Ўzbekiston respublikasi

4. Sezgilarning umumiy qonuniyatlari va sezgirlik 
Sezgilar o’zlariga adekvat (mos) bo’lgan qo’zqatuvchilarni aks ettirish 
shakllaridan biri shisoblanmish bilish jarayonlaridir. Ko’rish sezgisining adekvat 
qo’zqatuvchisi shavo to’lqini uzunligi 380 dan 770 millimikron diapazondagi 
elektromagnit nurlanishidan iboratdir. Bu elektromagnit nurlanishlar ko’rish 
analizatorlarida ko’rish sezgisini vujudga keltiruvchi nerv (asab) jarayoniga 
aylanadi.
Eshitish sezgilari tebranish chastotasi 16 dan to 20000 gacha bo’lgan tovush 
to’lqinlari ta'sirining reseptorlarda aks etishidir. Taktil sezgilari mexanik 
qo’zqatuvchilarning teri yuzasida ta'siri natijasida shosil bo’ladi. Karlar uchun 
aloshida ashamiyatga ega bo’lgan tebranishni aks ettirish sezgilari narsalarning 
tebranishlarini in'ikos qilish orqali yuzaga keladi. Boshqa turdagi sezgilar sham 
o’zlarining maxsus qo’zqatuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli 
ko’rinishlari faqat o’zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumiy 
xususiyatlari bilan sham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga - 
sifatlari, jadalligi, davomiyligi va fazoviy lakolizasiyasi kiradi.
Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgi turlaridan 
farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o’zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari 
tovushning balandligi, tembri, qattiqligi bilan tafovutlanadi, ko’rish sezgilari esa 
ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar bilan 
farqlanadi. Sezgilarning sifat jishatidan ko’p turliligi materiya sharakati 
shakllarining turli-tumanliligining aks ettirishidir.
Sezgilarning jadalligi ularning miqdoriy tavsifidan iborat bo’lib, ta'sir 
qilayotgan qo’zqatuvchining kuchi va reseptorning funksional sholati bilan 
belgilanadi.

---

39 
Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinchalik tasniflanishidan iboratdir. 
Sezgilarning davomiyligi sham sezgi a'zolarining funksional sholati bilan, 
shuningdek, qo’zqatuvchining ta'sir qilish vaqti shamda jadalligi bilan o’lchanadi.
Qo’zqatuvchi sezgi asosida ta'sir qilishi bilan darshol sezgi shosil bo’lmaydi, 
balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa vaqt sezgining 
latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlari uchun shar xil fursatda 
kechadi.
Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 millisekund, oqriq sezgilari 
uchun esa 370 millisekundga to’qri keladi, maza-ta'm sezgisi esa til yuzasiga ta'sir 
etilgandan so’ng 50 millisekundgacha vaqt oraliqida shosil bo’ladi. qo’zqatuvchi 
ta'sir qila boshlashi bilan bir davrda shosil bo’lmaganidek, qo’zqatuvchining ta'siri 
to’xtashi bilan bir vaqtning o’zida sezgi yo’qolmaydi.
Vasholanki, sezgilarning inersiyasi (sezgilarning saqlanishi) ta'siridan 
keyingi shodisasi deb ataladigan narsada namoyon bo’ladi. Ko’rish sezgisi ba'zi bir 
inersiyaga ega bo’lib, ko’rish sezgisining ta'siri to’xtashi bilan darshol yo’qolib 
ketmaydi. qo’zqatuvchi ta'sirining izi ketma-ket keluvchi obrazlar deb ataladigan 
shodisa sifatida saqlanib qoladi. Psixologiyada ko’zning to’r pardasida rangni 
sezadigan uch xil xususiyatli element bor deb taxmin qilinadi. qo’zqalish jarayoni 
shosil bo’lganda, ular toliqadilar va sezgirliklari ancha kamayadi. qizil rangga 
qarab turganimizda ko’z to’r pardasidagi qizil rangni qabul qiluvchi element 
boshqalarga nisbatan ortiqroq toliqadi, shuning uchun ko’z to’r pardasining xuddi 
shu joyiga qizil rangdan so’ng oq rang ta'sir etadigan bo’lsa, qolgan ikkita qabul 
qiluvchi element ortiqroq sezgirlikka ega bo’ladi va biz ko’z qarshimizda ko’kish 
yashil rangni ko’ramiz.
Eshitish sezgilari sham ketma-ket obrazlarga ega bo’lishi mumkin. Chunki 
quloqni bitiradigan qattiq ovoz yoki tovush bilan birga yuzaga keladigan noxush 
sezgi, ya'ni bu "quloq"ning shanqillashidir. Eshitish analizatoriga bir necha sekund 
davomida ta'sir etadigan bir qator qisqa tovush impulslaridan so’ng ular tutash 
sholda yoki bir oz pasaytirilgan tarzda idrok qilina boshlaydi. Agar bu 
tovushlarning ta'sirini modellashgtirish mumkin bo’lganda edi, ana shunday 
shodisani kuzatish imkoni yuzaga kelardi. Bu shodisa tovush impulsining ta'siri 
to’xtaganidan keyin uchraydi shamda tovushning impulsi jadalligi va 
davomiyligiga boqliq ravishda bir necha sekund mobaynida davom etishi mumkin.
Boshqa analizatorlarda sham xuddi shunga o’xshash shodisalarni kuzatish 
mumkin. Masalan, sharorat, oqriq va maza sezgilari sham qo’zqatuvchining ta'siri 
to’xtagandan so’ng bir necha muddat oraliqida davom etaveradi.
Sezgilar uchun qo’zqatuvchining fazovy lokalizasiyasi, qo’zqatuvchining 
fazoda o’rin egallashi bilan tavsiflanadi. Distant, ya'ni masofa reseptori tomonidan 
amalga oshiriladigan fazoviy analiz bizga qo’zqatuvchining fazodagi o’rni shaqida 
ma'lumot beradi.
Kontant sezgilar: taktil, oqriq, maza badanning qo’zqatuvchi ta'sir qilayotgan 
joyi bilan boqliqdir. Bunda oqriq sezgilarining lokalizasiyasi, ya'ni badanda 
joylashgan o’rni, taktil sezgilarga qaraganda badanga anchagina tarqalgan, lekin 
unchalik aniqlik darajasiga ega emas. Bu sholatni yaqqol namoyish qilish uchun 

