Ўзбeкистон рeспубликаси

1.1-rasm. «Og‘ish» bo‘yicha ARTning funksional sxemasi: 
RO—ob’yektni rostlash organi; IE — ijrochi element; SK— signal 
kuchaytiruvchi element; TE — takkoslash elementi; TB— topshiriq 
beruvchi element; TBZ — teskari bog‘lanish zanjiri; S — sezgich signal 
o‘zgartkich, M — energiya yoki modda (material) manbai. 
Texnologik jarayon maqsadga muvofiq o‘tishi uchun zarur bo‘lgan 
shartsharoitlarni yaratish, texnologik parametrni rostlab turish kabi vazifalarni 
regulyator (odam ishtirokisiz) bajaradi. Ob’yekt bilan regulyator axborotli 
bog‘lanishga ega bo‘lgan yagona sistemani tashqil etadi. 
Regulyator texnologik jarayon davomida texnologik parametrning o‘zgarishi 
to‘g‘risida sezgich (signal uzat-kich) C orqali ob’yektdan axborot oladi, unga 
taqqoslash elementi TE da 
)
(
)
(
t
X
X
t
X
ch
b




ga muvofiq ishlov beradi; 
rostlanuvchi parametr X
ch
(t) ning berilgan qiymati X
b
 ga nisbatan og’ishi ±DX(t) ni 
aniqlaydi; ob’yektga ana shu og’ishni yo‘q qiluvchi rostlovchi ta’sir 
)
(t
X
K
X
p
p


ko‘rsatib, texnologik parametr X (t)
ch
ni berilgan X
b
kattalikda rostlab turish 
vazifasini bajaradi. Rostlanuvchi paramstrning «og’ish»i ±DX(t) nihoyatda kuchsiz 
miqdor bo‘lgani uchun u ko‘pincha signal kuchaytiruvchi element SK yordamida 

---

7 
bir necha yuz marta kuchaytiriladi va ijrochi element IE orqali rostlovchi organ RO 
ni harakatga keltiradi. 
Rostlanuvchi parametrning «og’ishi» ±DX(t) ob’yektga bo‘ladigan tashqi va 
ichki tasodifiy ta’sirlar oqiba-tida vujudga keladi va ARTning muvozanat holati 
buzilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, kuritish barabaniga tushadigan paxtaning 
miqdori va namligining ta-sodifan o‘zgarib turishi texnologik jarayonga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi, baraban haroratini o‘zgartiradi. Bunday tasodifan ta’sirlarni sistemaga 
kiruvchi signallar Xk(t) tashqi ta’sirlar deb ataladi. 
Regulyatordan chiquvchi signal 
)
(
)
(
t
X
k
t
X
p
p




rostlanuvchi parametrning 
og‘ishi DX(t)ga qarama-qarshi yo‘nalishga ega bo‘lib, rostlanuvchi parametrning 
og‘ishini yo‘q qilish yo‘nalishida ob’yektga rostlash organi RO orqali ta’sir 
ko‘rsatadi, ARTning muvozanat holatini - 
0
)
(


t
X
X
ch
b
qayta tiklaydi. Og‘ish 
manfiy- DX(t)qiymatga ega bo‘lganda rostlovchi organ RO manba M dan ob’yektga 
(quritish barabaniga) keladigan modda yoki energiya (issiq havo) miqdorini 
DX(t)ga muvofiq kamaytiradi. Og‘ish musbat + DX(t) bo‘lganda esa RO to‘siqni 
ochib, ob’yektga keladigan modda yoki energiya (issiq havo) miqdorini 
ko‘paytiradi. 
ARTning muvozanat holatini buzadigan ichki ta’sirlar sifatida ART 
elementlarining parametrlari vaqt o‘tishi bilan (eskirishi) o‘zgarib qolishini va 
asosiy tashqi ta’sirlar oqibatida ob’yekt yuklanishi-ning o‘zgarib turishini ko‘rsatish 
mumkin. Paxtaga ishlov berish jarayonida bunday asosiy ta’sirlarga misol qilib 
oqim tizmasiga uzatiladigan paxta miqdorini (massasining) va namligining bir xil 
emasligini ko‘rsatish mumkin. Bunday holat oqim tizmasidagi har bir texnologik 
mashinaning notekis yuklanishiga va «og‘ish» ±DX(t)paydo bo‘lishiga sabab 
bo‘ladi. 
Ikkinchi darajali tashqi ta’sirlar sifatida rostlash jarayoniga kam ta’sir 
qiluvchi havo harora-tining o‘zgarishi, energiya yoki paxta mahsulotlari 
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, energiya yoki modda manbai ko‘rsatkichlarining 
kichik miqdordagi o‘zgarishlarini ko‘rsatish mumkin. Bunday ta’sirlar xalaqit 
beruvchi ta’sirlar deb ataladi, odatda ular berilgan qo‘yimdan k DX kichik qiymatga 
ega bo‘lsa, ART ularning ta’sirini sezmaydi va yo‘qota olmaydi.
Rostlash jarayoni ART ning bir barqaror holatdan ikkinchisiga o‘tgunicha 
davom etadi. Barqaror holatlarda 
0
)
(

t
X
p
 bo‘ladi, ob’yektni rostlovchi organi RO 
harakatsiz turadi. 
Avtomatik rostlash sistemalarini tuzishda quyidagi rostlash usullaridan 
foydalaniladi: 1) ob’yektning rostlanuvchi parametrini uning «yuklanishi» bo‘yicha 

---

8 
rostlash; 2) ob’yektning rostlanuvchi parametrini uning berilgan miqdori Xb ga 
nisbatan «og‘ishi» ±DX(t) bo‘yicha rostlash; 3) shu ikki usulni birga qo‘shib 
rostlash.