Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Usullar 
273

---

274
hohish 
boshqarish istak, 
Vositalar 
Fizik Apparatli 
Dasturlashtirish
Tashkiliy 
Qonunchilikka 
r
Ahloqiy 
doi
Rasmiy 
Norasmiy 
Axborotlarning xavfsizligi ta’minlash usullari va vositalari (bank tizimi 
yalash vosita usullarining himoyalash mexanizmi negizini 
tli kishilarning yo’lini himoyalanayotgan 
bank faoliyati kompyuterli axborot 
mpyuterli axborot tizimlarining 
arsiz elementlar) dan 
hqarish 
quyidagi vazifalarini o’z ichiga oladi: 
- foydalanuvchilar, hodimlar va tizimlar resurslarini identifikatsiyalash 
’xshashlik) (har bir ob’ektga shaxsiy (xususiy) idenfikator berish); 
k
- ruxsatsiz harakatlarga urinishlarga nisbatan e’tibor (signalizatsiya, o’chirib 
qo’yish, ishning kechiqishi, so’rovga rad javobi). 
Niqoblash (maskirovka) - axborotlarni kriftografik yo’l bilan yashirib 
himoyalash usuli. Himoyalashning bu usuli chet ellarda axborotlarga ishlov 
berishda ham, saqlashja ham, shuningdek, disketlarda ham birdek keng 
qo’llaniladi. Axborotlarni aloqa kanallari bo’yicha o`zoq (katta) masofalarga 
uzatishda bu eng ishonchli usuldir. 
Reglamentlash 
(reglamentatsiya) - himoyalanayotgan axborotlarga 
avtomatlashtirilgan ishlov berishi saqlash va uzatishda o`nga ruxsatsiz kirish 
imkoniyati eng kam bo’lishiga sharoit yaratuvchi axborotlarni himoyalash usuli. 
misolida) 
Axborotlarni himo
tashkil qiluvchi asosiy mazmunini ko’rib chiqamiz. 
To’siqlar - g’araz niya
axborotlarga apparaturaga axborot tashuvchi v.b. lar fizik usul bilan to’sish. 
Kirishni boshqarish - axborotlarni 
tizimlarining hamma resurslarini foydalanishni boshqarishdan (ma’lumotsiz, 
dastursiz va texnik vositalarsiz elementlari). 
Kirishni boshqarish - bank faoliyati ko
hamma resurslarini (ma’lumotsiz, dastursiz va texnik vosital
foydalanishni boshqarish bilan axborotlarni himoyalash usuli. Kirishni bos
himoyaning
(o
- ular taqdim etgan o’xshashli lar bo’yicha ob’ekt yoki sub’ektni tanib olish 
(haqiqiyligini aniqlash); 
- vakolatini tekshirish (so’ralayotgan resurslar va belgilangan reglamentining 
hafta kunlariga, kunning ma’lum vaqtiga mos kelishini tekshirish); 
- belgilangan reglament doirasida ish sharoitini yaratish va ruxsat berish; 
- himoyalanadigan resurslarga murojaatlarni ro’yxatga olish (bayonnoma 
tuzish); 
ТЕХНИК
274

