Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Axborot jarayonlarining rivojlanish bosqichlari
Axborotlar texnologiyasi
iqtisodiy masalalarni hal qilishda quyidagi 
asosiy jarayo
™
Axborotni yig’ish va ro’yxatdan o’tkazish
™
Axborotni uzatish
™
Ma’lumotlarni kodlashtirish
™
Ma’lumotlarni saql
™
Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash
™
Axborotni chop etish va axborotdan foydalanish 
™
Qaror qabul q
Ma’lumki, 
iqtisodiy axborot
hamma jarayonlarning yo`zaga 
kelishida ishtirok etadi, leki
etmaydi. Ularning amalga oshirilishi har xil bo’ladi. Shu o’rinda ba’zi 
jarayonla ay
ilangan davri sifatida kiradi
tni ishlash va ularning tarqatish sohalarida erishilagan yutuqlar bilimlar 
manbaining yangi tizimlarini hosil qilishga, boshqarish masalalarini echishda yangi 
axborot texnologiyalarini joriy qilishga sabab bo’ldi. 
Ishlab chiqarish jarayonida texnologiya so’zi grekcha techne so’zidan 
olingan bo’lib, xom-ashyo, material va yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlash, 
tayyorlash, holatini hamda xususiyatini o’zlashtirish usullarining to’plami degan 
ma’noni bildiradi. 
Axborot texnologiyasi
tushunchasi ma’lumotlarni tayyorlash, qayta ishlash 
va foydalanish usullarini hamda turli xil hisoblash texnikasi vositalarini o’zida 
mujassamlashtiradi. Shu sababli ham, axborot texnologiyasi ma’lumotlarni 
saqlash, ishlash va uzatish kabi jarayonlarni texnik vosital
digan tizim sifatida o’rganiladi. 
injenerlar, davlatlar o’rtasida ma’lumot almashuvini ta
axborotlarni qayd etish, saqlash, ishlash va uzatish tizimining im
281

---

ettirad
sidan foydalanadi. Anna endi axborot 
texnol
bo’lishi muhim 
hissa 
uvchilarning 
hajmi 
o’sishini 
ta’min
. Jumladan, 
axborotni qayd qilish va saqlash usullari qoyalardagi belgilar, daraxt po’stlog’idagi 
rasmlar orqali boshlangan. Ho
agnit lenta, magnit disk, SD 
disk va boshqalar axborot tashuvchi vosita hisoblanadi. 
a ham o’zgartirib yubordi. Hozirgi paytda kabel va sputnik aloqa yo’llari orqali 
katta hajmdagi axborotlarni ham bir zumda tegishli joyga uzatish mumkin. 
Yangi axborot texnologiyasini hosil qilishda kompyuter alohida o’rin 
egallaydi. Kompyuterlarni yaratilishi bilan inson qiyin amallarni bajarishdan ozod 
bo’ldi va hisob - kitob ishlarini bajarish yanada tezlashdi. Zamonaviy kompyuterlar 
katta hajmdagi axborotlarni saqlash va talab bo’yicha tegishli ma’lumotlarni 
chiqarish imkoniyatiga ega. Har bir foydalanuvchi kompyuterga bog’lanish orqali 
axborotlarni ko’rsatuv oynasiga chiqarib olishi va undan foydalanishi mumkin. 
Kitobning chop etilish qog’ozli texnologiyaga asos solgan bo’lsa, 
kompyuterlarning paydo bo’lishi natijasida «qog’ozsiz» texnologiya yaratila 
boshlandi. Avval axborotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlari paydo 
bo’ldi. Telefon tarmog’i, axborotlarni uzatishning maxsus tarmog’i va boshqalarni 
yaratilishi kompyuterlarni o’zaro bog’lanishiga, hisoblash komplekslarini va 
taqsimlangan kompyuter tarmoqlarini yaratishga asos soldi.
Axborotlashtirish usullari orqali kom
otlar bazasi, 
avtomatlashtirilgan axborot tizimi, 
aloqa tizimi va teleanjuman, 
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi va boshqalar yaratilmoqda. 
sini ishlab chiqish yo’li pastdagi rasmda berilgan. 
turibdiki, axborot texnologiyasi hisoblash texnikasi, aloqa 
va ax
talarining o’zaro bog’lanishi orqali vujudga keladi. 
on axborot texnologiyasining 
asos
1. Axborotlarni yig’uvchi yangi vositalarning yaratilishi; 
2. 
rgan holda qayta ishlashning 
ga ega, 
i. Inson har doim axborot texnologiya
ogiyasining rivojlanish bosqichlari to’g’risida to’xtalsak.
Axborot texnologiyasining rivojlanishiga yozuvning paydo 
qo’shgan. So’ngra kitobning chop etilishi natijasida axborot tash
ortdi, bu esa o’z navbatida, ishlab chiqarish kuchlarining 
ladi.
Axborotni ishlash texnikasi qadim zamonlarda paydo bo’lgan
zirgi vaqtda qog’oz, m
Axborot almashuvi jarayoni uni uzatishni ham o’z ichiga oladi. Bu maqsadni 
amalga oshirish uchun inson kur’er, aloqa, telegraf kabi usullardan foydalangan. 
Aloqa sohasida qilingan yangi kashfiyotlar axborotlarni uzatish imkoniyatlarini 
jud
pyuterlashgan ma’lum
elektron 
Axborot texnologiya
Rasmdan ko’rinib
borotni saqlash vosi
Texnika sohasidagi uchta yutuq hozirgi zam
ini tashkil qiladi. 
Aloqa vositalarining rivojlantirilishi; 
3. Kompyuter orqali axborotlarni avtomatlashti
yo’lga qo’yilishi. 
Umuman olganda, zamonaviy axborot texnologiyasi axborot jarayonlarini 
avtomatlashtirishga asos soladi. Ba’zi axborot texnologiyalari o’z tarixi
282

