzilishi bo`yicha jahon miqyosida qaraydigan bo`lsak, unda turli xilda tuzilgan birjalarni uchratishimiz mumkin. Xususan, fond birjalari AqSh, Yaponiya, Kanada davlatlarida notijorat korxonalari shaklida tuzilgan bo`lsa, Buyuk Britaniya, Avstraliya davlatlarining fond birjalari masuliyati cheklangan jamiyatlar shaklida tuzilgan. 1 1 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовий ринок. М.:Пeрспeктивa. 1994 г., б.418-422 . www.ziyouz.com kutubxonasi Birjadan tashqari bozor deganda, fond birjasini chetlab o`tib qimmatli qog`ozlar bilan savdo qilish tushuniladi. Qimmatli qog`ozlar bilan fond birjasida hamma vaqt va har doim muomalalar qatiy tarzda o`rnatilgan tartib-qoidalar asosida bozorning ishtirokchilari orasidan tanlanadigan birja vositachilari o`rtasida o`tkazilsa, birjadan tashqari bozor aloqa va kompyuter tizimlariga asoslanib o`tkaziladi va bunda bitimlar oldindan belgilab qo`yilgan joyda tuzilishi shart bo`lib hisoblanmaydi. Birjadan tashqari bozor fond birjasiga o`xshab uyushgan ham bo`lishi mumkin, ammo ko`pincha bunday bozorlar uyushmagan tarzda mavjud bo`ladi. Qimmatli qog`ozlarning birjadan tashqari bozori bilan bir qatorda qimmatli qog`ozlarning yana bir savdo-sotiq amalga oshiriladigan bozori borki, u fanda «ko`cha» bozorlari sifatida etirof etiladi. Qimmatli qog`ozlarning birjadan tashqari va «ko`cha» bozorlari bir xil toifadagi bozorlar hisob-lanmaydi. Birjadan tashqari bozor uyushgan va uyushmagan tarzda mavjud bo`lishi mumkin bo`lib, unda mayda ulgurji savdolari o`tkazilsa, «ko`cha» bozori uchun uyushmaganlik xususiyati xosdir. Birjadan tashqari bozorda fond birjalarida kotirovkada qo`yilmagan qimmatli qog`ozlar kiritiladi va ularning savdosi amalga oshiriladi. Bunday qimmatli qog`ozlar yetarlicha daromadga ega bo`lmagan, ularning emitentlari zaif moliyaviy barqarorlikka ega bo`lgan qimmatli qog`ozlar bo`lib hisoblanadi. Birjadan tashqari bozorda qimmatli qog`ozlarni muomalasi bilan fond do`konlari shug`ullanadi. Fond do`konlari qimmatli qog`ozlarni jismoniy shaxs-lar uchun birjadan tashqari kichik ulgurji va chakana sav-dolarni amalga oshiruvchi investision institutlarning tarkibiy bo`linmasi hisoblanadi. Fond do`konlari investision vositachilar, investision va boshqaruv kompaniyalari tomonidan tashkil etilishi mumkin. Fond birjalari tomonidan qimmatli qog`ozlar bozorini tashkil etish bilan bog`liq talablarning kun sayin yuqorilab murakkablashib borishi fond birjalari atrofida talablari pasaytirilgan bozorlarning paydo bo`lishiga zarurat tug`diradi. Bu holat hozirgi paytda G`arb mamlakatlari bozoriga xos hodisa sifatida ko`z o`ngimizda namoyon bo`lmoqda. Jumladan, Londondagi «Kotirovka qilinmaydigan qimmatli qo-g`ozlar bozori», Parijdagi «Ikkinchi bozor», Amsterdam-dagi «Parallel bozor»lar aynan shular jumlasidandir. Fond birjalarining azolari to`g`risida so`z ketar ekan, aytish joizki, qimmatli qog`ozlarni xarid qilish yoki sotishni xohlovchilarning hammasiga ham fond birjasiga kirish uchun ruxsat berilmaydi. Unda www.ziyouz.com kutubxonasi faqatgina birjaning azolarigina ishtirok etishlari mumkin. Har bir fond birjasi, odatda, birja azoligiga