Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

KIRISh
1-mavzu: «O`QITUVChINING NUTQ MADANIYaTI» kursining maqsad va vazifalari hamda ushbu

kursni o`qitishda mahoratga e’tibor
Reja:

1. 
   Ta’lim tizimiga qo`yiladigan talablar.
   
2. 
   Davlat tili, til madaniyatiga e’tibor.
   
3. 
   Nutq madaniyatini o`qitish muammolari.
   
4. 
   Kursning asosiy maqsadi va vazifalari.
   
5. 
   Savodxonlik, nutq madaniyati, og’zaki va yozma nutq mahorati, notiqlik.
   

O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to`g’risida»gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ijrosi sifat bosqichiga kirdi. Ta’lim jarayonining sifatini ta’minlash va oshirish o`qituvchining kasb mahorati hamda nutq madaniyatiga e’tiboriga ham bog’liq. Bu sohada muayyan yutuqlarga erishildi. Oliy o`quv yurtlarida yuzlab professor-o`qituvchilar va umumta’lim maktablari, akademik lisey hamda kasb-hunar kollejlarining ko`plab o`qituvchilari turli fanlardan dars o`tishlariga qaramas-dan, til madaniyatiga katta e’tibor bera boshladilar. Har bir darsning mutaxassislik nuqtai nazaridan puxta bo`lishiga erishishdan tashqari o`zbek tili imkoniyat-laridan mahorat bilan foydalanila boshlandi. Chunki har bir sohaga oid bilim til orqali yetkaziladi, o`quvchi, talaba ongiga singdiriladi. Lekin yuzlab o`qituvchilarda hamon nutq madaniyatiga e’tiborning pastligi yoki mahorat yetishmayotganligi ma’lum tashvish uyg’otadi. O`qituvchining nutq madaniyatiga e’tiborini oshirish, ularni yuqori til madaniyati va ma’naviyatini egallash uchun tayyorlash hamon dolzarb bo`lib turibdi.

«…1993 yil 2 sentyabrda yurtimizda «Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini jo­riy etish to`g’risida»gi qonun qabul qilindi.

O`tgan davr mobaynida ana shu qonun ijrosini ta’minlash bo`yicha juda katta ishlar amalga oshirilgani-ni ta’kidlash lozim. Avvalo, o`zbek tilining lotin yozuvi asosidagi imlo qoidalari ishlab chiqildi va hayotga tatbiq etildi. Bugungi kunda mamlakatimizda ta’limning barcha bosqichlarida ana shu alifbo asosida bilim berilmoqda. Lotin yozuvida chop etilayotgan kitob va darsliklar, o`quv qo`llanmalari, gazeta-jurnallar, reklama va e’lonlar, dav-lat hujjatlari hozirgi vaqtda bu imlo madaniy hayotimiz-ning ajralmas qismiga aylanib borayotganini ko`rsatadi.

Shu bilan birga, bu masalaga mantiqiy ko`z bilan qaraydigan, eng muhimi, xalqimizning ko`pmillatli ekanini inobatga oladigan bo`lsak, ayrim milliy guruhlar Kirill yozuvini ishlatishini nazarda tutib, yuqorida tilga olingan qonunda bu imlodan foydalanish uchun ham imkoniyat yaratish ko`zda tutilgan.

Ayni vaqtda jamiyatimizda til madaniyatini oshirish borasida hali ko`p ish qilishimiz lozimligini ham unutmasligimiz zarur. Ayniqsa, ba’zan rasmiy muloqot-larda ham adabiy til qoidalariga rioya qilmaslik, faqat ma’lum bir hudud doirasida ishlatiladigan sheva elementlarini qo`shib gapirish holatlari uchrab turishi bu masalalarning hali-hanuz dolzarb bo`lib qolayotganini ko`rsatadi. Bu haqda so`z yuritganda, bobomiz Alisher Navoiyning «Tilga e’tiborsiz - elga e’tiborsiz» degan so`zlarida naqadar chuqur hayotiy haqiqat mujassam ekaniga yana bir bor ishonch hosil qilamiz»⁴.

