Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Respublikamiz Prezidenti o`zining Vazirlar Maxkamasida bo`lib 
o`tgan yil yakunlariga bag`ishlangan majlisida takidlaganidek: 
“Bizning asosiy maqsadimiz shundan iboratki, o`z sarmoyasini aniq 
ishlab yo`naltirib, o`zining mulkka va mablag`ni tadbirkor har 
qanday darajadagi davlat amaldori, xyech qanday tekshiruvchi uning 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mulki va biznesiga daxl qilishga haqqi yo`qligiga ishonch xosil qilishi 
kerak”
1
 
Davlat va jamiyatning oshkora (ommaviy) extiyoji mulkchilik shakli, 
xo`jalik usulidan qatiy nazar barcha korxonalarda mahsulot tannarxi 
shakllanishi, faoliyat na-tijalari, soliqqa tortish obyektlari yagona 
qoidalarga ko`ra aniqlanishini, turli xususiyatlarga ega xo`jalik subyektlari 
bilan davlat, korxonalar bilan maxsus jam-g`armalr, korxonalar bilan 
boshqa davlat, jamoat organlari o`rtasidagi moliyaviy munosabatlarda bir 
xillikni tamin etilishini talab etmoqda. 
Korxonaning xo`jalik faoliyatini hisobga olib bo-rish va baholash 
nafaqat davlat, jamiyat manfaatlarini taminlash maqsadiga, balki shu bilan 
birga xo`jalik subyektining o`zi, uning muassislari, sheriklari, u bilan 
shartnomaviy va boshqa tarzdagi xo`jalik aloqalarida bo`lib turgan 
subyektlar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunki korxona 
ixtiyorida bo`lgan moddiy va boshqa resurslar, ulardan foydalanish ahvoli, 
xo`jalik natijalari to`g`risida ishonchli axborotlarga tayanilgani holdagina 
ishlab chiqarishni samarali boshqarish, uni yangilash, qayta tashkil qilish, 
kapital harakatini taminlash, korxonaning oqilona xo`jalik-ishlab 
chiqarishga oid strategiyasini ishlab chiqish, taktik vazifalarni to`g`ri 
belgilash, moliyaviy tenglik va boshqa noxush oqibatlarni prognozlash 
mumkin bo`ladi. 
Korxonalar xo`jalik faoliyatini hisobga olish va baholashning birdan-
bir rasmiy usuli bo`lib hozirgi paytda buxgalteriya hisobi sanaladi. Bozor 
sharoitida buxgalteriya hisobining huquqiy ahamiyati, uning asosiy 
tushunchalari, vositalariga yondoshuv boshqacha xususiyat kasb etib 
bormoqda. Huquqshunoslik fanida buxgalteriya hi-sobining barcha asosiy 
tushunchalari, hisob-kitob olib borish prinsiplariga nisbatan huquqiy 
yondoshuvni aniqlab olish extiyoji yuzaga keldi. Chunki mamuriy 
buyruqbozlik va direktiv rejalashtirishiga asoslangan sobiq SSSR 
zamonida buxgalteriya hisobi faqat rejalarning baja-rilishini kuzatib 
borish, qonunlarga rioya etilishini nazorat qilish vositasi bo`lib xizmat 
qilib kelgan. Shu sababli yuridik sohada uning faqat o`sha jihatlari va 
ko`pincha jinoyatlarni tergov qilinishi bilan bog`liq nuqtai nazardangina 
o`rganilgan. 