---

boshq
lari, telefon tarmog’i va ko’rsatuv 
oynala
satuv oynasi va telefon raqamiga ega bo’lgan foydalanuvchilar bir 
vaqtni
borot bazasidan olishlari mumkin. Elektron pochta 
tizimi
rot 
xizma
ning o’rnini 
egalla
orotni yig’ish, qayta ishlash va 
uzatis
a – kompyuter tarmoqlariga va zamonaviy aloqa 
texnik
motlarni masofaga uzatish 
’lgan jamiyatdir. 
,7 mln edi, 1989 – 14,6 mln., 1995 – 20,7 mln., 2008 – 37 mln. 
kishin
1900 
Teletsentr 
alari esa nisbatan yaqindagina paydo bo’ldi. quyidagi yangi axborot 
texnologiyalarini yaratish jarayoni bilan tanishamiz
. 
Kompyuter, o`zoq muddatli xotira vosita
ri asosida vidiotasviriy axborot xizmati, ya’ni videotekst nomli tizim hosil 
qilinadi. Ko’r
ng o’zida yuqoridagi tizimlarning abonentlari bo’ladilar va ular turli xil 
ko’rinishdagi ma’lumotlarni ax
axborotli texnologiyaning ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Bu tizimni 
yaratish uchun kompyuter, o`zoq muddatli xotira qurilmalari, tasvirlarni faksmillik 
holida uzatuvchi va ma’lumotlarni uzatish tarmog’i kerak. Elektron pochta axbo
tining yangi turi bo’lib, kelajakda u oddiy pochta xizmati
ydi. Biz yuqoridagi tizimlar bilan keyingi boblarda to’liq tanishamiz. 
Axborot texnologiyalari – ob’ekt holati, jarayon yoki xodisa to’g’risidagi 
yangi sifatdagi axborot olish uchun birlamchi axb
h vositalaridan birgalikda foydalanish jarayonidir. 
Telekommunikatsiy
vositalariga asoslanib ma’lu
Axborotlashgan jamiyat – jamiyatning ko’pchilik a’zolari axborot, ayniksa, 
uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va 
amalga oshirish bilan band bo
Masalan: AKShda o’kazilgan ijtimoiy taxlil natijalariga ko’ra xozirda 132 
mln. ishlayotgan odamlar uyidan chiqmasdan o’z faoliyatini yuritadi. 1980 yy. 
bu ko’rsatkich 5
i tashkil etgan. 
Televidenie 
1920 Koaksial 
kabel 
1949 
1895 
1951 EHM I-avlodi 
Radio 
1870 Kommutator 
1930 
Uzatuvchi elektron 
trubka 
1956 Raqamli aloqa tizimi 
1876 Telefon 
1960 EHM II-avlodi 
1850 Mikrofilmlar 
1938 Kserokopiya 
1962 Sputnik 
1839 Tasvirlash 
1962 Lazer 
283