---

40 
quyidagi ko’rsatkichlarni keltiramiz: 1 kvadrat mm teriga nisbatan barmoqlar 120, 
panja 14, kaft 15, ko’krak 29, peshona 50, burun uchi 100 va shokazo.
Lokalizasiya (mashalliy cheklanganlik) psixik funksiyalarning bosh miya 
katta yarim sharlari qobiqidagi muayyan shujayralarning ishi bilan boqlanishidir. 
Masalan, ko’ruv analizatorining ishi asosan miya qobiqining ensa qismining 
faoliyati bilan boqlangan, eshitish analizatorining ishi esa chakka bo’laklari bilan, 
teri-tuyush shamda sharakat analizatorlari bo’lsa tepa va ensa bo’laklari bilan 
boqlangandir.
Insonni qurshab turgan atrof-mushitning sholati to’qrisida axborot beruvchi 
turli ko’rinishdagi sezgi a'zolari o’zlari aks ettirmoqchi bo’lgan shodisalarga 
nisbatan ma'lum darajada sezgir bo’lishlari lozim. Chunki mazkur shodisalarni 
ozmi yoki ko’pmi aniq va ravshan aks ettirish lozim.
Binobarin, sezgi a'zolarining sezgirligi dolzarb va favquloddagi sharoitda 
ta'sir qilib sezgi jarayoni shosil qilish imkoniyatiga ega bo’lgan minimal darajadagi 
qo’zqatuvchi bilan belgilanadi. Xuddi shu boisdan sezilarli yoki sezilmas darajada 
sezgi shosil qiluvchi qo’zqatuvchining minimal kuchi sezgirlikning quyi mutlaq 
(absolyut) chegarasi deyiladi.
Kuchli mutlaq (absolyut) chegaradan nimjonroq yoki kuchsizroq 
qo’zqatuvchilar quyi chegaralarni shosil qilmaydi, chunki, ularning ta'sir kuchi 
taqrisidagi signallar bosh miya po’stiga borib yetmaydi. Bosh miya po’sti shar bir 
ayrim olingan ""p" miqdordagi impulslardan shayotiy zaruriysinigina tanlab so’ng 
qabul qilib oladi. Shuning bilan birga miya po’sti o’z qo’zqatuvchanlik chegarasini 
oshirish yo’li bilan qilingan barcha qo’zqatuvchilarni shu jumladan ichki 
a'zolardan keladigan impulslarni sham ushlab qoladi. Vujudga kelgan bunday 
sholat biologik jishatdan maqsadga muvofiqdir. Chunki, bosh miya katta yarim 
sharlari po’sti barcha tushib kelayotgan impulslarni qabul qilib oladigan va 
ularning shammasiga javob reaksiyasini bildira oladigan organizmni tasavvur 
qilish mumkin emas. Ma'lumki, bosh miya katta yarim sharlarining po’sti 
organizmning shayotiy manfaatlarini mushofaza qilib turadi, shuningdek, o’z 
qo’zqalish chegarasini oshirish bilan faollashmagan (aktuallashmagan) impulslarni 
po’stloq ostiga, ya'ni quyi markazlarga uzatadi, buning natijasida organizm 
ortiqcha reaksiyalardan musaffo bo’ladi.
Tekshirishlarning ko’rsatishiga qaraganda, po’stloq osti impulslari organizm 
uchun befarq tura olmaydi.
Masalan, tashqaridan ta'sir qalayotgan xuddi ana shu kuchsiz po’stloq osti 
qo’zqatuvchilari bosh miya katta yarim sharlari po’stida dominant o’choqini 
(shukmron manbaini) barpo qiladi va gallyusinasiya shamda "sezgilarning 
aldanishiga" sabab bo’ladi. Kasallangan odamlar quyi chegaradagi tovushlarni 
miyaga o’rnashib qolgan tovushlar to’plami tariqasida qabul qilishlari mumkin, 
ayni choqda shaqiqiy inson nutqiga befarq bo’ladi; kuchsiz yoruqlik nuri shar xil 
gallyusinasiya ko’rish sezgilari shosil qilishi mumkin; terining kiyimga tegishidan 
vujudga kelgan taktil sezgilar noto’qri o’tkir teri sezgilarini yuzaga keltiradi.
Sezgilarning quyi chegarasi mazkur analizatorlarning mutlaq (absolyut) 
sezgirligi darajasini aniqlaydi.

---

41 
Mutlaq (mutlaq (absolyut) sezgirlik bilan sezgi chegaralarining me'yori 
o’rtasida teskari mutanosiblik (proporsionallik) mavjud; sezgi chegarasining 
me'yori qanchalik kichik bo’lsa, mazkur analizatorlarning sezgiligi shunchalik 
yuksak bo’ladi.
Mazkur munosabatni ushbu shaklda ko’rsatish mumkin: 
Eq1/P 
E-sezgirlik, R-qo’zqatuvchining ta'sir chegarasi me'yori anglatada.
Insondagi shid bilishni bitta shujayrasining chegarasi tegishli shad 
tarqatuvchi moddalar uchun 8 (sakkiz)molekuladan oshmaydi, maza yoki ta'm 
sezgisini shosil qilish uchun shid sezgisini bzaga keltirishga qaraganda 25000 
marta ko’proq talab qilinadi.
Insoniyatda ko’rish va eshitish analizatorlarining sezgirligi juda yuksakdir. 
S. I. Vavilovning fikricha, ko’z to’r pardasiga 2-8 kvant yoruqlik tushsa, u sholda 
ko’rish shodisasi yuz beradi. Xuddi shu sababdan to’la qoronqilikda yongan 
shamni 27 km masofadan ko’ra olish mumkin. Biroq narsaning tekkanligini sezish 
uchun ko’rish va eshitishga qaraganda 100-10000 ml. marta ortiq energiya kerak 
bo’ladi.
Analtzatorlar sezgilarning yuqori chegarasiga sham egadirlar. Ta'sir 
qilayotgan qo’zqatuvchiga nisbatan taqin adekvat, ya'ni aynan sezgini shosil qila 
oladigan qo’zqatuvchining yuqori mutlaq (absolyut) chegarasi deyiladi.
Reseptorlarga ta'sir qilayotgan qo’zqatuvchining kuchini bundan keyin sham 
ortib borishi reseptorlarda faqat oqriq sezgisini yuzaga keltiradi.
Mutlaq (absolyut) chegaraning me'yori sharoitga qarab o’zgaradi: inson 
faoliyatining xususiyatlariga, uning yoshiga, reseptorlarning funksional sholatiga, 
qo’zqatuvchining kuchi shamda davomiyligiga va shakazoga boqliq sholda 
o’zgarishi mumkin.
Sezgilar o’rtasida yuzaga keladigan farqni shosil qilish ikki qo’zqatuvchi 
o’rtasidagi minimal farqni farq ajratish chegarasi deb ataladi. Nemis fiziolog oimi 
Veber odamning o’ng va chap qo’lidagi ikkita narsadan oqirroqini aniqlay olish 
qobiliyatini tekshirib, shunday xulosaga keladi: farq ajratish sezgirligi mutlaq 
(absolyut) xususiyatga ega bo’lmay, balki nisbiy xususiyatga egadir.
Masalan,
100 g. 13, 42 gramm 
1000 g. 33, 3 gramm 
Shunday qilib, dastlabki qo’zqatuvchining me'yori qanchalik katta bo’lsa, 
qo’shimcha qo’zqatuvchining me'yori sham shunchalik ko’p bo’lishi kerak: 
1) 
ko’rish analizatori uchun 1/100 
2) 
eshitish analizatori uchun 1/10 
3) 
taktil analizatori uchun 1/30 
Mazkur qonunga binoan, asosiy qo’zqatuvchi bilan qo’shimcha qo’zqatuvchi 
o’rtasidagi farqni ajratish qonuni faqat o’rtacha kuchlanishdagi qo’zqatuvchilarga 
nisbatan to’qridir.
Veber tadqiqotiga asoslanib Fexner sezgilar intensivligining qo’zqatuvchi 
kuchiga boqliqligini quyidagi formula bilan ifodalab bergan: 

