Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Xususiy EHM-ning strukturali - funktsional sxemasi. 
Protsessor 
OXQ
TMQ kontrolleri 
Ma’lumotlar shinasi 
Monitor 
adapteri 
Qo`shimcha 
qurilmalar 
kontrollerlari 
Portlar 
adapteri 
Disklar 
boshqaruvch
isi 
YuMD
Ekran 
qo`shimcha 
qurilmalar
Portlar orqali ulanadigan qurilmalar 
(printer, sichqoncha, djoystik va x.k.) 
DXQ 
T
M
Q
TMQ - tugmachalar majmuasi qurilmasi 
OXQ - operativ xotira qurilmasi 
DXQ - doimiy xotira qurilmasi 
YuMD -yumshoq magnit diskli qurilma 
IFB - interfeysli funktsional bloki. U protsessor bilan unga funktsional ravishda 
ulangan qurilmalarni bog`lab turish vazifasini bajaradi. 
Zamonaviy kompyuterlarning hisoblash tezligi minglarcha marta o`sgan 
bo`lsa, uning o`lchamlari, energiyadan foydalanish darajasi bir necha o`n ming 
martagacha kamaydi. Kompyuter mantiqli elementlarining va xotira 
qurilmalarining baholari muntazam ravishda kamayyapti. Xususiy 
kompyuterlarning katta muvaffaqiyat qozonishiga quyidagi sabablarni keltirish 
mumkin: 
- Ishlatish osonligi va muloqot sodda ravishda amalga oshirilishi; 
- Kompyuter bilan xech qanday chegaralanishlarsiz ishlay olish 
mumkinligi; 
- Yuqori ishonchlilik darajasi; 
- Ta’mir qilishning osonligi; 
- Kengaytirish va mukammallashtirish imkoniyatlari; 
- Juda ko`p turdagi amaliy masalalar yechish uchun mo`ljallangan 
programmaviy ta’minot mavjudligi; 
36

---

4. Tashqi olam bilan aloqa kanallari orqali bog`lanish vositalari. Modemlar, 
koderlar, dekoderlar va multipleksorlar. 
Foydalanuvchi xususiy kompyuterni ishlatganida boshqa joylarda 
joylashgan kompyuterlardan xam bir qancha ma’lumotlarni olishga extiyoj sezadi. 
Buning uchun esa u aloqa kanallaridan foydalanadi. Lekin ushbu aloqa kanallari 
orqali ma’lumotlarni uzatishda bir qancha texnik vositalar talab qilinadiki, bularsiz 
ma’lumotlarni to`g`ri va o`z vaqtida uzati
щ
mumkin bo`lmaydi. Matnning keyingi 
qismiga o`tishdan oldin yuqoridagi ishni amalga oshirishda ya’ni ma’lumot qabul 
qilishda, uni uzatishda, saqlashda, butunligini ta’minlashda va boshqa 
operatsiyalarda qanday qurilmalar talab qilinishi mumkinligi xaqida biroz fikrlab 
oling. Ularning texnik ko`rsatgichlari qanday bo`lishi maqsadga muvofiq? 
Modem - bu modulyator va demodulyator qurilmasi bo`lib, signallarni 
qabul qiluvchi va uzatuvchi joylarda, axborot uzatuvchi markazlarda bo`ladi. 
Modemlar modul holatida ham bo`lishi mumkin. Bularda har ikki yo`nalishda 
ishlash uchun birgina telefon kanali yetarli. Bir polosada bir 1270 Gts, nol esa 
1070 Gts, ikkinchi polosada esa bir 2225 Gts, nol esa 2025 Gts bilan 
kodlashtiriladi. 
Modemlar ikki yo`nalishli kanalning ikkala oxirida bo`lishi shart. Bu 
modemlar orqali ma’lumotlarni oddiy magnitofonga sinxron yozish mumkin, 
chunki bu chastotalar ovoz va tovush diapazonida joylashgan. Ideal holatda 
modemlar foydalanuvchi uchun sezilarsiz bo`lib, xuddi EHM oldida turgandek 
seziladi va distantsion terminal masofa uzoqligini sezmaydi. Uzatish tezligi 
bo`yicha past tezlikdagi modemlar (600 bit-sek), o`rta tezlikdagi (2400-9600 
bit/sek) va yuqori tezlikdagi (56000 yoki 128000 bit-sek) mavjud. Maxsus 
modulyatsiya turlari shuning uchun ishlatiladi. 
Bulardan tashqari, modem qurilmasini faksimil aloqa vositasi bilan 
birlashtirgan faks-modemlar ham bor. Ular yordamida siz matnli va grafik 
ma’lumotlarni faqat boshqa kompyuterga emas, balki oddiy faks apparatiga ham 
uzatishingiz mumkin. 
Tashqi modemni tashqi portlardan biri COM1 yoki COM2 ga ulash 
mumkin. Ichki modem esa asosiy blokdagi plataga joylashtiriladi va alohida port 
talab etilmaydi. 
Multipleksor - kontsentrator bir necha abonentlarni barobar ishlash 
imkoniyatini yaratib beruvchi qurilma bo`lib, bu ishlovni birgina kanal orqali 
ta’minlaydi. Bir necha kanallardagi signallarni guruxlab, zichlab, o`tkazish 
imkoniyati kengroq bo`lgan kanal orqali jo`natadi. Kanalning narigi tomonida esa 
"demul
ь
tiplekslash" bajarilib, har bir kanalning o`z signali ajratib olinadi. 
Kontsentrator deb bir necha terminallarni bir mavjud fizik kanalga ulanishiga 
aytiladi. 
Xususiy kompterning boshqa qo`shimcha qurilmalariga quyidagilarni 
misol qilib keltirish mumkin: 
37