---

1832 Telegraf 
1943 EHM 
1963 Ma’lumotlar 
bazasi 
1970 EHM III-avlodi 
1971 Mikroprotsessor 
1980 Kalkulyator 
Kommunikatsio
1981 
aloqa tizimi 
n 
1988 Kompyuter tizimi 
1990 EHM IV-avlodi 
Teleanjuman 
Videoteks 
Elektron aloqa 
Rasm.
Yangi axborot texnologiyasini ishlab chiqish yo’li
A
a
usiyatlari mavjud 
kirozi muommasi hal qilinadi 
2
3
iy shakli bo’lib qoladi. 
4
, qayta 
ot texnologiyalari global harakterga ega bo’ladi va inson ijtimoiy 
a insoniyat tsivilizatsiyasini axborot yagonaligi shakllanadi. 
7
ing butun insoniyat axborot 
8
xborotlashgan jamiyatga o’tishda kompyuter va telekommunikatsiya 
xborot texnologiyalari negizida axborotni qayta ishlash sanoati yo`zaga keladi. 
Axborotlashgan jamiyatni o’zi xos x
1.
Axborot in
.
Boshqa resurslarga Karaganda axborotning ustuvorligi ta’minlanadi.
.
Axborot iqtisodiyoti rivojlanishning asos
.
Jamiyat asosida zamonaviy axborot texnologiyalari va texnikasi 
yordamida bilimlarni avtomatlashtirilgan tarzda yaratish, saqlash
ishlash yotadi. 
5.
Axbor
faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi. 
6.
Barch
.
Axborot vositalari yordamida har bir insonn
resurslaridan foydalanish imkoniyatlari amalga oshiriladi. 
.
Jamiyatning boshqarishning va atrof muhitga ta’sir etishini insoniy 
tamoyillari amalga oshiriladi. 
Axborotlashgan jamiyatning ijobiy holatlari bilan birga xavfli tomonlari 
ham mavjud: 
284