---

42 
S K lgJ C, bu yerda S - sezgi intensivligi, J - qo’zqatuvchining kuchi, K va C 
konstantalardir. Ushbu qonun, asosiy psixofizik qonunga muvofiq, sezgilarning 
intensivligi qo’zqatuvchi kuchining logarmiga proporsionaldir. quzqatuvchining 
kuchi geometrik progressiya bo’yicha ortib borsa, sezgilarning intensivligi 
arifmetik progressiya bilan ortib boradi (Veber-Fexner qonuni).
Farq ajratish sezgirligi sham farqlash chegarasining me'yorini teskari 
proporsionaldir; farq ayirma sezgirligi shunchalik kichik bo’ladi.
Ayirma sezgirligi sezgirlik turlarining ayrim xususiyatlarini boshqa jishatdan 
tavsiflash uchun sham qo’llaniladi. Masalan, shakllarni, shajmlarni ko’rish 
vositasida idrok qilinadigan narsalarning ranglarini aks ettirish shaqida muloshaza 
yuritish mumkin.
Sezgilarni o’lchashni asosan ikki metodi psixologiya fanida shukm surib 
keladi. Ulardan biri bevosita metod deb atalib sub'ektiv ravishda basholashga 
asoslanadi. O’lchashning ikkinchi metodi esa alamatlarni ob'ektiv ravishda 
basholashga asoslangan bo’lib sezgilarning bilvosita (bevosita) mavjudligiga 
qaratilgandir.
Bevosita metod yoki qo’zqatuvchining so’z bilan basholash metodi 
quyidagicha tuzilishga egadir: sinaluvchiga teri, tovush, yoruqlik ta'sir qila 
oladigan qo’zqatuvchi shavola qilinadi, dastavval qo’zqatuvchi minimal 
intensivlikka (jadallikka) ega bo’ladi, so’ng ularning kuchi orttirib boriladi. 
Mazkur tadbirlan keyin sinaluvchi "u qaysi bir sezgi qo’zqatuvchisining dastlab 
sezganligiga" javob berish so’raladi.
Teri sezgirligini o’lchash uchun maxsus asbob "esteziometr" qo’llaniladi. 
Eshitish sezgirligini o’lchash audiometr yordamida amalga oshirilib, tovushlarning 
turli darajalaridjagi intensivligi aniqlanadi. Ba'zan kichkina temir sharni shar xil 
balandlikdan tashlab ko’rish orqali sham yuqoridagi maqsad amalga oshiriladi. 
Ko’rish sezgirligini aniqlash esa sinaluvchi ko’ziga yoruqlikning turli tuman 
intensivlikda yuborish orqali (gosho qoronqilikda), quyidan yuqoriga yoruqlik 
birligi (ya'ni lyuks) orttirib boriladi. Ta'm va shid bilish sezgirligi sham maxsus 
asboblar yordamida o’lchanadi, gosho kimyoviy usul sham qo’llaniladi.
Bevosita metodi ob'ektiv alomatlarga asoslanib ish yuritishni taqazo etadi. 
Sobiq sovet psixologlari, psixofiziologlari G. V. Gershuni, Ye. N. Sokolov, O. S. 
Vinogradov va boshqalar mazkur metod yordamida ko’p yillar mobaynida ilmiy 
tadqiqot ishlarini olib borganlir. Ma'lumki, sezgilar shech mashal sust bilish 
jarayoni bo’lmagan binobarin, ular vegetativ, elektrofiziologik, nafas olish olish 
jarayonlari o’zgarib boradi, shuning uchun o’z tabiati bilan reflektor jarayondir. 
Sezgilardagi 
reflektor 
o’zgarishlar 
ularning 
ob'ektiv 
ravishda 
yuz 
berayotganligining ko’rsatkichi shisoblanadi. Masalan, sezgilarni shosil qiliuvchi 
shar qanday qo’zqatuvchi reflektor jarayonlarni sham vujudga keltirishga qodir: 
qon tomirlarining torayishi, tekri galvanik refleks (teri elektr qarshshiligining 
kamayishi), miyaning elektr aktivligi chastotasining o’zgarishi (alfa, ritma, 
depressiyasi sholati) qo’zqatuvchiga qarab ko’zning yo’nalishi, bo’yin 
muskullarining taranglashuvi va boshqalar.

