Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Nazorat savollari. 
1. Soliq deganda nimani tushuniladi? 
2. Soliqlarning qaysi turlarini bilasiz? 
3. Soliq solinadigan obyekt nima? 
4. Soliq krediti nima? 
5. Reklama solig`i deganda nima tushuniladi? 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6. Soliq to`lovchining asosiy majburiyatlarini sanab ko`rsating. 
7. Iqtisodiy jazo chorasi nima? 
8. Soliqlarni rag`batlantiruvchi ahamiyatini so`zlab bering. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

12-BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI HUQUQIY 
TARTIBGA SOLISH 
 
1-§. Tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning huquqiy 
asoslari 
 
O`zbekiston Respublikasi o`z suvereniteti va milliy mustaqilligini 
qo`lga kiritganidan keyingi dastlabki yillardan boshlaboq, jahon xo`jalik 
tizimi bilan uzoq vaqt davomida uzilib qolgan aloqalarni tiklashga, xalqaro 
hamjamiyatga kiruvchi davlatlar bilan o`zaro manfaatli savdo-iqtisodiy 
aloqalarni yo`lga qo`yishga kirishdi. Sobiq ittifoq davrida tashqi 
siyosatning asosiy yo`nalishi bo`lgan tashqi iqtisodiy faoliyatni markaz 
tomonidan amalga oshirilishi, uning davlat monopoliyasi ekanligi chet 
ellarga, xususan O`zbekistonga o`zga mamlakatlar bilan bevosita aloqa 
qilish imkonini berilmas edi va bu hol amalda mamlakatimizni tashqi 
dunyodan ajratib qo`ydi, jahon iqtisodiy munosabatlar tizimidan ajralib 
qolishiga olib keldi. Aslida bu siyosatning maqsadi, mamlakatimizni bir 
tomonlama xom ashyo yetkazib beruvchi hududga aylantirishga 
qaratilganligi malum bo`ldi. 
 