---

Xavfsizlikni 
ta’minlashning 
ko’rib 
chiqilgan usullari texnik, dasturiy 
tashki
ronik va elektron vositalar sifatida
ishlatiladi. Texnik vositalarn
’zida axborotlarni himoyalashni 
ta’min
ish). 
doir aktlarida ko’zda tutilgan (ko’rsatib beriladi). 
Majburlash - bu himoyaning shunday usuliki, unda tizimdan 
foydalanuvchilar va hodimlar moddiy ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik xavfi 
ostida himoyalanadigan axborotlarga ishlov berish, uzatish va foydalanish 
qoidalarga amal qilishga majbur bo’ladilar. 
Istak - bu himoyalash usuli tizimdan foydalanuvchilar va hodimlarni 
ahloqiy va etika me’yorlarini saqlash hisobiga belgilangan tartib-qoidalarni 
bo`zmaslikka chorlaydi. (reglamentlashtirilgani qanday saqlansa, yozilmaganiga 
ham shunday qilinadi). 
llashtirilgan, qonunchilikka doi rva ahloqiy-etik kabi himoyalashning 
turlicha vositalarini amalda qo’llash hisobiga ta’minlanadi. 
Himoyalash mexanizmini barpo qilishda qo’llaniladigan asosiy vositalarga 
quyidagilar kiradi: 
* Texnik vositalar elektrli elektrox
ing barcha jamlanmasi apparatlar va fizik vositalarga 
bo’linadi. Apparatli texnik vositalar deyilganda bevosita hisoblash texnikaga 
qurilgan qurilma yoki shu tahlil o’rnatilgan standart, interfens bo’yicha qurilmani 
anglash qabul qilingan. 
Fizik vositalar avtonom qurilma va tizim sifatida ishlatiladi. Masalan, 
apparatura o’tkazilgan eshikdagi qulflar, derazalardagi panjaralar, qo’riqlash 
signalizatsiyasidagi elektron-mexanik jihozlar shular jumlasidandir. 
Dasturlashtirilgan 
vositalar 
o’zida 
axborotlarni himoyalash vazifasini 
bajarish uchun dasturlashtirilgan ta’minotni aks ettiradi. 
* Himoyalashning tashkiliy vositalari o
lash uchun hisoblash texnikalarini, telekommunikatsiya apparaturalarini 
tayyorlash va ishga tushurish jarayonida amalga oshiriladigan tashkiliy-texnik va 
tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarni aks ettiradi. Tashkiliy chora-tadbirlar 
apparaturalarning, hayotiy davri bosqichlaridagi hamma bosqichlari qurilmaviy
elementlarini qamrab oladi (inshoot (bino)lar qurilishi, bank faoliyati kompyuterli 
axborotlar tizimlarini loyihalashtirish, jihozlarni montaj qilish va sozlash, sinov 
ishga tushur
* Himoyalashning ahloqiy-etik vositasi jamiyatda hisoblash texniklaari va 
aloqa vositalarining tarqalish imkoniyatlari bo’yicha yig’ilgan yoki an’anaviy 
ravishda to’plangan har qanday imkoniyatga ega me’yorlar ko’rinishida ishlatiladi. 
Bu me’yorlarning ko’pchilik qismi qonunchilik choralaridek majburiy emas, biroq 
ularga amal qilmaslik, odatda odamning obro’sini va obro’sining yo’qolishiga olib 
keladi. Bunday me’yorlarga AQSh EHMdan foydalanuvchilar Assotsiatsiyasi 
a’zolarining kasbiy xulq-atvori (xulqi) Kodeksi namunali o’rnak bo’la oladi. 
Himoyalashning qonunchilikka doir vositalari mamlakatning kirish 
cheklangan axborotlardan foydalanish, ularga ishlov berish va uzatish qoidalarida 
belgilangan va bu qoidalarni bo`zganlik uchun javobgarlik choralari belgilangan 
qonunchilikka 
Himoyalashning ko’rib chiqilgan barcha vositalari rasmiy (insonning 
bevosita ishtirokisiz avvaldan ko’zda tutilgan muoalatsalar bo’yicha himoya 
fukntsiyasini qat’iy bajaruvchi funktsiyasini qat’iy bajaruvchi) va norasmiy 
275