---

43 
Mana bu narsalarning barchasi sezgilarning paydo bo’lishini ob'ektiv 
ko’rsatkichi bo’lib shisoblanadi.
Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, sinaluvchiga kuchsiz 
qo’zqatuvchi bilan ta'sir etilsa, ya'ni sub'ektga kuchsiz qo’zqatuvchi bilan ta'sir 
etilsa, u sholda sub'ektda shech qanday sezgi shosil bo’lmaydi, shuningdek, sanab 
o’tilgan reflektorlarda sham o’zgarish yuz bermaydi.
qon tomir yoki elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz qo’zqatuvchi ta'sirida 
sham aniq namoyon bo’lishi mumkin, aksincha sezish jarayoni esa amalga 
oshmaydi. Bu sholatni elektroensefagrafik reaksiyalar tasdiqlaydi. Tovush 
qo’zqatuvchiga kelib chiqqan sholda G.V.Gershuni inson subsensor diapazonga 
ega degan ilmiy qoyani olqa suradi. Bu narsa anglashinilmagan fiziologik 
reaksiyalar, sezib bo’lmas qo’zqatuvchilarga asoslanadi.
Sezgilarning o’zgarishi adaptasiya va sensibilizasiya sholatlarida o’z 
ifodasini topadi.
Adaptasiya (lot. - moslanmoq, adapto) - sezgi organlari, ya'ni a'zolari 
(analizatorlar)ning taasurot kuchiga moslashuvi natijasida muayyan sezgirlikning 
o’zgarishidan iboratdir. Adaptasiya shodisasida sezgirlik ortishi yoki kamayishi 
mumkin. Kuchli ta'sirdan kuchsiz ta'sirotga o’tganda, sezgirlik asta-sekin ortib 
boradi, ta'sirot kuchayganda esa sezgirlik kamayib boradi (ko’ruv, eshituv, shid 
bilish, teri-tuyush va shakazo).
Odatda genetik nuqtai nazardan adaptasiya uch xil xususiyatli negiz (manba) 
ta'sirida vujudga keladi.
1. 
qo’zqatuvchilarning davomli ta'siri jarayonida sezgilarning to’la 
yo’qolishi tarzida adaptasiya.
Doimiy ta'sir qilib turadigan qo’zqatuvchi ta'sir o’tkazadigan bo’lsa, bunday 
sholatda sezgi so’nib qoladi. Masalan, teriga tegib turadigan yengilgina bir yuk tez 
orada sezilmay qoladi. Yoqimsiz shidli bir joyga qirib qolganimizda, bir ozdan 
so’ng bu shidni batamom yo’qolib ketganday shis qilamiz. Oqizda biron-bir narsa 
ushlab turiladigan bo’lsa, ta'm sezgisining intensivligi bo’shashadi.
Doimiy va sharakatsiz qo’zqatuvchining ta'siriga nisbatan ko’rish 
analizatorlarida to’la adaptasiya shodisasini shu bilan tushuntirib berish mumkin.
Bunday sholatda qo’zqatuvchining sharakatsizligini ko’rish reseptorlari 
apparatining sharakatchanligi bosib yuboradi. Ko’zni shar doim ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz ravishda sharakatlanib turishi ko’rish sezgisining uzluksizligini 
ta'minlaydi. qo’zqatuvchi ta'siridan 2-3 sekund o’tgach, ko’rish sezgisi yo’qoladi, 
ya'ni adaptasiya shodisasi yuzaga keladi.
2. Kuchli qo’zqatuvchining ta'siri ostida sham sezgilar zaiflashadi. Masalan, 
qo’lni muzdek suvga tutib turgan paytda, sovuq qo’zqatuvchi ta'siri bilan yuzaga 
kelagn sezgining intensivligi pasayadi. qoronqiroq xonadan juda yoruq joyga kirib 
qolsak, biz avval boshqa yoruqlikdan "ko’r" bo’lib qolib, atrofimizdagi narsalarni 
ajrata olmaymiz. Ma'lum fursat o’tgandan so’ng, ko’rish analizatorlarning 
sezgirligi keskin sur'atda pasayadi va biz mo’'tadil ko’rish imkoniyatiga ega 
bo’lamiz. Ko’rish sezgirligining intensiv yoruqlik qo’zqatuvchisi bilan ta'sir 
qilganda pasayishdan iborat shodisani yoruqlik adaptasiyasi deb yuritiladi.

---

44 
Ko’rib o’tilgan ikki turdagi adaptasiyani ko’pincha psixologiya fanida 
negativ adaptasiya deb ataladi. Chunki, shar ikkala adaptasiya natijasida sham 
analizatorlarning sezgirligi keskin pasayadi.
3. 
Sezgirlikni, kuchsiz qo’zqatuvchi ta'siri ostida sodir bo’ladigan, ortib 
borishini sham adaptasiya deb atash an'anaga aylanib qolgan.
Aksariyat sezgi turlariga xos bo’lgan adaptasiyaning mazkur tuuri pozitiv 
adaptasiya deyiladi.
Qorongilik adaptasiyasida ko’rish sezgirligi ortadi. Sokinlikka nisbatan 
adaptasiya eshitish adaptasiyasi zamirida yuzaga keladi. Masalan, sovuq suvda 
(sovuq yegan) qo’l - bir sharorat - issiqday ; issiq suvda qo’l sovuq suvda 
o’zgarmaganday tuyuladi. Sharorat sezish bilan boqliq bo’lgan pozitiv 
adaptasiyalar yuqoridagi xususiyatlarga ega.
Tibbiyot psixollgiyasida negativ oqriq adaptasiyasining mavjudligi 
to’qrisidagi gipoteza (ukolga, ignaga, issiq nurlanishga nisbatan) sham shukm 
surishi ta'kidlanib o’tildi.
Adaptasiyani shosil bo’lish xususiyatlari to’qrisida ma'lumot: a) taktil (teri) 
adaptasiya juda tez shosil bo’ladi; b) ko’z adaptasiyasi bir necha minut; v) shid va 
ta'm adaptasiyalari undan sham uzunroq vaqt talab qiladi.
Adaptasiyaning ashamiyati shundan ibratki, u kuchsiz qo’zqalishni 
payqashga yordam beradi, kuchli qo’zqalishdan sezgi organini saqlaydi.
Adaptasiyani tushuntirib berish: 1) tayoqsimon shujayralarga joylashgan 
ko’rish purpuri aynib ketadi; kimyoviy modda borligi ilmiy jishatdan 
isbotlanmagan; 
2) 
miyaning 
po’stloq 
qismi 
sezgirlikni 
pasaytiradigan 
"muloshazalovchi" tormozlanish.
Tormozlanish - boshqa joylarda qo’zqalishni kuchaytiradi - sezgirlik ortadi, 
izchil o’zaro induksiya shodisasi ro’y beradi.
Analizatorlarning o’zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning 
kuchayishi sensibilizasiya deb ataladi. Sezgilar o’zaro munosabatining fiziologik 
mexanizmi analizatorlarning markaziy qismlari joylashgan bosh miya po’stidagi 
qo’zqalishning irradiasiya shamda konsentrasiya jarayonlaridir. I. P. Pavlovning 
ta'limotiga ko’ra, kuchsiz qo’zqatuvchi bosh miya katta yarim sharlarining po’stida 
oson irradiasiyalanadigan, ya'ni oson yoyilib ketadigan qo’zqalish jarayonini 
yuzaga keltiradi. qo’zqalish jarayonining irradiasiyasi natijasida boshqa 
analizatorlaning sezgirligi ortadi. Kuchli qo’zqatuvchi ta'sir etganda, aksincha, 
konsentrasiyaga moyil bo’lgan qo’zqalish jarayoni yuzaga keladi. O’zaro 
induksiya qonuniga ko’ra, bunday qo’zqalish jarayoni boshqa analizatorlarning 
markaziy qismlarini tormozlanishga olib keladi va natijada ularning sezgirligi 
pasayadi.
Analizatorlar sezgirligining o’zgarishi shartli reflektor asosida, ya'ni ikkinchi 
signallar tizimsiga kiruvchilar ta'siri bilan sham yuzaga kelishi mumkin. 
Tekshiriluvchilarga "limondan nordon", zashardan achchiq" degan so’zlarni 
talaffuz qilish bilan ularning ko’zlari va tillarida elektr sezgirligi yuzasidan 
o’zgarishni maydonga keltiruvchi omillar qayd etilgan. Ushbu o’zgarishlar bizga 

