‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2.4. Nisbiy darajalar. Grafik tasvir
S ta tis tik m a ’lu m o tla r n i ta q q o s la sh u c h u n nisbiy d a ra ja la r
a n iq la n a d i (ek sten siv , in te n siv , a lo q a d o rlik va k o ‘rg azm a k o ‘r- 
satk ic h la ri). H a r b ir nisbiy d araja c h u q u r o ‘rganilish m aq sa d id a
d iag ra m m a (c h iz iq , u s tu n , se k to r, radial, k a rta g ra m m a , k a rta d ia - 
g ra m m a ) sh a k lid a tasv irla n ad i. N isb iy d a ra jan i hiso b lab c h iq ish n i 
va grafik usu ld a tasvirlashni bilish lozim .
M a s a la n ,T o s h k e n t s h a h a r y u q u m li k a s a llik la r s h if o x o n a -
sin in g sh ifo k o ri b e rg a n m a ’lu m o tla r a so sid a q u y id ag i m a sa la n i 
y e c h ish kerak:
1. Y u qum li k a sallik lar b ila n kasallangan 15—20 y o sh g a ch a
b o ‘lgan kishilar o rasid a y u q u m li g e p a tit b ilan kasallangan va o ‘lim
d arajasin i a n iq lan g ?
2. 15—20 yoshgacha b o ‘lgan 1000 kishi orasida b o ‘lgan yuqum li 
g e p a tit bilan kasallan ish darajasi q a n c h a?
3. 15—20 y o sh g a c h a b o ‘lgan 1000 kishiga n e c h ta tib b iy o t 
ham sh irasi z a ru r (am a ld a g i b u y ru q la r asosida)?
4. 15—20 yoshgacha b o ‘lgan kishilar orasida yuqum li kasalliklar 
sh ah ard ag i t o ‘rt tu m a n n in g qaysi b irid a k o ‘p tarq alg an ?
Bu vazifani yechish u c h u n 2003-yilda T o sh k e n t sh ah ri b o ‘yicha 
q u y id ag i m a ’lu m o t y ig ‘ildi: 15—20 y o sh d ag i k ish ila r so n i — 
16000, y u q u m li k asallik lar bilan kasallangan b e m o rla r so n i 3200 
n a fa r, s h u n d a n y u q u m li g e p a tit — 640 n a fa r, s h ifo x o n a d a g i 
tibbiyot h a m sh ira la rin in g so n i — 160 nafar. Biz yuq o rid ag i m a ’lu - 
m o tla rd a n fo y d ala n ib , nisbiy d a ra ja la m in g t o ‘rt tu rin i a n iq la y m iz
va grafikda tasvirlaym iz.
E kstensiv k o ‘rsa tk ic h — b u tu n n i qism larga b o ‘lish k o ‘rsat- 
kichidir. H odisaning ham m asi q anday nisbatda olinishiga q arab 100 
yoki (fo izlard a) q ism a n foiz (p ro m ille )la rd a belgilanadi:
38