---

(insonning maqsadga yo’naltirilgan faoliyati bilan aniqlanadi yoki ushbu 
faoliyatini reglamentlash)ga bo’linadi. 
Xavfsizlik choralarini amalga oshirish uchun shifrlash (kriptografiya, shifr 
bilan 
bo’yicha yuborish jarayonida ular yashirincha 
tinglaydigan shaxsning qasddan yoki shunchaki eshitishi vositasida osongina 
to’xta
riptografiya tizimida qayta o’zgartirish usuliga maxsus algoritmdan 
foydalanish m
ashish yuboruvchi uchun ham, oluvchi uchun ham 
muvaf
haqiqiy oluvchi yuboruvchining o’ziga tanish kaliti bilan
bitilgan)ning turli mexanizmlari qo’llaniladi. Kriptografiya - bu berilayotgan 
(yuborilayotgan) ma’lumotlarning maxfiyligini va yoki haqiqiyligini ta’minlash 
haqidagi fandir. 
Kriptografik usulning ma’no-mohiyati quyidagilarni o’z ichiga oladi. 
Yuborishga 
tayyor 
axborotlar, u ma’lumot bo’ladimi, nutq yoki birorta 
hujjatning grafik (jadval) sifatidagi tasviri bo’ladimi, odatda ular ochiq yo 
himoyalanmagan matn yoki habar deb ataladi. Bunday xabarlarni aloqaning 
himoyalanmagan kanallari 
tib (ushlab) qolinishi yoki kuzatilishi mumkin. Bu ma’lumotlarga ruxsatsiz 
kirishning oldini olish uchun u shifirlanadi va shu bilan shifrogramma yoki 
yashirin matnga aylanadi. Ruxsat etilgan foydalanuvchi ma’lumotni olgach, uni 
echadi yoki qaytadan o’zgartirilgan kriptogramma vositasida olingan daslabki 
matn shakliga keltirib, o’qiydi. 
K
os keladi. Bunday algoritmning harakati noyob son yoki shiflaydigan 
kalit deb ataladigan izchillik natijasida yuborilishi bilan amalga oshiriladi. 
Foydalaniladigan har bir kalit (shifrlangan yozuv belgilarining harflarini 
izohi) faqat shu kalit bilan belgilanadigan (aniqlanadigan) turlicha shifrlangan 
xabarlarni o’tkazadi. Ko’pchiilk uchun kalit generatori chizmasini yopiq tizimi yo 
buyruqlar ko’rsatmalarining yoki qism apparatura o`zellari (kardware), yohud 
kompyuter dasturi (software) yig’indisi yoki ularning hammasining birgaligi 
sifatida ko’rinishi mumkin. Biroq har qanday holatda ham shifrlash/shifrni ochish 
jarayoni yagona tarzda, tanlab olingan maxsus kalit bilan aniqlanadi. Shu bois, 
shifrlangan xabarlarni alm
faqiyatli o’tishi uchun kaditni to’g’ri o’rnatishi bili shva uni sir saqlash 
zarur. 
Shunday ekan har qanday yopiq aloqa tizimining puxtaligi unda 
foydalaniladigan kalitlarning maxfiylik darajasi bilan aniqlanadi. Bundan tashqari 
bu kalit tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilar tsifrlangan ma’lumotlarni bemalol 
almasha olishlari uchun ularga ham ma’lum bo’lmog’i kerak. Shu nuqtai 
nazaradn kriptografik tizimlar qabul qilinayotgan axborotlarning haqiqiyligini 
aniqlash muammosini echishga ham yordam beradi, chunki yashirincha quloq 
solib, ma’lumotlarni passiv ravishda tutib qoladigan shaxslar faqat shifrlangan 
matnlar bilan ishlaydi.
Shu bilan birga,
yuborilgan bu ma’lumotlarni olib, o’ziga tegishli axborotlarning oshkor etilishidan 
ishonchli himoyalangan bo’ladi. 
Shifrlash simmetrik va asimmetrik bo’lishi mumkin. Simmetrik shifrlash 
bita maxfiy kalit shifrlash va uni «ochish» da qo’llanilishiga asoslanadi. 
Assimmetrikda esa shifrlashda hamma bop bita kalitdan, uni «ochish»la esa boshqa
276