---

45 
shaqiqiy limon va zashar tabiati bilan ta'sir qilinganda shosil bo’ladigan 
qo’zqalishga o’xshashlik vujudga kelgan.
Sezgi organlarining sezgirligini o’zgartirish qonuniyatlarini o’zlashtirib 
olganligimizga 
asoslanib, 
maxsus 
ravishda 
tanlangan 
qo’shimcha 
qo’zqatuvchilarni 
qo’llash 
yordami 
bilan 
ma'lum 
bir 
reseptorlarni 
sesibilizasiyalash, ya'ni ularning sezgirligini oshirish imkoniyatiga ega bo’lamiz.
Qo’zg’atuvchining birin-ketin analizatorga ta'siri bilan analizatorlarga xos 
sezgining paydo bo’lishini sinesteziya deyiladi. Sinesteziya yunoncha birgalikda 
sezish degan ma'noni anglatib keladi. Sinesteziya shodisasini shar xil turdagi 
sezgilarda kuzatish mumkin. Ko’rish va eshitish sinesteziyasi shammadan ko’ra 
ko’proq uchrab turadi, unda tovush qo’zqatuvchilarining ta'siri bilan odamga 
ko’rish obrazlari vujudga keladi. Bunday tabiatli sinesteziyalar shar xil odamlarda 
o’ziga xos ravishda kechadi, lekin ular shar qaysi shaxs uchun muayyan darajada 
doimiy bo’lishi kuzatiladi. Masalan, ayrim kompozitorlar (bastakorlar) Rimskiy-
Korsakov, Skryabin kabilar "rangni eshitish" qobiliyatiga, rassom Chorlyonis, 
Bashzod "rangli musiqa" iste'dodiga ega bo’lganlar. Eshitish va ta'm sinesteziya 
shodisasi ko’pincha "o’tkir ta'm", "savlatli rang", "shirin tovush", "achchiq 
shamol", "bashaybat ovoz", "motamsaro osmon", "qalb o’rtar navo", singari 
iboralarda o’z ifodasini topgan bo’ladi. Chunki ularning moshiyatida ikkilanganlik 
xususiyatlari maxsus kuchaytirgich tariqasida mushim ashamiyat kasb etadi.
Sezgirlik mashq qilish orqali rivojlantirilib boriladi. Bunday o’zgarish 
kompensasiya va faoliyat mazmunida o’z aksini topa boradi. Ayniqsa, ko’r (ko’r 
musiqachi), kar, soqov, shaykaltarosh odamlarda, vibrasiya sezgisi bilan 
shuqullanuvchilarda sezgirlik keskin ravishda oshishi mumkin. Psixollog Elen 
Killer shid sezgisiga nisbatan sezgirlikni maxsus ravishda tadqiq qilib, u o’ziga xos 
xususiyatlar mavjud ekanligini dalillab bergan. Mashq qilish natijasida insonda 
sezgirlik ortib borishi tadqiqotchilar tomonidan o’rganilgan bo’lib, ular quyidagi 
ko’rsatkichlarga egadirlar: 
1) notekislik - 0, 0005 mm; 2) bo’yash (bo’yoqchi) - 180-40 gacha; 3) po’lat 
quyuvchi - 1 60 min. ; 4) rassomlar - 1 150 min. ; 5) uchuvchi (motor sharakati 
o’zgarishi) - 1300 dan 1340 gacha; 6) rim mozaika ustaxonasida 20000 rang turi 
mavjud; 7) ko’rlarda - taktil sezgi-pachiniev moddasi yuqori; 8) soqlom odamlarda 
186 ta taktil reseptori; 9) ko’rlarda esa bu - 270 ta; 10) keyinchalik ko’r bo’lib 
qolganlarda bo’lsa - 311 ta.
Shunday qilib, sensibilizasiya shodisasida sezgirlikning ortishi quyidagilarga 
boqliqdir: 
1) 
muayyan, uzoq muddatli organizmdagi o’zgarishlarga; 
2) 
muvaqqat xususiyatli ekstra ta'sir yoki favquloddagi sholat va 
vaziyatga; 
3) 
yosh 
xususiyatlari, 
tipologik 
sharoitlar, 
endokrin 
sharakati, 
organizmning umumiy sholati, uning toliqishiga; 
a) 30 yoshgacha yuqori darajaga erishish mumkin, undan keyin pasaytirish 
boshlanadi; b) nerv tizimsining dinamikasi (B. T. Teplov bo’yicha); v) endokrin 

---

46 
balansi (shomilador va boshqa odamlarda); g) organizmda funksional sholatning 
buzilishi yoki insonning charchashi.
4) 
farmologik ta'sirlar (adrenalin, fenamin, benchidrin - kuchayish; 
pilokarpin - pasayish)ga.
Sezgirlikning o’sishi ko’p jishatdan sub'ekt ustanovkasiga, nutqning 
ashamiyatliligiga, nutq instruksiyasiga boqliqdir.
Sezgilarga baqishlangan ekspremental tadqiqotlar quyidagi yo’nalishlarda 
olib borilganligini sanab o’tish maqsadga muvofiq: 
1. Veber va Fexnerlarning "psixofiziologik qonuni"ning ochilishi.
2. G. Ebbingauzning xotira yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotlari negizi.
3. G. Gelmgolsning sezgi organlari to’qrisidagi psixofiziologik ishlari va 
ishlamalari.
4. V. Vundning psixofiziologiyadagi sezgilar vav sharakatlar bo’yicha olib 
borgan izlanishlari.
5. P. P. Lazerov tomonidan yoruqlik toni muammosining o’rganilishi.
6. E. N. Sokolov, S. V. Krakov kabi tadqiqotchilar o’tkazgan tajribalar va 
olingan qonuniyatlarning talqini.
5. Sezgining neyrofiziologik asoslari 
Bilish jarayonlarni, xususan sezgilarni o’rganishdan avval shaxs 
psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy boqliqligini anglash, tushunish lozim.
Chunki sezgilar idrok jarayonining tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’lsa, 
idrok insonning shayotiy tajribasi, uning xotirasi bilan bevosita boqliqdir.
Psixologiya fanida va falsafada bilishning ikki bosqichi, ya'ni uning shissiy 
(sezgi, idrok, tasavvur) va aqliy (rasional) poqonalari mavjud ekanligi mumtoz 
xususiyat kasb etgandir. Aqliy bosqich xotira, tafakkur, xayol jarayonlarini qamrab 
olgan bo’lib, o’zining mukammalligi, yuksakligi, mashsuldorligi, ijodiyligi bilan 
oldingi bosqichdan keskin ajralib turadi. Biroq, bugungi kunda bilish 
bosqichlarining miqdori, tavsifi psixologiya fani oldida turgan zarur vazifalarni 
bajarishga qurbi yetmaydi, ong darajalari xususiyatlariga ko’ra bilish qo’shimcha 
bosqichlarga nisbatan kuchli eshtiyoj sezadi. Xuddi shu bois bilishning sharakatli 
shissiy, aqliy, ijodiy, tarixiy bosqichlarga (tabaqalashtirish bizniki-E. /.) ajratib 
tadqiqot qilish maqsadga muvofiqdir (E. /oziev). Sharakatli shissiy bosqich 
nutqgacha davrda ustivorlik qilish bilan boshqa bilish ko’rinishlaridan keskin 
tafovutlanib turadi. Shissiy va aqliy bosqichlar barcha insonlarga xos bo’lib, ular 
ontogenezning turli davrlarida shukm surishi mumkin va aks ettirish imkoniyati 
boshqalarga qaraganda mashsuldorroq, samaraliroqdir. Ijodiy tarxiy bilish bosqichi 
yangilik yaratish, kashfiyot qilish, muayyan sifat o’zgarishlarini vujudga keltirish, 
u yoki bu xossalarni takomillashtirish bilan tavsiflanadi.
Jashon psixologiyasi fani ma'lumotlariga qaraganda, sezgilar biz uchun atrof 
mushit to’qrisida va o’zimiz shaqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat 
qiladi. Sezgilar shunday bir inshaklsion kanalki, ular tashqi olamdan va ichki tana 
a'zolaridan keladigan barcha sholatlar, taassurotlar aynan xuddi shu yo’llar orqali 
miya po’stiga yetib boradi, insonga ta'sirlarga nisbatan to’qri javob reaksiyalari 
qaytarishga yordam beradi.