---

Djoystik – ruchkali manipulyator; 
Stimmer – magnit lentada arxiv ma’lumotlarni saqlash uchun xizmat 
qiladigan qurildma; 
Skaner – rasmlar va matnlarni kompyuter xotirasiga kiritish uchun 
mo`ljallanilgan qurilma; 
Tovush platasi; 
Kompakt disklardan ma’lumotlar o`qish uchun xizmat qiladigan qurilma; 
Trekobl – shar ko`rinishidagi ma’lumot kirituvchi qurilma; 
Tarmoq adapteri – kompyuterni tarmoqqa ulash uchun xizmat qiluvchi 
qurilma; 
Grafik planshet – kontur ko`rinishida ifoda qilingan ma’lumotlarni kiritish 
uchun xizmat qiladigan qurilma; 
Grafik chizuvchi qurilma. 
Kontroller yoki adapter deb har qanday tashqi qurilma va operativ xotira 
orasida ma’lumot almashinishga imkon yaratuvchi elektron sxemaga aytiladi. 
Barcha kontroller va adapterlar mikroprotsessor va operativ xotira bilan 
sistemaviy magistral orqali muloqot qiladilar. Kiritish-chiqarish portlari 
kontrollerlarining quyidagi uch turi mavjud: 
- parallel asinxron portlar (LPT1-LPT4) – ularga ko`pincha printerlar 
ulanadi; 
- ketma-ket asinxron portlar (COM1-COM3) – ular orqali sichqoncha, 
modem va boshqalar ulanishi mumkin; 
- o`yin porti – djoystik ulanishi uchun ishlatiladi. 
Kompyuterda Kesh-xotira (o`ta operativ xotira) deb nomlangan xotira turi 
xam mavjudki, u unchalik katta xajmda bo`lmasa xam, unda operativ xotiraga 
murojjat qilish tezligini oshirish maqsadida tez-tez ishlatilib turiladigan operativ 
xotira bo`laklari saqlanadi. Bu turdagi xotira mikroprotsessor va operativ xotira 
orasida joylashib, mikroprotsessor oldin unda kerakli ma’lumotlar bor yoki 
yo`qligini tekshirib ko`radi. Albatta bunday xotiraga o`qish va yozish tezligi 
operativ xotiranikiga nisbatan ancha tez bo`ladi.
Videoxotira deb nomlangan xotira turi esa protsessorga tasvirlar 
ko`rinishidagi ma’lumotlarni saqlashiga yordam beradi. Monitorning grafik 
rejimida videoxotiraga nuqtalarning rangi qandayligi xam yozib qo`yiladi.