Uzoq 
paytgacha 
yuridik 
o`quv 
yurtlarida 
"Sud 
buxgalteriyasi"dan boshqa buxgalteriyaga oid o`quv kursi bo`lmaganligi 
shu mulohaza bilan izohlanishi mumkin, xolos. Bugungi yurist-mutaxasis 
1
И.A.Кaримoв Янгилaниш вa бaрқaрoр тaрaқиѐт йўлидaн янaдa изчил xaрaкaт қилиш, xaлқимиз учун фaрoвoн 
турмуш шaрoити ярaтиш aсoсий вaзифaмиздир. Хaлқ сўзи 2007 йил 13 фeврaл. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

buxgalteriya hisobi mazmun-mohiyatini, u foydalanadigan tushunchalar, 
vositalar, usullarning huquqiy ahamiyatini chuqur anglab, hisob-kitob 
tizimlari hisobdan chiqarilishi, yo`qlov (inventarizasiya)lar o`tkazilishi va 
boshqa ko`plab shunga oid masalalardan xabardor bo`lishi lozim. 
Korxona tomonidan turli hisobotlar taqdim etilishi, soliq organlari va 
boshqa budjetdan tashqari jamg`armalar talablarini bajarilishi buxgalteriya 
hisobiga asoslangan holda olib boriladi. Muayyan xo`jalik subyektlari to-
monidan (masalan, aksiyadorlik jamiyatlari, sug`urta kompaniyalari va 
boshqalar) buxgalteriya natijalarini ommaviy tarzda oshkor etib turilishi 
majburiyati belgilab qo`yilgan. 
Buxgalteriya hisobi va hisobotlari shirkat azolari, korxonalarning 
muassislari, aksiyali jamiyatlarning aksiyadorlari hamda korxona xo`jalik 
faoliyati natija-laridan manfaatdor bo`lgan boshqa shaxslar xususiy man-
faatlarini ximoya qilinishiga yordam beradi, korxonaning ichki xo`jalik 
aloqalari yo`lga qo`yilishiga ko`maklashadi.. 
Ayni paytda mamlakatimizda ortiqcha va keraksiz hisobot tizimlarini 
qisqartirish, 
tadbirkorlik 
subyektlari 
xo`jalik 
faoliyatiga 
asosiz 
aralashuvini cheklash yuzasidan keng qamrovli ishlar amalga oshirib 
kelinmoqda
1
. 
Xususiylashtirilayotgan yoki davlat tasarrufidan chiqa-rilayotgan 
korxonalar ham buxgalteriya hisobi va hisobotlari asosida baholanadi. 
Xo`jalik faoliyatiga buxgalteriya hisob-kitoblari yo`li bilan baho 
berishning ahamiyati O`zbekiston Res-publikasining 1996 yil 30 avgustda 
qabul qilingan "Buxgalteriya hisobi to`g`risida"gi qonunida belgilab 
qo`yilgan.
Mazkur qonunning 2-moddasiga ko`ra: "Buxgalteriya hi-
sobining maqsadi foydalanuvchilarni o`z vaqtida, to`liq hamda aniq 
moliyaviy va boshqa buxgalteriya axborotlari bilan taminlashdir. 
Buxgalteriya hisobining vazifalari: 
buxgalteriya hisobi hisob varaqlarida aktivlarning holati va harakati, 
mulkiy huquqlar va majburiyat-larning holati to`g`risidagi to`liq hamda 
aniq malumot-larni shakllantirish; 
samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobi malumotlarini 
umumlashtirish; 
moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni tuzishdan iborat."
2
1
12 a Ўзбeкистoн Рeспубликaси Прeзидeнтининг 2005 йил 15 июндaги “Тaдбиркoрлик субектлaри тoмoнидaн 
тaқдим ҳисoбoт тизимини тaкoмиллaштириш вa уни нoқoнуний тaлaб eтгaнлик учун жaвoбгaрликни 
кучaйтириш тўғрисидa”ги 200-сoни қaрoри Ўзбeкистoн Рeспубликaси Қoнун ҳужжaтлaри тўплaми. 2005 йил № 
32-33, 252-мoддa
2
Ўзбeкистoннинг Янги қoнунлaри. 14-сoн. – Т., Aдoлaт, 1997, 143-бeт. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bulardan tashqari buxgalteriya hisobi vositasida moddiy, mehnat, 
moliyaviy va boshqa resurslardan foydalanilish ahvoli ustidan nazorat olib 
borish, salbiy hodisalarni o`z vaqtida aniqlash va bartaraf etish, xo`jalik 
subyektiga o`z faoliyatini bevosita nazorat qilib borish taminlanadi. 