---

47 
Shis etish yoki sezishning filogenetik taraqqiyoti shuni ko’rsatadiki, 
shayvonlarda ma'lum bir narsani sezish, shis etish ularning biologik jishatdan 
zaruriyat, eshtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan.
Bu sholatlar ko’pgina chet el olimlari tomonidan izchil ravishda o’rganilgan 
o’ziga xos omillar, mexanizmlar mavjudligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, Frish 
asalari xatti-sharakatlarini kuzatganda, u quyidagi ishni amalga oshirgan: gulga 
o’xshash murakkab geometrik shaklga nisbatan asalarining differensirovkasi 
(farqlashi) oson kechgan. Agarda shu murakkab geometrik shakl botanikaga oid 
bo’lmasa, u sholda arida differensirovka juda qiyinlik bilan vujudga kelgan. 
Tadqiqotchi Bosning kuzatishicha, jonivorlar, qurt-qumursqalarga xos bo’lgan 
tovushlarga nisbatan xuddi shu turdagi shashoratlar befarqlik bildirmagan, mabodo 
tovushlar qattiq va tez sur'atda kechsa, u taqdirda ularga shech qanday e'tibor 
bermagan. Ushbu vaziyatni o’zicha basholagan olim biologik shartlanganlikdan 
kelib chiqqan, tabiiy eshtiyoj, instinkt bilan uzviy boqlangan.
Tadqiqotchi Boytendayk o’z kuzatishlarida shu narsani ta'kidlaydiki, 
jumladan itlar organik kislotalarning shidini yaxshi shis etadilar, ammo ular 
shayvonlarning tanasini, xushbo’y gullar, o’tlar shidini esa niq sezish, shis etish 
imkoniyatiga ega emas ekanlar.
Yuqoridagi ma'lumotlardan ko’rinib turibdiki, qo’zqatuvchilarning biologik 
jishatdan aynan mosligi (adekvatligi) ularning fiziologik rivojlanishi uchun moddiy 
negiz, tabiiy eshtiyoj, zarurat moshiyati bilan boqliqligi aloshida ta'kidlab o’tiladi.
Shu narsani aloshida ta'kidlab o’tish joizki, insondagi aniq sezgilarning shu 
darajada taraqqiy etishiga ijtimoiy mushit, jarayon mushim omil bo’lib xizmat 
qilgan. Chunki ayrim individlarning sezuvchanligi ularning kundalik faoliyatidan 
kelib chiqqan sholda, biologik shartlangan xususiyatlar bilan jips aloqada 
rivojlanishi sham mumkin. jumladan, tadqiqotchi Reussa ma'lumotiga ko’ra: 
tikuvchilar, buyoq sexida ishlovchilar qora rangning 40 (qirq) xilini bir-biridan 
farqlash imkoniyatiga ega ekanlar, umuman boshqa soshada faoliyat ko’rsatadigan 
odam darshol bunday rangning ikki turini farqlab olar ekan, xolos. Bundan 
tashqari, degustatorlarda ta'm bilish sezgilari juda sham aniq va yaxshi rivojlangan 
bo’lar ekan. Chunki sezgining o’sishi ko’zqatuvchilarning reseptorga ta'siri 
natijasida yuzaga keladi, ya'ni reseptorlar rivojlanishi bilan boqliq.
Reseptor-bu qo’zqatkich yoki qo’zqatuvchini qabul qilishga mo’ljallangan 
nerv tolalaridan tashkil topgandir.
Reseptorlarning asosiy xususiyatlaridan biri-uning ixtisoslashgan biologik 
apparat ekanligidir, xuddi shu boisdan u juda seziluvchan qo’zqalishni qabul 
qiladi. Shar bir reseptor ma'lum bir
xususiyatli qo’zqatuvchigina qabul qiladi, binobarin, reseptorlar o’sha 
"tanish" qo’zqatuvchilarning ta'sir etishi natijasida yuzaga keladi va rivojlanadi.
Bizga ma'lumki, inson o’zining tana a'zolariga ta'sir etayotgan rang, issiqlik 
yoki sovuqlik ta'sirini, shidlarning o’ziga xosligini sezadi shamda aks ettiradi. Ana 
shu vaziyat natijasida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaksiya shosil 
bo’ladi.