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yo`lga qo`yilishi va uni keng 
rivojlantirilishi O`zbekistonning tashqi dunyoga chiqishining asosiy 
usullaridan biri bo`lib qoldi. 
Mustaqillik yillarida tashqi iqtisodiy aloqalar tarkibiy jihatdan 
o`zgartirilib, xom ashyoni chetga chiqarishdan tayyor mahsulotlar, yangi 
texnologiya natijalarini eksport qilishga o`tila boshlandi. Jumladan, agar 
1991 yilda eksportda paxtaning hissasi 77,6 foizni tashkil etgan bo`lsa, 
2000 yilga kelib bu ko`rsatkich 28 foizni, mashinalar va tayyor 
uskunalarni chetga sotish 1991 yilda bor-yo`g`i 1 foizni tashkil etgan 
bo`lsa, 2000 yilda bu ko`rsatkich 23 foizni tashkil qildi. 2006 yilga kelib 
esa 2000 yilga nisbatan tashqi savdo aylanmasi 1,7 marta, eksport hajmi 
1,9 marta oshganini ko`rish mumkin.
1
Bugungi kunga kelib mamlakatimiz 
tashqi savdo oboroti yanada ortdi, eksport hajmi uzluksiz o`sib bormokda. 
O`zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat davlat tashqi 
siyosatining tarkibiy qismi sifatida davlatlarning suveren tengligi, kuch 
ishlatmaslik, chegaralarning dahlsizligi, nizolarni tinch yo`l bilan hal etish, 
1
“Хaлқ сўзи”, 2007 йил 13 фeврaл 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro 
huquqning umumetirof etilgan qoidalari va normalariga asoslangan holda 
amalga oshirilishi O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilab qo`-
yilgan. O`zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyati 
to`g`risida”gi, “Eksport nazorati to`g`risida”gi, “Investisiya faoliyati 
to`g`risida”gi, “Chet el investisiyalari to`g`risida”gi, “Chet ellik investorlar 
xuquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to`g`risida”gi 
qonunlar tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi huquqiy negiz 
hisoblanadi. Bundan tashqari tashqi iqtisodiy faoliyatga u yoki bu darajada 
daxldor bo`lgan “Valuta boshqaruvi to`g`risida”gi, “Bojxona tarifi 
to`g`risida”gi, 
“Tadbirkorlik 
faoliyati 
erkinligining 
kafolatlari 
to`g`risida”gi qonunlar qabul qilingan. O`zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 19 sentabr 2005 yildagi “Eksport-import operasiyalarini 
tartibga solish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi, 
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 26 sentabr 2003 yildagi 
“O`zbekiston respublikasida tashqi savdo faoliyatini yanada erkinlashtirish 
chora-tadbirlari to`g`risida”gi Farmonlari, O`zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 2 fevral 2001 yildagi №66 sonli “Tashqi savdo 
faoliyatini tartibga solishni takomillashtirish chora-tadbirlar to`g`risida”gi, 
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 28 avgust 1995 yildagi 
№343 sonli “Eksport –import operasiyalarini tartibga keltirish borasidagi 
qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi Qarorlari kabi normativ hujjatlar 
bilan ham tartibga solinadi.
Ushbu normativ hujjatlarda tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida davlat 
siyosati, eksportni rag`batlantirish, xorijiy investisiyalarni jalb etish, tashqi 
savdoni erkinlashtirish, tashqi savdo aloqalarini kengaytirish va 
mustahkamlashni taminlash hamda mamlakatimiz tashqi iqtisodiy faoliyat 
subyektlarining huquq va manfaatlarini himoya qilish asoslari belgilangan.
“Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida”gi qonunning 3- moddasiga 
muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyat deganda, O`zbekiston Respublikasi 
yuridik va jismoniy shaxslarining, shuningdek, halqaro tashkilotlar bilan 
o`zaro foy-dali iqtisodiy aloqalarni o`rnatish va rivojlantirishga qaratilgan 
faoliyati tushuniladi", yani O`zbekiston qonunchiligiga ko`ra tashqi 
iqtisodiy faoliyat, bu O`zbekiston Respublikasi jismoniy shaxslari bilan 
xorijiy davlatlarga mansub yuridik va jismoniy shaxslar orasidagi savdo-
iqtisodiy va boshqa xo`jalik aloqalaridan iborat. Ushbu nuqtai nazardan 
qaraganda T.M.Ivanovaning: "Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda, 
davlatning boshqa davlatlar bilan, savdo, iqtisodiy, texnik, madaniy, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sayyohlik kabi sohalardagi hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan 
faoliyatidan iboratdir"
1
, degan fikriga qo`shilish qiyin. Chunki, tashqi 
iqtisodiy faoliyat uning ishtirokchilari bo`lgan yuridik yoki yakka 
tadbirkor jismoniy shaxslar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan 
tartibda amalga oshiriladigan faoliyatdir. Davlat bu faoliyatni huquqiy 
jihatdan tartibga solib borishi tashqi iqtisodiy faoliyat olib borilishi uchun 
zarur qulay tashkiliy, iqtisodiy va boshqacha shart-sharoitlarni yaratib 
berishi mumkin. Davlatning o`zi ham subyekt sifatida tashqi iqtisodiy 
faoliyatda bevosita yoki o`zining maxsus vakolat berilgan tashkilotlari 
orqali ishtirok etishi mumkin. 
Tashqi 
iqtisodiy 
faoliyatni 
yo`lga 
qo`yilishida 
va 
uning 
ishtirokchilari tomonidan bu faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur 
sharoitlar yaratilishida O`zbekiston Respublikasining tashqi savdo 
iqtisodiy faoliyatiga oid milliy qonunchiligi tizimlari bilan bir qatorda 
halqaro shartnomalar, shu jumladan, ko`p tomonlama va ikki tomonlama 
bitimlar hamda turli ahdlashuvlar muhim ahamiyatga ega bo`ladi. 1992 yil 
15 maydagi “Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga azo davlatlarning tashqi 
iqtisodiy faoliyat yo`nalishida hamkorlik qilish haqidagi kelishuv”ni 
shunday ko`p tomonlama shartnoma misolida ko`rsatish mumkin. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat aniq olingan sohalar bo`yicha ikki 
tomonlama xalqaro shatrnomalar asosida chuqur rivojlanadi. Chunki 
bunday shartnomalar iqtisodiy rivojlanishda muhim ahamiyat kasb etib, 
taraflarga nafaqat huquq va majburiyatlar o`rnatish, balki o`zaro hamkorlik 
qilishning aniq yo`nalishlarini belgilash, hamkorlik qilishda yuzaga 
keladigan muammolarni hal etishda muhim rol o`ynaydi. Chunki savdo-
iqtisodiy aloqalarda o`zaro qulay rejim (bojxona, soliq va boshqa 
sohalarda) asosan ikki tomonlama bitimlarga ko`ra belgilanadi. 
Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish, o`z milliy xo`jalik 
yurituvchi subyektlari uchun tashqi iqtisodiy aloqalarda qulay iqtisodiy va 
huquqiy rejimni yaratish sohasida o`zga davlatlar, xalqaro tashkilotlar 
bilan tuzadigan ko`p tomonlama va ikki tomonlama shartnoma 
munosabatlari xalqaro ommaviy huquq predmeti hisoblansa, O`zbekiston 
Respublikasi milliy xo`jalik yurituvchi subyektlari tomonidan o`zga 
davlatlarning yuridik hamda jismoniy shaxslari bilan o`rnatiladigan 
shartnoma aloqalari xalqaro xususiy huquqning predmeti bo`lib sanaladi. 
Xo`jalik huquqi esa, xo`jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik 
1
Қaрaнг: Мaртeмянoв В.С. Хозяйственное право М.:“Бeк”, 1994.2-тoм 253-б. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyatini amalga oshirish jarayonida, mamlakatning bojxona hududidan 
mahsulot va tovarlarni, moliya mablag`larini, olib o`tish, yoki boshqa 
mamlakat hududida xizmat ko`rsatish, ish bajarish bilan yuzaga keladigan 
munosabatlarni o`rganadi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatni huquqiy tartibga solishning obyekti bo`lib, 
xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida mahsulotlarni eksport va import 
qilish bo`yicha yuzaga keladigan hamda boshqa mamlakat hududida 
xizmatlar ko`rsatish va ish bajarish jarayonida yuzaga keladigan 
munosabatlar hisoblansa, tashqi iqtisodiy faoliyat obyektlari deganda oldi-
sotdi yoki ayriboshlash mumkin bo`l-gan tovarlar (ishlar, xizmatlar), har 
qanday mol-mulk, shu jumladan qimmatbaho qog`ozlar, valutalar va 
valuta qim-matliklari, elektr, issiqlik energiyasi va energiyaning boshqa 
turlari, transport vositalari, intellektual mulk obyektlari tushuniladi.