Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

 Iqtisodiy axborotlar tizimi (IAT) xavfsizligiga
tahdid turlari 
Hisoblash vositalari va axborot uzatish tizimlarining jadal rivojlantirish bilan 
bir qatorda ularning xavfsizligini ta’minlash muammosi tobora dolzarb tus 
olmoqda. Xavfsizlik choralari axborotlarni sanktsiyasiz (ruxsatsiz) olish, himoya 
qilinayotgan axborotlarni yo’q qilish yoki modefikatsiyalashning oldini olishga 
qaratilgan. 
So’ngi yillardagi xorijiy matbuot materiallarining ko’rsatishga, aloqa kanallari 
bo’yich
vositalarid
ik bilan mukammalashib bormoqda. 
Bunday 
qat himoyaning chastnix 
mexanizm
r butun kompleksini ishlab 
chiqish, y
axusus vositalar, usul 
va tadbir
ugo`ngi kunda yangi, zamonaviy 
texnalogi
a ma’lumot uzatish tarmoqlardagi 
axborotla
Axb
n foydalanish 
oqibatidan uning
voqea-xod
vositalari 
B
arga bo’linadi. 
S
F
i. Faol tahdid manbalari g’araz niyatli 
kishila
- axborot resurslaridan ruxsatsiz foydalanish; 
a, beriladigan axborotlarni suiste’mol qilish ularning ogohlantirish 
an kam bo’lmagan darajadagi jadall
hollarda axborotlarni himoflash uchun nafa
larini ishlab chiqish, chora-tadbirlarning bi
a’ni axborotlar yo’qolishining oldini olish uchun m
lardan foydalanish talab etiladi. B
ya – kompyuter axborot tizimlaridagi v
rni himoyalash texnalogiyasi paydo bo’ladi. 
orot xavfsizligi tahdid deyilganda axborot resurslarida
bo`zilishga, farqlanishga olib keladigan hatti-harakatlar, yoki 
isalari, ulardan ruxsatsiz foydalanish, shuningdek, dasturiy va apparat 
tushuniladi. 
ay xavflarni tasodifiy, oldindan 
und
ko’zda tutuilgan yoki qasddan qilingan 
deya bo’lishi qabul qilingan. Birinchisining manbasi dasturiy taminlashdagi 
xatolar, apparat vositalarining ishdan chiqishi, foydalaniuvchi yoki 
ma’muriyatning noto’g’ri harakatlari kabilar bo’lishi mmkin. Tasadifiydan farqli 
holda qasddan qilingan tahdidilarda AATdan foydalanuvchilarga zarar etkazish 
maqsadi mavjud bo’ladi. Va u faol hamda sust tahdidl
ust (passiv) tahdidi, ruxsatsiz (sanktsiyalanmagan) foydalanishga 
yo’naltirilgan bo’lib, uning funktsiyalariga ta’sir etmaydi. Sust tahdid, masalan, 
kanalarda aylanadigan axborotlarni yashirin eshitish orqali olishga urinishda 
kuzatiladi. 
aol tahdidlar apparatlar, dasturiy va axborot resurslarning me’yorda ishlash 
jarayonlariga yo’naltirilgan ta’sir orqali ularning funktsiyalarini ishdan chiqarishni 
ko’zda tutadi. Faol tahdidiga, masalan, aloqa linyalarini bo`zish yoki radioelektron 
eshitishni qiyinlashtirish yoki uning operatsion tizimini ishdan chiqarish, 
ma’lumotlar bazasi yoki kompyuter texnalogiyalaridagi sistemali axborotlarni 
bo`zib ko’rsatish v.b kabilar kirad
rning bevosita xatti-harakatlari, dasturdagi viruslar va x.k. bo’lishi mumkin. 
Axborotlar xavfsizligining asosiy tahdid (xavf) larina quyidagilar kiradi: 
- konfendentsial axborotlarni oshkor qilish; 
- axborotlar; 
269