O`qituvchining ijtimoiy hayotimizdagi o`rni nihoyatda yuqoriligini hisobga olganda, Prezidentimiz tomonidan belgilangan vazifalarni amalga oshirishda, barcha ziyoli-lar qatorida, ularning ham roli beqiyos ekanligiga amin bo`lamiz. Chunki ta’lim jarayonida hujjatlarni rasmiy-lashtirishdan tortib, dars jarayonida adabiy til me’yor-lariga amal qilish va shevachilikdan qutilishgacha jarayon-da o`qituvchining zimmasida katta mas’uliyat mavjud.

O`qituvchining jamiyatdagi o`rni, ta’lim jarayonida tildan foydalanish, nutq madaniyati va notiqlik mahorati to`g’risida ko`plab izlanishlar mavjud. Masalan, N.Bekmir-zayevning «Notiqlik asoslari» nomli o`quv qo`llanmasida o`qituvchi shaxsi va uning notiqlik mahorati haqida e’tiborli fikrlar bildirilgan. Notiq amal qilishi lozim bo`lgan 46 ta qoida shaklidagi mulohazalar ham katta ahamiyatga ega.

Kitobning «Muallimning insoniylik fazilati va notiqlik mahorati» sarlavhali qismida quyidagi fikrlar mavjud: «Avvalo, muallim tarbiyachi va ta’lim beruvchi inson. Shu ma’noda muallim ma’naviy-axloqiy jihatdan qalbi pok, ilmi yetuk inson bo`lishi kerak. Muallimning tili va dili bir-biriga mutanosib bo`lmog’i, so`zi va amaliy faoliyatida muntazam muvofiqlik bo`lmog’i juda muhim».

«Muallim o`zi o`qitadigan fanini yaxshi bilishi, o`z xalqining milliy mafkurasini anglashi, o`z millatining tilini va adabiyotini, tarixini yaxshi bilishi zarur. Dunyoqarashi, fe’l-atvori keng bo`lib, o`z ona tilida ravon va aniq nutq so`zlashi, katta so`z boyligiga ega bo`lishi kerak».

«O`qituvchining asosiy quroli uning notiqligidir. Agar muallimda notiqlik qobiliyati sust va past bo`lsa, u o`z fani sohasidagi bilimni shogirdlari ongiga singdirolmaydi»⁵.

O`qituvchining nutq madaniyati talab darajasida bo`lsa-gina, darsning sifati va samaradorligi yuqori bo`lishi ta’minlanadi. Hozirgi paytda ta’limning zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalari dars jarayoniga tatbiq etilmoqda. Fan asoslarini o`qitishga xizmat qiluvchi ko`rgazmali vositalar son va sifat jihatidan ko`payib bormoqda. Hatto animasiyali va ovozli elektron darslik hamda qo`llanmalardan dars jarayonida samarali faydalanilmoqda<sup>6</sup>. Lekin o`qituvchining roli aslo pasay-gan emas. Chunki o`qituvchi hyech qanday ko`rgazmali qurol uning o`rnini bosa olmaydigan, o`quvchining ruhiy holati-ni e’tiborga olib, ish jarayonini tashkil etadigan, jonli, ta’sirli, kuchli «ko`rgazmali qurol»dir. O`quv materiali-ni ravon, tushunarli, adabiy til me’yorlariga mos ravishda yetkazish ta’lim sifatini oshiradi, talabaning material-ni o`zlashtirishini yanada osonlashtiradi. Bu jarayonni shaxs, ya’ni o`qituvchigina tashkil eta olishi mumkin.

Keyingi yillarda ayrim turli fan o`qituvchilari bilan malaka oshirish jarayonidagi suhbatlar va ularning darslarini o`rganish shuni ko`rsatdiki, aksariyat o`qituvchi-larning davr talabi asosida chuqur bilim berishga inti-lishlari va nutq madaniyatiga e’tiborlari ancha ijobiy tomonga o`zgargan. Davr talabi asosida chuqur bilim berish, materialni o`quvchi va talaba to`liq o`zlashtirib olishi-ning asosiy talablaridan biri o`qituvchining yuqori peda-gogik va nutq mahoratiga ega bo`lishidir. Bu sohada ko`plab tajribali va yosh o`qituvchilar hozirgi paytda umumta’lim maktablari, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari, oliy o`quv yurtlarida faoliyat ko`rsatishmoqda.