---

toboro ko’proq ta’sir 
o’tkazishi. 
2.
Axboro
xsiy xayotini 
bo`zib 
rivojlanish bosqichlari 
axborotlarni to’plash, qayta ishlash va kishilarga 
M
da turli tuman axborotlarni avtomatlashtirilgan tarzda ishlab 
chiqadi. U axborot-hisoblash markazlarining mintaqaviy tarmoqlari, tashkilotlar, 
malar va ularning bo’linmalari infrastrukturalarini, hamda 
Texnika Davlat qo’mitasi qoshida Axboratlashtirish bo’yicha bosh 
Boshq
3 yil may 
oyida «Axborotlashtirish to’g’risida» O’zbekis-ton 
qabul qilinishi bu masalada tub buri-lish yasadi. 
atimiz zamonaviy axbo-rot texnologiyalarini
asosiy yo’nalishlari
rildi. 
d
U
r
ivojlantirish, davlatning barcha
sub’ektlari uchun axborot xizmatlarini kengaytirish 
1.
Jamiyatga ommoviy axborot vositalarining
t texnologiyalari insonlar va tashkilotlarni sha
yuborishi mumkin. 
3.
Sifatli va ishonchli axborotlarni ajratib olish muommosi mavjud. 
4.
Ko’pgina odamlarga axborotlashgan jamiyat muxitiga moslashuv 
qiyin bo’ladi. 
5.
Axborot texnologiyasini yaratuvchilar bilan is’temol chilar 
o’rtasida katta fark vujudga kelish xafi mavjud.
O’zbekistonda axborotlashgan jamiyatning
Axborot infrastrukturasi - 
etkazish shart-sharoitlarni rivojlantirish imkonini beruvchi vositalar majmuasidir. 
U o’z ichiga quyidagilarni oladi:
a’lumotlarning davlat miqyosidagi va mahalliy manbalari tizimi. Bu tizim 
EHM OS yordami
korxonalar, birlash
AIJlarini o’z ichiga oladi.
Aloqa sistemasi - bu elektron pochta, teleks, vidioteks, telefaks ,aloqa 
vositalari va hisoblash texnikasining bir-biriga mushtarak bo’lib ketishi va 
boshqalar.Bular taraqiy eta borib,ma’lumotlar bilan taminlashning umumdavlat 
yagona tizimiga aylanadi.
1992 yil 8 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori 
bilan Fan va
arma to`zildi.
199
Respublikasi Qonunining
Ushbu qonunda mamlak
rivojlantirish,axborot xizmatlari sohasida kengaytirishni 
aniq-ravshan belgilab be
Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 2 dekabrdagi far-moyishi bilan
O’zbekiston 
Respublikasini 
Axborot kontseptsiyasi 
ma’qul-lan i. shbu 
kontseptsiyada axborotlashtirish jamiyat taraqqiyotining ob’ek-tiv ja ayoni
ekanligi 
ko’rsatib 
o’tilgan. U 
avval 
mavjud 
bo’lgan 
axbo-rot 
ayiri 
boshlashuvlar, pochta, tele- va radioaloqaning tabiiy davomidir. Axborotlashtirish
kontseptsiyasi 3 ta asosiy maqsadga yo’naltirilgan:
1. Zamonaviy axborot texnologiyalarini r
285

---

2. Iqtisodiyot va ijtimoiy sohalarda axborot tizimlari shaklla-nishiga
ko’maklashish. 
3. Mamlakatni jahon axborot tizimlari va tarmoqlariga ulash. 
Kontseptsiyaning asosiy qoidalari, vazifalari hisobga olingan xol-da
«O’zbekiston Respublikasining axborotlashtirishning dasturi» ish-lab chiqildi. 
1. M
A
logiyalarini rivojlantirishning olti ustivor yo’nalishi 
quyida
1. D
k tizimlari.
2. E
rmog’i.
4. T
muxofaza va
soliqn
5. M
holatlarning oldini olish va xabar berishning axborot
Dastur 3 qismdan iborat: 
illiy axborot- hisoblash tarmog’ini tuzish. 
2. EHMni matematik va dasturiy ta’minlash. 
3. Shaxsiy kompyuter bilan ta’minlash.
xborot texno
gilardan iborat: 
avlat statika tizimi, kredit-moliya va ban
lektron ma’lumotlar bazasi.
3. Fan- texnika axboroti (FTA) ta
a’lim, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ijtimoiy
i saqlash sohalari axborot tizimlari.
a’lumotlarni uzatish va aloqa tizimlari.
6. Favqulotda 
tizimlari. 
Mazkur dasturda Vazirlik va Maxkamalar 
axborot 
tarmoqlari, Milliy 
axborotni hisoblash tarmog’ini yaratish, kompyuterlar va hisoblash texnikasi
vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot texnologiyalari
sohasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, hujjatlashtirishning me’yoriy-
uslubiy va huquqiy tizimini yaratish va boshqalar joy olgan. Yuqoridagi
ko’rsatilgan vazifalarni bajarish bir necha bosqichda amalga oshirish ko’zda
tutilgan.
286

---