---

Hodisalar qismi 
1(Ю =
Yuqumli gepaii. 
100 = 
. 100 = 20 foi2.
H o d is a la rn in g h a m m a s i 
B a rc h a y u q u m li k a sa llik la r 
3200
Y u q u m li kasalliklar sh ifo k o rin in g 1-savoliga javob: T o sh k e n t 
s h a h rid a 2003-yilda 15—20 yosh g ach a b o ‘lgan kishilar o ‘rtasida 
y u q u m li g e p a tit b a rc h a y u q u m li kasalliklarga n isb a ta n ich id a 20 
fo iz n i, b o sh q a y u q u m li kasalliklar 80 fo izn i tash k il qiladi.
M a ’lu m o tla rn i grafik tasv irlash n i se k to r, d ia g ra m m a , rasm
yoki u s tu n la ra ro d iag ra m m a sh ak lid a ifodalasa b o ‘ladi. B irinchi 
d ia g ra m m a n i tu zish d a 360° a y la n a 100 foizga ten g d eb qabul 
q ilin a d i, 1 foiz esa 3,6° ga ten g b o ‘ladi. A ylanadagi b ir n u q ta
belgilanib u aylan a m arkazi bilan tutash tirilad i. B elgilangan sektor 
b a rc h a h o d isa la rn in g b ir qism i h iso b lan ad i 
{ \ - a
rasm ).
Ik k in c h i d ia g ra m m a n i tu z ish d a u s tu n c h a (e n i, balan d lig i 
ixtiyoriy ravishda olin ad i) chizib, b a rc h a hodisalarni 100 % ga ten g
d e b q a b u l q ila m iz va te g ish li o ‘lc h o v b irlig in i q o ‘y a m iz . H o d i­
sa la r q ism i (fo iz d a) b a rc h a h o d isa la rg a n isb a ta n (b u tu n ic h a yoki 
100 foiz u s tu n c h a d a belg ilan ad i, 
\ - b
rasm ).
Intensiv k o ‘rsatkich hodisaning m uhitga b o g ‘liq b o ‘lgan o ‘zaro 
aloqadorlik darajasini (tarqalishini) aniqlaydi va foizlarda ifodalaydi:
H odisa 
15—30 yoshdagilarda gepatit hodisalari 
_
640
. m o = ---------------------------------------------------------• 100 = TTxxx '1 0 0 = 4 foiz
M uhit 
25—30 yoshdagi kishilar soni 
loUUU
2 -sa vo lg a ja v o b :
2 0 0 3 - y ild a T o s h k e n t s h a h r i d a 15—20 
y o sh g a ch a b o ‘lgan kishilar o rasid a y u q u m li g e p a tit kasalligi 4 foiz 
ta rq a lg a n . In ten siv k o ‘rsatk ich n i d ia g ra m m a la r (u stu n , ch iziq , 
rad ia l) sh a k lid a tasvirlash m um kin.
Bir xil o ‘za ro b o g ‘la n m a g an in ten siv k o ‘rsa tk ic h la r b ir xil 
aso sd a, o ra liq d a , kenglikda ch izilg an ustunli d iag ra m m a la r bilan 
tasv irlan ad i. U stu n c h a la rn in g balandligi h a r xil b o ‘lib, tegishli 
in ten siv k o ‘rsatk ich larg a m os keladi.
V aqt o ra lig ‘ida o ‘zgaradigan b ir n e c h a intensiv k o ‘rsatk ich lar 
chiziqli d iag ram m a shaklida tasvirlanadi. Buning u ch u n koordinata 
o ‘qlari (abssissa va o rd in a ta) ten g b o ‘laklarga b o ‘linadi. Abssissa va 
o rd in a ta o ‘q larin in g tegishli b irlik la rd a n boshlab o ‘z aro kesishgan
39

---

n u q ta la ri in te n s iv k o ‘r s a tk ic h n u q ta la ri h is o b la n a d i va u la r 
b irlashtirilsa ch iziq li d iag ram m a p ay d o b o ‘ladi 
( \ - d
rasm ).
Misol.
Egri c h iz iq d a k u n d a lik ta n a h a ro ra ti, te n g b o ‘laklarga 
b o ‘lingan a y la n a d a vaqt ifo d alan ad i. R adial d ia g ra m m a ch iziq li 
d ia g ra m m a n in g ken g tarq a lg a n tu rid ir (1 -g rasm ).
Misol.
Yillik hodisalarni o'rganish uchun 12 radius chiziladi. Bunda 
radius siferblatidagi soat 1200 ga yanvar, soat 600 ga iyul to ‘gri keladi. 
Oylik ko ‘rsatkichlar radius uzunligiga qarab (m asshtabda radiusdan 
uzun yoki kalta b o lis h i m um kin) belgilanadi. 12 nuqta bir-biriga siniq 
chiziqlar bilan birlashtirilganda radial diagram m a hosil b o ‘ladi.
Ikki m u staq il yig‘in d in in g nisbati fo izlard a, q ism a n fo izlard a 
aniqlanadi.
A YigMndi 
Tibbiyot ham shiralari soni 
160 • 10000
=--------• 10000 =
• 10000 = 
= 100 foiz.
В YigMndi 
15—20 yoshdagilar soni 
16000
3-savolga javob:
15—20 yoshdagi h a r b ir 10000 kishiga 100 
n a fa r tib b iy o t h a m sh ira si to ‘g ‘ri keladi.
Ko'rgazmali k o ‘rsatkichlar:
taq q o sla sh u c h u n b ir n e c h a b ir 
jinsli k a tta lik la rn in g birini 100 deb o lam iz , q o lg an la ri esa unga 
b o ‘lgan n isb a tn i a n iq lo v ch i k o ‘rsatk ich lard ir. S ta tistik a d a m u tlaq
n isb atlarni, intensiv k o ‘rsatk ich larn i, o ‘rta c h a nisb atlarn i, k o ‘rgaz- 
m ali k o ‘rsa tk ic h d a tasvirlash m u m k in (1 2-jadval).