Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Ј
z-o`zini tekshirish uchun savollar: 
 
1.
lari nimalardan iborat? 
3.
mlash deganda nimani tushunasiz? 
5.
, ma’lum
3. Nazorat (kontrol) yiyoindilar usuli 
baytlar soni ham jo`natiladi yoki o`abul q
4. Arifmetik usul – ma’lumotlar bilan bog`liq biror 
ati sao`lanilishining tekshirilishi amalga oshiriladi; 
ayligini hisobga olgan holda nazorat jarayoni amalga oshiriladi; 
6. Aralash usul – bu usul yuqorida kelt
 
Iqtisodiy masalalar echishning asosiy bosqich
2.
Masala qo`yilishi bosqichida qanday ishlar amalga oshiriladi? 
Algorit
4.
Algoritmlarning qanday asosiy turlari mavjud? 
Blok-tasvirlarning qanday turlari mavjud? 
6.
Qanday usullardan foydalangan holda qayta ishlanayotgan ma’lumotlarning 
tog`riligi ta’minlanadi? 
 
 
 
 
Mavzu 20. Bank elektron xizmatlari xavfsizligi
 
 
REJA:
 
1.
Bank elektron tizimlari himoya qilishning muhimligi 
2.
Bank elektron tizimlari xavfsizligini ta’minlash yo’llari 
3. Bank faoliyati avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalaridan 
foydalaniladigan himoyalarning asosiy turlari. 
 
 
Bank electron tizimlari himoya qilishning muhimligi 
254

---

B k
e’t
yu
riv
ogiyalarning rivojlanishidan ortda qolmayapti. Banklar 
uchun asosiy havfni kompyuter jinoyatlari tug’diradi. Avtomatik rejimda aloqa 
vositalari yordamida katta miqdorda foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatadigan 
kompyuter smetalarining ochiq harakterli pul mablag`’larining to’planishi va 
harakatlanishi jinoyatchilikning kompyuter shakli paydo bo’lishiga olib keldi.
Ma’lumotlarga ko’ra bank electron tizimlari faoliyatiga aralashish bilan bog’liq 
bo’lgan jinoyatlardan ko’rilgan talofat yiliga 170 mln dollardan 41 mld dollargacha 
tashkil qiladi.
Yomon niyatli firibgarlarning harakatlari ko’pchilik banklar ularga yaxshi 
ma’lum bo’lgan bir hil standart hisoblash vositalaridan ( IBM - shaxsiy 
kompyuterlar,dasturiy ichki tarmoqlar,dasturlashning standart tillarida yozilgan 
bank faoliyatini avtomatlashtirish dasturlari) foydalanishi sababli samara beradi. 
Bu vositalarning himoya mexanizmlarini 
Yengish qiyin emas. Mijozlarning kompyuter savodxonligi oshishi ham 
muammolar tug’diradi. 
Xavfsizlik masalalariga ahamiyat bermaslik banklarga katta talofat keltirishi 
mumkin. Ma’lumki tijorat banklari o’z mablag`’lariga ega emas, ularning barcha 
mablag`’lari mijozlar tomonidan topshirilgan. Shuning uchun bankka bo’lgan 
ishonchga putur yetkazmaslik juda muhimdir. Bank electron tizimining xavfsizligi 
bu faqat o’g’irlikdan himoya qilish emas. Chunki bank tizimida saqlanayotgan 
muhim ma’lumotni bu tizimning ishlamasligi sababli foydalanuvchiga o’z vaqtida 
berolmaslik yoki mijozga xizmat ko’rsata olmaslik o’z oqibatlari ma’lumot 
yo’qolishi bilan tengdir. Shu sababli o’z electron tizimlarini tuzishda banklar 
ularning xavfsizligiga alohida e’tibor berishlari lozim.Zamonaviy texnologiyalar 
banklarga mahsulotlar va hizmatlar yetkazib berish tizimini tashkil etishda 
im
im
an ma’lumotlari har doim turli hil yomon niyatli firibgarlarning diqqat 
iborini o’ziga tortgan, shuning uchun hozirgi kunda banklar tehnikaning oxirgi 
tuqlari bilan jihozlangan qal’alarga aylangan , lekin jinoyat texnikasining 
ojlanishi bank texnol
tiyozlar tug’diradi. Elektron aloqa vositalaridan foydalanish quyidagi 
koniyatlarini beradi: 
Sotish joylarida electron to’lovlar va hisob-kitob; 
Bank bilan bevosita bog’langan mijozlar terminallari; 
Shaxsiy kompyuter yoki telefon yordamida uyda bank hizmatlarini 
ko’rsatish; 
Turli xil hizmatlar tarmog’ida electron ma’lumotlar almashish; 
Electron bank kartalari tehnologiyasi , shu jumladan, magnit va electron 
plastic kartalari; 
B
ula
ish uchun 
qat
uch
hdan va ruxsatsiz egalik qilishdan 
ank xizmatinig muayyan tizimlarida bu va boshqa uslublarini amalga oshirish 
r faoliyatida tasodifiy yoki qasddan qilingan o`zilishlarini oldini ol
’iy himoya choralarini ishlab chiqishni talab qiladi. 
Kompyuter jinoyatchiligiga qarshilik ko’rsatish yoki talofatni kamaytirish 
un ma’lumotlarni atayin bo`zishdan, o’g’irlas
255

---

himoyalash choralari va vositalarini to’g’ri tanlash zarur.Shuningdek asosiy 
qonunlari ,