Barcha mulkchilik shaklidagi korxonalar tomonidan belgilangan 
tartib va shakllarda buxgalteriya hisob-kitobi olib borilishi, tegishli 
hisobotlar taqdim etilishi majburiyati yuqorida eslatilgan "Buxgalteriya 
hisobi to`g`risida"gi qonundan tashqari O`zbekiston Respublikasining 
2000 yil 25 maydagi "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari 
to`g`risida"gi 
qonunida 
(9, 
17, 
45-moddalar); 
O`zbekiston 
Respublikasining 1998 yil 24 dekabrda qabul qilingan “Xo`jalik yurituvchi 
subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida"gi 
qonunda.
(4, 5, 9 va boshqa moddalar) va boshqa normativ huquqiy 
hujjatlarda
belgilab qo`yilgan
1
. 
Bulardan tashqari, "Buxgalteriya hisobi to`g`risida"gi qonunning 5-
modda 1-qismida "Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, 
buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O`zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklanadi" deb ko`rsatilgan. 
Shunga muvofiq ravishda bugungi kunda mamlakatimizda bir necha 
o`nlab buxgalteriya hisobi va hisobotlarining milliy standartlari ishlab 
chiqilgan, qabul qilingan hamda amal qilib turibdi. Bozor iqtisodiy 
munosabatlariga o`tilishi bilan xo`jalik faoliyatiga baho berishning yangi 
vositalaridan kengroq foydalanish zarurati yuzaga keldi. Ana shunday 
yangi vosita sifatida auditorlik tekshiruvlari keng qo`llanila boshladi. 
Auditorlik faoliyati (lotincha aidit - eshitish, tinglash) korxona 
buxgalteriya (moliya) hisobotlarini tekshirish, to`lovlar ahvolini belgilash, 
korxonaning umumiy moliyaviy-xo`jalik faoliyatiga baho berishga qara-
tilgan. 
O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 9 dekabrdagi «Auditorlik 
faoliyati to`g`risida»gi qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 
tomonidan 2000 yil 26 may kuni ushbu qonunga o`zgartirishlar va 
qo`shimchalar kiritilgani holda yangi tahrirda qabul qilinishi bilan 
auditorlik faoliyatining huquqiy asoslari yanada kengaytirildi va 
mustahkamlandi
2
. Ushbu qonunning 9-moddasiga muvofiq: «Auditorlik 
tekshiruvi majburiy va tashabbus tarzidagi shakllarda o`tkaziladi. 10-
moddasida har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o`tkazilishi lozim 
1
қaрaнг: Ўзбeкистoннинг Янги қoнунлaри № 21. – Т., Aдoлaт, 1999, 4-бeт 
2 қaрaнг: Ўзбeкистoннинг Янги қoнунлaри № 21. – Т., Aдoлaт, 2001, 4-бeт. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo`lgan xo`jalik subyektlari, tekshirish obyektlari ro`yxati ko`rsatilgan, 
yani xo`jalik subyektining o`z tashabbusiga ko`ra, auditorlik tekshiruvi 
asoslari belgilangan. 15-moddaga ko`ra esa nazorat qiluvchi organlar yoki 
huquqni muhofaza qiluvchi organlarining tashabbusi bilan tekshiruvi 
o`tkazilishi haqida ko`rsatib qo`yilgan. 
Xo`jalik subyektlari belgilangan tartib, shakl va muddatlarda 
vakolatli davlat organlariga statistik hisobotni taqdim etishlari lozim 
bo`ladi. Buxgalteriya va statistik hisobotlarni taqdim etmaslik, kechiktirib 
taqdim etish yoki noto`g`ri taqdim etganlik uchun korxona rahbari va 
boshqa mansabdor shaxslarning javobgarligi belgilab qo`yilgan.