Ko`plab tajribali va mahoratli pedagoglar qatorida malakasi va pedagogik mahorati yetishmayotgan o`qituvchi-larni qayta tayyorlashga katta e’tibor berilmoqda. Ularga zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida dars o`tish uslublari o`rgatilmoqda. Albatta, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida keyingi yillarda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari asosida ta’lim berish bo`yicha ancha takomillashgan bilim berilmoqda. Ayniqsa, oliy ta’lim muassasalari professor-o`qituvchi-larining uzluksiz malakasini oshirishning yangi tizimi amalga oshirilayotganligi kelgusida kutilgan ijobiy samaralarni berishi mumkin. Lekin ta’lim tizimi sifati va samaradorligi uchun nihoyatda zarur bo`lgan jihat, ya’ni pedagoglarning kasb mahorati, dars jarayonida yozma va og’zaki nutq mahorati hamda notiqlik san’atini to`la namoyon qilishlari, bu sohadagi talablarga qat’iy rioya qilishlari bo`yicha bilimlar berish malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi mutasaddilari nazaridan biroz chetda qolmoqda.

Malaka oshirish yoki qayta tayyorlashdan o`tayotgan o`qituvchilar ko`proq mutaxassislik fanlaridan tahsil olishadi, ayniqsa, tabiiy fanlar o`qituvchilari nutq madaniyati, dars jarayonida tildan foydalanishdagi nuqsonlar, darsni yanada mazmunli va qiziqarli, jonli o`tish uchun so`z va jumlalarni qanday qo`llash lozimligi to`g’risida umuman ma’lumot olmaydilar. Hatto o`quvchilar va talabalar nutqidagi kamchiliklar, nutq madaniyatiga keyingi yillarda salbiy ta’sir qilayotgan omillar, ularni bartaraf etish yo`llari to`g’risida umumiy ma’lumotga ham ega bo`lmaydilar. Ushbu holat keyingi yillarda ancha tashvishli muammolarni keltirib chiqar-moqda. Zero, davlat tiliga munosabatni yanada kuchaytirish, o`zbek adabiy tilining sofligi va undan mahorat bilan foydalanishni tashkil etish, da’vat qilish uchun asosiy mas’ullardan biri o`qituvchilardir.

Kuzatishlarimiz shuni ko`rsatadiki, ayrim o`qituvchi-lar, umumiy o`rta ta’lim bazaviy ma’lumotlarini yetarli olmaganligi, oddiy savodxonligi talab darajasida emasligi va o`z ustlarida ishlamayotganliklari, mas’uliyat-ni to`la his etmasliklari, o`zbek tiliga e’tiborsizlik-lari, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida nutq madaniyatiga e’tiborning ma’lum darajada sustligi oqibatida materialni o`quvchi, talabalarga to`liq yetkazib bera olmayaptilar. Ayrim dars mashg’ulotlari zerikarli, turli oldi-qochdi so`zlar, poyma-poy jumlalar, ortiqcha tafsilotlar bilan o`tilayotganligi sabab o`quvchi va talaba-lar materialni to`la o`zlashtira olmayaptilar, ularning savodxonligiga ham salbiy ta’sir ko`rsatilmoqda.

O`qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash uchun og’zaki nutqning turli usullaridan foydalanadi. Uning nutqi o`zbek adabiy tilining tegishli me’yorlariga amal qilsagina, namunaviy nutq hisoblanadi. N.Bekmirzayev-ning fikricha, «Kishining odobi, eng avvalo, uning nutqida ko`rinadi. Nutq odobi nima? Nutq odobi deganda aytilishi zarur bo`lgan xabarlarni, tinglovchini hurmat qilgan holda, uning ko`ngliga mos, adabiy normadagi ifodalar bilan yetkazish tushuniladi».

«O`qituvchining nutqi hamma vaqt o`zbek adabiy tili normalariga sodiq qoladi, adabiy tilning go`zal va ta’sirchanligini o`zida saqlaydi».