kirish, azolikni to`x-tatish, birja azoligidan mahrum etish tartibini, birja azolarining huquq va majburiyatlarini belgilab beruvchi birja azolari haqida nizomga ega. Fond birjasiga ushbu birjadan brokerlik joyini sotib olgan yuridik va jismoniy shaxslar azo bo`lishi mumkin. Birjaga shuningdek, istalgan tashkiliy-huquqiy shakldagi muassasalar azo bo`la oladi. Ayni paytda davlat hokimiyati va bosh- qaruvi, prokuratura, sud idoralari, ularning mansabdor shaxslari hamda mutaxassislari fond birjasiga azo bo`la olishmaydi. Fond birjasi azolarining miqdorini birjaning boshqaruv organlari belgilaydi. Chet mamlakatlar amaliyotiga etibor beradigan bo`lsak, fond birjalari azoligiga malum cheklovlar o`rnatilganligini ko`rishimiz mumkin. Ayrim mamlakatlarda, jumladan AqShda jismoniy shaxs-larni azo sifatida ishtirok etishda ustunlik berilsa, Yaponiya va Kanada singari mamlakatlarda yuridik shaxs-larning o`rni yuqoriligini kuzatish mumkin. Uchinchi bir mamlakatlarda birja azoligiga jismoniy va yuridik shaxslar bir xilda ishtirok etish imkoni beriladi. Bundan tashqari, ko`pgina chet el mamlakatlarida birjalar faoliyatiga ajnabiy fuqarolar va yuridik shaxslar ishtirok etishiga ruxsat etilgan bir vaqtda, ayrim mamlakatlarda jumladan, Kanada va Fransiyada ajnabiy shaxslarning birjaga azo bo`lishligi yoki ularni ustav fondidagi ishtiroki cheklanadi. 1 Bizning mamlakatimiz qo-nunchiligida bu masalada biron bir cheklashlar kuzatilmaydi. «Toshkent» Respublika fond birjasining azolari quyidagi huquqlarga ega: Qimmatli qog`ozlar bozorining mutaxassisi malaka shahodatnomasiga ega bo`lgan va birjani o`zining malaka komissiyasidan savdolarda ishtirok etish uchun ruxsat olgan o`z vakillarini birjada brokerlar sifatida akkreditlash; brokerlik faoliyatiga taalluqli bo`lgan masalalarni hal etishda «Toshkent» RFBning azolari to`g`risidagi nizomda ko`zda tutilgan tartibda ishtirok etish; birjaning xizmatlaridan amaldagi qonunchilik va birja hujjatlari bilan belgilangan chegaralarda foydalanish; birja boshqaruviga birjaning faoliyatini takomillashtirish masalalariga doir takliflar kiritish; brokerlik joyini ijaraga berish; 1 Ринок йенныx бумаг: Учебник. Род ред.В.A.Гaлaнoвa, A.И.Бaсoвa.-М.:- Финанси и статистика,1996.-б.134 www.ziyouz.com kutubxonasi brokerlik joyini birja tomonidan belgilangan tartibda sotish. Birjaning vaqtinchalik azolari ham uning to`la hu-quqli azosiga beriladigan huquqlarga ega, faqat broker-lik joyini sotish va ikkilamchi ijaraga berish huquq-lari bunga kirmaydi. Fond birjasining azolari quyidagi majburiyatlarga ega: O`zbekiston Respublikasi qonunchiligi va umuman qim-matli qog`ozlar bozori to`g`risidagi boshqa meyoriy huj-jatlarga, xususan, fond birjasining ichki hujjatlariga, uni boshqarish organlarining qarorlariga rioya qilish; muntazam azolik badallarini o`z vaqtida to`lash; tijorat sirlarini saqlash va o`z mijozlari, kontragentlar va birja haqidagi maxfiy axborotni oshkor etmaslik; ishdagi odob-axloq meyorlariga rioya etish; birjaga o`zining yuridik manzili yoki turar joyi o`zgarganligi haqida o`z vaqtida xabar berish va boshqalar. Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|