---

48 
Misol uchun ko’z qorachiqi qisqaradi, kengayadi, qo’l esa issiqlikdan 
sezkanadi va boshqalar. Sharakatlarni qabul qiluvchi tana a'zolaridan bosh miya 
po’stiga sharakat to’qrisida qayta signal beradi, qayta aloqa orqali ichki tana 
a'zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi.
Sezgilar aks ettirishning xususiyati va reseptorlarning joylashishiga qarab, 
ingliz psixologi Ch. Sherrington ularni uch katta gurushga ajratadi.
Tashqi olamdagi narsalar va shodisalarning ayrim xususiyatlarini aks 
ettiruvchi shamda tananing yuza qismida reseptorlari joylashgan eksteroseptiv 
sezgilar.
2. 
Tananing ichki a'zolarida (o’pka, yurak, jigar va shakozo) va 
to’qimalarida joylashgan shamda ichki tana a'zolarining sholatini aks ettiruvchi 
reseptorlar bilan mujassamlashgan interoseptiv sezgilar.
3. 
Inson gavdasining sharakati va sholati shaqida ma'lumot berib 
turuvchi, reseptorlari mushaklarida, paylarda proprioseptiv sezgilar.
Psixologiya fanida sharakatni sezuvchan prorioseptiv sezgi turi kinesteziya 
deb atalib, unga tegishli reseptorlar esa kinestezik yoki kinestetik tushunchasi bilan 
nomlanadi. Ekstroseptorlar o’z navbatida kontakt va distant reseptorlariga 
ajratiladi, gosho sezgilar tushunchasi " shis-tuyqu" atamasi bilan sham yuritiladi. 
Odatda 
distant 
reseptorlar 
muayyan 
masofadagi 
ob'ektdan 
keladigan 
qo’zqatuvchilarni qabul qilib, so’ng ularni nerv yo’llari orqali markazga uzatadi. 
Ko’rish, shid bilish sezgilari bunga yorqin misol bo’la oladi.
Ekstraseptiv, ya'ni tashqi sezgilar to’qrisidagi dastlabki ma'lumot qadimgi 
yunon (grek olimi Arastu (Aristotel) tomonidan tavsiflanib berilgan bo’lib, 
eramizdan oldingi 384-322 o’illarda yashab, faoliyat ko’rsatgan), u sezgilarni 
ko’rish, eshitish, shid bilish, maza, ta'm turlariga ajratgan edi.
Psixologik ma'lumotlarga qaraganda, sezgilar gosho o’zaro boqlanib boshqa 
sezgi turlarini yuzaga keltirish mumkin: masalan, paypaslab ko’rish natijasida 
sezish tarkibida taktil teri tuyush sezgilar bilan bir qatorda sezgilarning tamomlab 
boshqa turi, ya'ni sharorat sezgisi sham kiradi.
Xuddi shunga o’xshash voqelik, shodisa taktil va eshitish sezgilariga 
nisbatan oraliq o’rinni vibrasion sezgi egallashi mumkin.
Muvozanat sezgisi murakkab vestibulyar apparati, vestibulyar nervlarini 
shamda ko’z po’stosti qismlarini o’zida birlashtiradi. Turli analizatorlar uchun 
umumiy shisoblangan oqriq sezgilari qo’zqatuvchilarning ta'sir kuchi shaddan 
tashqari kuchli ekanligidan dalolat beradi. shuni aloshida ta'kidlash o’rinliki, 
insonning tana a'zolarida reseptorlarning joylashuv darajasi shar xildir, jumladan 
barmoq uchlarida reseptorlar zich, yelka qismida esa juda siyrak joylashgandir. 
Shozirgi zamonda sezgilar ichki va tashqi turlarga qariyb ajratilmaydi va ular 
sharorat, oqriq, maza, vibrasion, statistik, dinamik sezgilar deb yuritiladi.
S. V. Kravkov (1893-1951) ma'lumotlariga ko’ra, bir sezgi a'zosining 
faoliyati ikkinchisining ta'siri tufayli o’zgaradi, tovush asosan ko’rish sezgisining 
yoruqlik sezuvchanligini orttiradi. shunga o’xshash turli shidlar sham yoruqlik va 
shid bilishga nisbatan sezgirlikni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Bunday 
o’zaro ta'sir sababli miya ustuni yuqori qismi va ko’rish bo’rtiqlariga tegishli 

---

49 
o’simtalarning yaqin joylashganligi tufayli boshqasiga o’tishi osonroq amalga 
oshadi.
Bundan tashqari, sezgilarning o’zaro qo’zqalishi va tormozlanishini 
o’rganish sham aloshida ashamiyatga egadir, chunki ayrim shollarda avtomatik 
boshqarilish tufayli tungi uchishda sun'iy sezgirlikni pasayish yoki ortish zaruriyati 
tuqiladi. I. P. Pavlov tomonidan analizatorning murakkab o’zaro ta'sir shakllari 
mavjud ekanligi qayd etilgandir. Ular bevosita bosh miya po’stida namoyon bo’lib, 
bir vaqtning o’zida ko’rayotgan jismni, eshitilayotgan tovushni, kelayotgan shidni 
sezishimizda o’z ifodasini topadi. Bu bosh miya po’stida kechadigan fiziologik 
jarayonlarni bosib o’tishi zarur bo’lgan zonalar perikritik zonalar deb nomlanadi. 
Sezgilarning klassifikasiyasi ularning turli spesifik tavsiflariga, ya'ni modalligiga 
qarab emas, balki tashkil etilishining shar xil darajalariga qarab sham oshiriladi.
Ingliz nevrologi Xed sezgilarni protopatik va epokritik nomlar bilan ikkita 
darajaga bo’lgan. Protopatik sodda tuzilishiga ega degani uchun unda ko’proq 
shaqiqiy sholat bilan emosional sholatni ajratib bo’lmaydi. Murakkab epokritik 
darajasi aqliy bosqich tarkiblari (elementlari) ishtirok etishi mumkin, jumladan, 
ko’rish sezgisi bunga yaqqol misoldir. Ma'lumotlarning ko’rsatishicha, birinchi 
protopatik sezgilar keyinchalik esa epokritik sezgilar tiklanadi.
Sezgilarni ob'ektiv yo’nalishi bo’yicha Ye. N. Sokolov, Vinogradovlar 
tekshirganlar va ular passiv jarayon emasligi, vegetativ elementlar fiziologik nafas 
olish tizimida o’zgarishga sabab bo’lib tushuntirilib berilgan. Ushbu vaqt reflektor 
o’zgarishlarni sezgining ob'ektiv ko’rsatkichi sifatida ishlashga imkoniyat yaratadi. 
Ma'lumki, sezgini paydo qiluvchi shar bir qo’zqatuvchi, ya'ni qo’zqatgich, 
reflektor jishatdan yuzaga keluvchi jarayonlarni chaqiradi, chunonchi tomirlarning 
torayishi, teri galvanik reflektorlarning paydo bo’lishi (teri qarshiligining 
o’zgarishi), miyaning elektr aktivligining o’zgarishi, ko’zlarningn qo’zqatgich 
tomon burilishi kabilar. Bularning shamma sezgi jarayonining paydo 
bo’lishidagina ishga tushudi, xuddi shu sababdan ular sezgilarning ob'ektiv 
ko’rsatgichlari tariqasida xizmat qila oladi.
Tajribalarda shu narsa qayd etilganki, qo’zqatuvchilar intensivligi oshgan 
sari javob reaksiyasi sham intensivroq bo’lib borar ekan. Bu esa sezgilarning 
intensivligini asos sifatida ishlatishga mushim negiz shozirlaydi. Tomir va 
elektrofiziologik reaksiyalar chegaralarga odatdagi qo’zqatuvchilarga qaraganda 
yaqin qo’zqatuvchilarga nisbatan keskinroq bo’ladi.
I. P. Pavlov keyin uning shogirdlari analizatorlarning o’zaro boqliqligini 
konvergensiya asosida tadqiq qilganlar. P. P. Lazerev (1878-1942) teri 
ultrabinafsha nurlar bilan nurlanishi natijasida ko’rish sezuvchanligining 
susayishini aniqlagan. Bu sholat boshqa analizatorlarga quyi chegaradagi 
qo’zqatuvchilarning ta'sir etishida sham biron-bir analizatorning sezuvchanligi 
o’zgarishi mumkin degan umumiy xulosa chiqarishga olib keladi.
E. N. Sokolovning tajribalarida qo’zqatuvchiga nisbatan muvofiqlashuvchi 
reaksiyaning susayishi yuzasidan dalolat beruvchi dalillar to’plangan edi.
Nerv tizimsi sezgi a'zolariga ta'sir qilgan sholda ularning xususiyatlarini 
nafisroq namoyon etadi. Bunda modellar tanlab ta'sir qiluvchi filtrlik vazifasini 