---

- axborot resurslaridan noto’g’ri foydalanish; 
- axborotlarni ruxsatsiz almashtirish; 
- 
bazasiga ruxsatsiz kirish, kanallarni yashirincha tinglash v.h.lar 
bo’lish
A
di. 
A
A
ining oshkor etishiga 
sabab 
nk faoliyati 
sharoi
xnik» 
yo’l b
uning manbai AATning o’zidir. Bunday bosh tortish 
abonentga resurslarni taqdim etish, kechiqqanda uning og’ir asoratlar keltirib 
chi
dalanuvchilarda qaror 
qabul qilish uchun zarur bo’ladigan ma’lumotlarni yo’qligi, bu qarorni hozircha 
sam
a ham, uning ratsional bo’lmagan yoki 
hatto ponopoliyaga qarshi harakatlari
kirish
lgan yo’llari quyidagilar: 
- 
axborotlarni rad etish; 
- xizmat ko’rsatishdagi rad etish. 
Konfedentsial (mahfiy) axborotlarni ochish (oshkor etish) vositalari 
ma’lumotlar 
i mumkin. 
Har qanday holatda ham ayrim shaxslar(guruhlar)ning mulki bo’lgan 
axborotlarni boshqa shaxslar tomonidan olinishi uning egasiga zarar etkazishi 
tabiiy. 
xborotlarning obro’sizlanishi qopdagi ko’ra ma’lumotlar bazasiga ruxsatsiz 
o’zgarishlar kiritish natijasida yo`zaga keladi, buning natijasida uning iste’molchisi 
yo undan voz kechishga yoki o’zgarishlarni aniqlab haqiqiy ma’lumotlarni tiklash 
uchun qo’shimcha kuch sifatiga to’g’ri keladi. Iste’molchi obro’sizlangan 
axborotlardan foydalanish oqibatida noto’g’ri qabul qilish xavfiga duch kela
xborot resurslaridan ruxsatsiz foydalanish bir tomondan axborotlarni foy 
etish yoki obro’sizlantirish vositasi bo’lishi, ikkinchi tomondan foydalaniladigan 
yoki tizimli axborotlarga tegmasdan ham abonentlar va ma’muriyatga zarar 
etkazishi mumkinligi bilan ahamiyatga ega. Bu zarar keng miqyosda moliyaviy 
mablag`’lar tushishi kamayishidan tortib, AATni to’liq ishdan chiqishigacha sabab 
bo’lishi mumkin.
xborot resurslarida noto’g’ri foydalanish, undan foydalanishga ruxsat 
berilgan bo’lsa ham, uni bo`zilishiga, oshkor bo’lishi yoki obro’sizlanishiga sabab 
bo’ladi. Bunday tahdid (xavf) ko’pincha AATni dasturiy ta’minlashdagi hatolar 
oqibatida kelib chiqadi. 
Abonentlar orasida ruxsatsiz axborot almashish, ulardan birini tanishish man 
etilgan axborotni olishiga, natijada bank axborotlari mazmun
bo’lishi mumkin.
Axborotni olish bosh tortish bu axborotni olishni yoki uni yuboruvchining uni 
olganligi (yuborganligi) faktini rad etishi bilan izohlanadi. Ba
tida bu qisman tomonlardan birining tuzilgan moliyaviy bitimni «Te
ilan bo`zishiga, shu bilan birga, ikkinchi tomonga sezilarli zarar etkazishiga 
imkon beradi. 
Xizmat ko’rsatishdan bosh tortish (rad etish) o’ta ma’lum va keng tarqalgan 
tahdid (xavf) bo’lib,
qarishi mumkin bo’lgan holatlarda, ayniqsa haflidir. Foy
arali amalga oshirish mumkin bo’lgand
ga sabab bo’lib qolishi mkmkin. 
Xorij matbuoti tahlillari asosida shakllantirilgan axborotlarga ruxsatsiz 
ning eng ko’p tarqa
elektron nurlanishni tutib qolish; 
- tutib turuvchining modulyatsiyasini olish maqsadida aloqa liniyasini 
majburan elektromagnit bilan nurlantirish (ostidan yoritish); 
270

---

- yashirincha eshitish (tarqatuvchi) qurilmalarni qo’llash; 
- masofadan suratga olish; 
- 
- dasturlar kutubxonasiga «Troyanoti»ga o’xshash turdagi maxsus bloklarni 
n chiqarish; 
- kompyuter viruslarini joriy eti shva ularni qo’llash. 
H
turlari 
himoya vositalarini 
hlab chiqish bo’lmayotir. Ruxsat etilmagan kirishning qolgan hamma yo’llarini 
to’g’ri