«Qadimda mohir notiqlargina lashkarboshilik va davlat arboblari lavozimlariga saylab tayinlanganlik-lari ham bu haqiqatga aniqlik kiritadi. Tarix bizga hamisha saboq bergan, saboq bermoqda va bunday keyin ham saboq beradi. Biz bugun shu sohada tarixdan saboq olayapmizmi? – degan savol turibdi qarshimizda. Yo`q, deyish ham joiz emas, harakat qilayapmiz. Bugungi kunda ko`pgina idora rahbarlari nutqidagi kamchiliklar, muallimlar nutqidagi chaynalishlar, teleko`rsatuvlardagi hatto jurnalistlar nutqidagi g’alizliklar bizning ma’naviyatimizga yarashmaydi. Chunki biz Mustaqillikning barcha chashmalaridan bahramand bo`lib turgan ekanmiz, notiqlik san’ati chashmasidan ham bebahra bo`lmasligimiz kerak. Nima qilishimiz zarur? Avvalo, maktabda nutqni, uning grammatikasini chuqur o`rganishimiz, fikrimiz va tafakkurimizning asosi bo`lmish notiqlik san’ati sirlarini o`rgatishimiz va o`rganishimiz juda muhim»⁷.

Keyingi paytlarda bo`lajak o`qituvchilar, ya’ni oliy o`quv yurtlarining barcha mutaxassisliklar bo`yicha tahsil olayotgan talabalariga «Nutq madaniyati asoslari», «O`qituvchining nutq madaniyati» kabi fanlar o`qitilmoq-da. Demak, mutaxassisligidan qat’iy nazar barcha talaba-lar til madaniyati, nutq madaniyati, adabiy til me’yorlari, nutqqa qo`yiladigan talablar, notiqlik mahorati to`g’risi-da, ozgina bo`lsa ham, tegishli ma’lumotga ega bo`ladilar. Mazkur darsni o`qitishga ajratilgan soatlarning ozligi, o`quv dasturlarining zamonaviy talablar asosida tobora takomillashtirib borish zarurati ma’lum bir muammolar-ni yuzaga keltirmoqda.

Fikrimizcha, «O`qituvchining nutq madaniyati» kursini o`qitish mazmuni, maqsadi va vazifalari filologiya sohasiga yaqin mutaxassisliklardagidan tabiiy fanlar sohasida o`qiyotgan talabalarga beriladigan bilimlar darajasiga qarab birmuncha farqlarga ega bo`lishi lozim. Chunki bo`lajak filologlar nutq madaniyati va mahorati to`g’risida lingvistik asoslari bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishlari talab etiladi. Ular nafaqat dars berish, balki savodxonlikning turli bosqichlari, adabiy til me’yor-lariga rioya qilish holatlari, yozma va og’zaki nutq jarayonida o`zbek adabiy tiliga e’tibor kabi masalalar bo`yicha, o`zlarining amaliy faoliyatida foydalanishdan tashqari boshqa soha mutaxassislari (fizik, matematik, geograf va h.k.), jurnalistlar, tahririyat xodimlari, boshlovchilar nutq madaniyatini kuzatib, zarur hollarda maslahatlar beradilar. Shuning uchun nutq madaniyati asoslari bo`yicha nazariy materiallar bilan ular ko`proq va chuqurroq qurollanishlari kerak.

Tabiiy va aniq fanlar bo`yicha bo`lajak mutaxassislar esa, tilshunoslik, uslubshunoslik fanlari erishgan yutuqlar, nazariy xulosalarning umumiy jihatlari bilan tanishishlari va ko`proq amaliy ko`nikmalar hosil qilishlari lozim. Chunki nutq madaniyati bilan bog’liq tilshunoslik fani bilimlarini, ayniqsa, nazariy fikr-larni ajratilgan qisqa muddatda, ular ongiga singdirish juda qiyin. Bu sohaning bo`lajak mutaxassislari, nazariy bilimlarga asoslangan, amaliyotda faol ishlatiladigan qoidalar, til birliklarini qo`llashdagi adabiy me’yor jihatidan to`g’ri va noto`g’ri holatlar, o`qituvchi nutq madaniyatiga ta’sir qiladigan salbiy va ijobiy omillar, nutqiy muloqot qoidalari, o`qituvchi nutq mahoratini oshirishga ko`maklashuvchi nolisoniy holatlar to`g’risida ko`proq ma’lumot olishlari lozim.