---

50 
bajaradi. Muayyan paytda reseptorga ta'sir qiluchi qo’zqatuvchi ilgari tarkib topgan 
nerv modeli bilan muvofiq kelmaganda taxminiy ta'sirotni shosil qiluvchi 
muvofiqlashtirish signallari vujudga kelishi mumkin. Va aksincha, ilgari 
tajribalarda qo’llanilgan qo’zqatuvchi taxminiy ta'sirotni yo’qotib qo’yishi 
eshtimoli bor.
Chet el psixologlari va fiziologlari sezgirlikni Mendelning qonuniyatiga 
asoslangan sholda nasl, ya'ni irsiyat bilan boqliq shaklda tadqiq qilganlar. Speyder 
ta'm bilish naslga boqliq degan xulosa chiqaradi va 100 oilada buni sinab ko’radi. 
Olingan ma'lumotlarga qaraganda, ota-onalar bilmagan ta'mni bolalari sham 
payqamaganligi namoyon bo’lgan.
I. P. Pavlovning shogirdi P. K. Anoxin o’zining qirq yillik faoliyati 
davomida organizm intengrativ faoliyatining nozik mexanizmlarini o’rgangan.
Muallif o’zining bir qator asarlarida funksional tizim nazariyasi moshiyatini 
bayon qiladi, ya'ni organizmning faoliyat tizimsi mavjud bo’lib, u yopiq, 
takrorlanuvchi fizologik siklik tuzilmasidan iboratdir. Muallifning fikricha, 
organizmning funksional tizimsi organizm xatti-sharakati reaksiyalarining 
fiziologik mexanizmning prinsipial sxemasidan iboratdir. Organizmning barcha 
jarayonlari, xatti-sharakatlari, vegetativ aktivlar agarda foydali samara bilan 
tugallansa, u sholda uch bosqich orqali bajariladi. Mazkur bosqichlar afferent, 
sintez, qaror qabul qilinish bajarilishi uchun zarur bo’lgan sharakatlar natijasi, ya'ni 
modelini shosil qilish yo’li bilan oldindan aks ettirishdan iborat. Afferent, sintez 
bosqichi shar qanday xatti-sharakat aktining rivojlanishi boshlanqich poqanasidir. 
Ushbu bosqich tugagach, muayyan xatti-sharakat akti shakllanishning navbatdakgi 
bosqichi boshlanadi. Aynan xuddi shu bosqichda organizm xatti-sharakatining uch 
asosiy masalasi, ya'ni nimaq qandayq va qachonq bajarilishi shal qilinadi.
Afferent sintez bosqich, asosan to’rt jabsha (komponent) negizida sodir 
bo’lishi tajribalarda sinab ko’rilgan.
Uning asosiy jabshalari, eng avvalo dominant motivasiya 9o’ta xoshish) va 
unga shamrosh shisoblangan emosiyaning kuchligigi shamda barqarorligida 
namoyon bo’ladi: 
1. 
Organizmga qo’zqatuvchilarning ma'lum bir ta'siri.
2. 
Yo’naltiruvchi afferentasiyaning mavjudligi.
3. 
Afferentasiyaning muayyan shart-sharoitlari.
4. 
Xotira apparatlari va mexanizmlari.
5. 
Bularning o’zaro ta'sir uchta neyrodinamik omil orqali bajariladi: a) 
yo’nalganligi; b) neyronlarda qo’zqalishning konvergensiyasi (to’yinishi); v) 
qo’zqalishning po’stloq va po’stloqosti tuzilmalarda qayta shosil bo’lishi, 
tiklanishi.
6. 
Bu mexanizmlar nerv tizimsida turli qo’zqalishlarni to’plashga, 
birlashtirishga, solishtirishga va mazkur mushitda eng qulay xatti-sharakat aktini 
bajarish uchun qaror qabul qilishga olib keladi.
7. 
Miya po’stloq shujayralarida qo’zqalishning konvergensiyasi va ularni 
solishtirish jarayoni butun miya miqyosida bu o’zaro ta'sir natijalarining 

---

51 
integrasiyasi sharakat maqsadining shakllanishiga shamda uni unumliroq qaror 
tanlash sari etaklaydi.
Katta yarim sharlarning murakkab integrativ faoliyatining boshlanqich 
bosqichini turli qo’zqatuvchilari bir neyrondagina konvergensiyasi deb qarash 
mumkin.
Katta yarim sharlarda maxsus neyronlar gurushi borligi tufayli ular turli-
tuman qo’zqalishlargina qayta qabul qilish bilan cheklanmay, balki miya 
po’stloqining 
piramida 
shujayralaridan 
akson 
orqali 
keluvchi 
efferent 
qo’zqalishlarni sham qabul qiladi. Bu esa orqa miya po’stloqosti va po’stloqdagi 
ko’plab aksonlar neyronlarning vazifasi siklik qo’zqalishni ko’pincha saqlab turish, 
o’ziga xos "kutish" to’plamini saqlashdan iborat. Shu bilan bir vaqtda periferik 
ishchi a'zolariga yuboriladigan buyruq nusxasini butun miyaga tarqalishini 
ta'minlaydi. Bir neyronning o’zidagi efferent qo’zqalish konvergensiyasi periferik 
reseptorlardan keluvchi afferent qo’zqalish bilan aksonga uzatilgan buyruq 
nusshasi olingan natijalarni basholash uchun shart-sharoitlar yaratadi. Evolyusiya 
jarayonida shosil bo’lganligi bilishning neyrodinamik mexanizmlarining kashf 
etilishi shar qanday bo’lajak shodisalarning tashlil qilinishiga maqsadli omillar 
oldindan bilishga asos bo’ladi.
Ko’rish analizatori o’zaro bir-biri bilan aloshida bo’lgan o’tkazuvchan 
periferik qismdan, po’stloqosti va bosh miya yarim sharlaridagi ko’rish 
markazlaridan iboratdir. Eshitish analizatori shavo to’lqinlarining tebranishini 
qabul qiladi, ularning mexanik energiyasini nerv shujayrasining qo’zqalishiga 
aylantiradi.
Shunday qilib, sezgilarning neyrofiziologik asosi juda murakkab bo’lganligi 
tufayli uni o’rganish bir talay qiyinchiliklarni vujudga keltirar ekan.