---

shu bilan umumiy kalit bilish uni imkonini bermaydigan «mahfiy» kalitdan 
foydalanilishi bilan tavsiflanadi. 
Shifrlash bilan bir qatorda xavfsizlikning boshqa mexanizmlaridan ham 
foydalaniladi. Bular: 
•
raqamli (elektron) imzo; 
•
kirish huquqining nazorati; 
•
ma’lumotlarning yaxlit butunligini ta’minlash; 
•
autentifikatsiya (haqiqiyligini aniqlash) bilan ta’minlash; 
•
grafik (javdal) o’rnatish; 
•
yo’naltirilishni boshqarish; 
•
arbitraj yoki tekshiruvdan o’tkazish. 
Raqamli imzo mexanizmlari assimetrik shifrlashning algoritmlariga 
asoslannadi va bajariladigan iiki ish tartibiga ega: yuboruvchining imzosini 
shakllantirish va oluvchining uni topib olishi (verifikatsiya). Birinchi ish tartibi 
ma’lumotlar blokini shifrlash yoki uni kriptografik nazorat miqdori bilan 
to’ldiri
chining 
maxfiy kalitidan foydalan
o’natuvchining tanib olishi 
uchun bilishi etarli bo’lgan hammabop kalitdan foydalanishga asoslanadi. 
Kirim huquqining nazorati mexanizmlari AAT ob’ektlarining tarmoq 
resurslariga kirish huquqi vakolatini tekshirib ko’radi. Resruslarga kirish 
huqu
bo’lsa, oraliq va oxirgi
nuqta
Ma
n (yaxlit)ligini ta’minlash mexanizmlari 
ma’u
ham sh
zaruriy hisoblanadi, lekin bu 
qimning etarli darajada yaxlit (butun) bo’lmagan sharoitida yo`z beradi. 
o’limlarning yaxlitligi jo’natuvchi va oluvchining shifrlash va “ochish” tartibini 
’zaro bog’liq holda bajarishi bilan ta’minlanadi. Jo’natuvchi uzatilayotgan 
bo’
’riligini bildiradi. Biroq 
vsiflanayotgan mexanizm bo’limdagi o’zgarishni yaxlitligicha aniqlashga 
imkon bermaydi. 
Shuning uchun oldingi bo’limlarga bog’liq holda o’zgaruvchi kalitlarni 
qo’lla
r 
B
an biri boshqasining haqiqiyligini tekshiradi. Ikkinchi 
holatda tekshiruv bir-biriga nisbatan o’tkaziladi. 
Grafiklarni o’rnatish, shuningdek matnlarni to’ldirish mexanizmlari 
ma’ulmotlar o
bo’limlarning 
AAT ob’ektlari, ularning shifrlanishi va aloqa kanali bo’yicha uzatishni tashkil 
lishini ta’minlaydigan, shu bilan birga ikkala holatda ham jo’natuv
iladi. Ikkinchi ish tartibi esa j
qida nazoratni qo’shib innovatsiya nuqtasida qanday
larida ham shu tarzda bajariladi. 
’lumotlarning butu
lmotlarining alohida bo’limi (bloki)da qanday qo’llanilsa, umumiy oqimida
unday qo’llaniladi. Bo’limlarning yaxlitligi
o
B
o
limga kriptografik miqdorni qo’shimcha qiladi, oluvchi esa uni qabul qilingan
bo’limga mos keluvchi kriptografik belgilar bilan solishtiradi. Ularning mos 
kelmasligi bo’limdagi axborotlarning noto’g
ta
sh bilan qilingan shifrlash vositasida amalga oshiriladigan bo’limla
yaxlitligini nazorat qilish zarur. 
ir tomonlama va o’zaro auteptifikatsiya farqlanadi. Birinchi holatda o’zaro 
ta’sirr etuvchi ob’ektlard
qimini maxfiylashtirish uchun qo’llaniladi. Ular soxta
277

---

etishning asoslanadi. Bu bilan aloqa kanallari bo’yicha tarqaladigan oqimlarning 
tashqi tavsiflarini kuzatish vositasida axborotlarni olish imkoni bartaraf etiladi. 
Yo’naltirishni boshqarish mexanizmlari axborotlarning kommunikatsion 
tarmoqlar bo’yicha harakatlanish yo’nalishini tanlashni shunday ta’minlaydiki, 
avfsiz 
’lm
otlar tavsifnomasi uchinchi tomon (arbitr)ning tasdiqlanishini ta’minlaydi. 
bu oqibatida uning aytib o’tilgan
vsifnomani tasdiqlashiga imkon beradi. 
r 
komplekisdan foydalaniladi.