Kuzatishlarimizdan ma’lum bo`lishicha, nofilologik fakultetlarning talabalari mazkur kursning o`qitili-shiga dastlab loqayd qaraydilar. Ayrim talabalar kelgusida o`qituvchi bo`lib ishlamaslgini ro`kach qilishsa, ba’zilari «o`z mutaxassislik fanimiz asoslarini yetkazib bersak bo`ldi-da, o`quvchilarning savodxonligi, nutq madaniyati bilan ona tili va adabiyot o`qituvchilari shug’ullanishsin», degan fikr-mulohazalarni bildirisha-di. Bu mulohazalar, yuzaki qaraganda, to`g’ridek. Lekin o`qituvchining ziyoli nnson sifatida jamiyatdagi o`rnini va mutaxassislik fani asoslari ham til orqali yetkazilishi-ni hisobga olganda, bu fikrning asosiz ekanligini anglash qiyin emas. Shuning uchun nofilologik fakultet-lar talabalariga nutq madaniyati asoslaridan beriladigan bilimlar ularning umumiy o`rta ta’lim tizimida ona tili va adabiyot fanidan olgan bilimlarini yodga olishlari uchun imkoniyat yaratish, kelgusi faoliyatlarida zarur bo`ladigan jihatlarga qiziqtirish asosida bo`lishi lozim. Buning uchun «O`qituvchining nutq madaniyati» fani o`quv dasturi nofilologik fakultetlar talabalariga beriladigan zarur materiallarni hisobga olib, davr talabi asosida qayta tuzilishi kerak.

Hozirgi paytda til madaniyati, nutq madaniyati, yozma va og’zaki nutq mahorati, notiqlik san’ati haqida istagancha nazariy ma’lumotlar, amalda qo`llashga doir uslubiy qo`llanmalarni topish mumkin. Ana shu manbalar asosida «O`qituvchining nutq madaniyati» kursini o`qitish jarayonida, fikrimizcha, tabiiy va aniq fanlar bo`yicha bo`lajak mutaxassislarga ko`proq amaliy bilim berish nazarda tutilishi kerak. Demak, ular tushunilishi oson, oddiy qoidalar va ularning amaliy ifodasidan ko`proq xabardor bo`lishlari zarur.

Ma’lumki, «Til madaniyati, deganda, ana shu tildagi ifoda vositalarining ongli aralashish natijasida, hamma tushunadigan va qo`llay oladigan darajaga keltirilgan-ligi, ma’lum davr uchun mosligi, ishlatilish qonun-qoidalari va me’yorlarining qay darajada aniq va mukammal ishlanganligi, sayqal topganligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, til madaniyati deganda, til birliklari (ajdodlar tomonidan ishlatishga to`la yaroqli holga keltirib qo`yilgan ifoda vositalari: tovushlar, so`zlar, qo`shimchalar, qoliplar kabilar) va ular imkoniyatlari taraqqiyotining, ular o`rtasidagi o`zaro munosabatlar hamda shu munosabatlarni ta’minlovchi qoidalarning ishlanish darajasi tushuniladi».

«Qaysi tilda bu qonun-qoidalar past darajada ishlangan bo`lsa, o`sha tilni madaniy til sifatida baholab bo`lmaydi. Til madaniyatining pastligi esa, oxir-oqibatda shu til vakillari nutq madaniyatining ham past bo`lishi uchun sabab bo`ladi»⁸.

Yuqoridagilarga asoslanib, o`zbek adabiy tilining bugungi kunda sayqal topgan, mukammal qonun-qoidalari bo`lgan, yuqori madaniyatga ega til sifatidagi o`rni sodda va oddiy tushuntirilishi, eng muhimi, o`qituvchi, talaba va o`quvchi nutqi uchun asos savodxonlik, ya’ni imlo qoidalarini mukammal bilish zarurligi mazkur kursni o`qitish jarayonida talabalar ongiga singdirilishi kerak.