Ўzbekiston respublikasi

5. Qobiliyat va talantlarning tabiiy shartlari
Odatda qobiliyatlar insonga shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tuqma ravishda tayyor sholda berilmaydi, balki shayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixologiya qobiliyatlarning tuqmaligi nazariyasini inkor etib, shaxs qobiliyatlarining noma'lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belgilanishi tog’risidagi tasavvurlarga qattiq zarba beradi.
Shuni uqtirish joizki, qobiliyatning tuqmaligini inkor qilish mutlaq xususiyatga ega emas, albatta. Lekin qobiliyatning tuqma ekanligini tan olmaslik, miya tuzilishi bilan boqiq differensial xususiyatlarning tuqmaligini inkor qiladi degan so’z emasdir. Layoqat esa qobiliyatning tabiiy zamini sifatida faoliyatda mushim rol o’ynaydi. Layoqat deb qobiliyatlar taraqqiy etishining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo’ladigan miya tuzilishining, sezgi a'zolari va sharakatlarning morfologik shamda funksional xususiyatlari aytiladi. Tuqma layoqat jumlasiga nozik shid sezish, binobarin, bilish analizatorlarining aloshida yuksak sezgirligi muvofiqdir. Aloshida yakka shaxs ma'lum tabiiy layoqatga ega bo’lsa, u sholda o’ziga taalluqli qobiliyatlarni rivojlantirish nisbatan yengil kechadi. Insonlarning kasbiy qobiliyati ular layoqatlarining rivojlanishi mashsulidir.
Layoqat ko’pqirrali psixik shodisa bo’lganligi tufayli faoliyat talablarining xususiyatiga boqliq ravishda bir xil layoqatlar negizida shar xil qobiliyatlar rivojlanishi kuzatiladi.
Layoqatning tuzilishi va mashsuldorligi namoyon bo’lishiga qaraganda, uning nuqsonlari shaqida ilmiy ma'lumotlar miqdori ko’pdir. Shozirgi davrda qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy shartlari moshiyati yuzasidagi farazning ozmi yoki ko’pmi mashsuldorligi tog’risida muloshaza yuritish mumkin. F.I.Gallning ta'limoticha, shaxsning barcha qobiliyatlari, "aql" va "shissiyot sifatlari miya yarim sharlarida o’zining qat'iy markazlariga egadir. Uning fikricha, kalla suyaklari miyaning cho’nqir joylariga aniq mos tushish lozim. Gall tomonidan miyaning maxsus " frenologik" (yunoncha pxren "aql" tog’risidagi ta'limot degan ma'no anglatadi) xaritasi tuzilgan bo’lib, unda bosh suyagi 27 bo’lakka ajratilgan. Go’yoki shar bir bo’lakka muayyan psixik sifat mos tushadi. Shuningdek, layoqatning miya oqirligiga boqliqligi shaqidagi faraz sham notog’ri ekanligi ayon bo’lib qoladi. Shaxs layoqatlari miya burmalarining soni bilan belgilanadi degan taxmin sham o’z tasdiqini topmadi.
XX asrning ikkincha yarmida paydo bo’lgan layoqatni miyaning mikrotuzilishi va sezgi a'zolari bilan boqlovchi faraz eng mashsuldor bo’lib shisoblanadi. Miya shujayralarini tadqiq etish iste'dodlari shaxs nerv shujayralarining morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash mumkinligi faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari shamda oliy nerv faoliyatining tiplari o’rtasida boqliqlik mavjudligi tog’risida faraz sham shaqiqatga yaqindir.
Rus psixologi B. M. Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati tiplarining xislatlari ta'siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo bo’lishini aniqlashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimsining aloshida sezgilari ma'lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.
Ta'kidlangan xususiyatlar oliy nerv faoliyati umumiy tipining sifatlariga va belgilariga mansubdir. Ammo qobiliyatlarning tabiiy asoslarini nerv tizimsining porsial (xususiy) deb nomlanadigan xislatlari bilan boqlanuvchi farazlar yanada ko’proq eshtimol darajasiga egadir. Qobiliyatning tabiiy sharti, layoqat nerv tizimsining tuzilishi va funksiyalarining xususiyatlari tarkibida ekanligi, bu shodisa barcha morfologik va fiziologik sifatlari singari umumiy genetiga qonunlariga bo’ysunish farazining shaqqoniyligini dalillaydi. F. Galtonning (Angliya) irsiyat qonunlari tog’risidagi qoyasi qobiliyatning tabiiy shartlangan xususiyatlari tavsifini ochib bera olmaydi, chunki unda dalilga mushtoj juda ko’p o’rinlar mavjuddir. Shuning uchun qobiliyat tabiatini biologik irsiyatdan emas, balki turmush mushitining nasldan-naslga o’tishidan qidirish maqsadga muvofiqdir. Agarda insonning taraqqiyoti ijtimoiy tarixiy qonunlar bilan boshqarilishi tan olinar ekan, qobiliyatining taraqqiyoti biologik irsiyat qonunlariga bo’ysunishi tog’risida gap bo’lishi mumkin emas.
Yuqoridagi muloshazalarga asoslangan sholda qobiliyat va layoqatlar muayyan tabiiy zaminga boqliq bo’lsa-da, lekin ular faqat tabiatning in'omi emas, balki insoniyat tarixiy taraqqiyotining bebasho (qimmatli) mashsulidir. Xuddi shu bois qobiliyatlarning namoyon bo’lishi shaxslar tomonidan ijtimoiy eshtiyojlarini qondirish davomida ijtimoiy shartlangan bilimlar va ko’nikmalarni tarkib toptirishning yaqqol usullariga bevosita boqliqdir. Shuning uchun qobiliyatlar taraqqiyotining uzluksiz ta'lim tizimiga boqliq ekanligi ta'kidlab o’tish mushim ashamiyatga ega. Shaxs qobiliyatlarini rivojlantirishda barqaror, turqun, kasbi mashsus qiziqishlar mushim omillar, vositalar tariqasida xizmat qiladi. Maxsus qiziqishlari inson faoliyatidagi u yoki bu soshaning (tarmoqning) mazmuniga nisbatan intilishidan iborat shaxsiy fazilat, ichki turtki, sharakatlantiruvchi kuchdir. Bunday maxsus qiziqishlar turlicha faoliyat bilan kasbiy tayyorgarlik sifatida shuqullanishi moyilligiga o’sib o’tadi.
Bilishga oid qiziqish (fan asoslarini egallashga yo’naltirilgan ichki turtki) faoliyat usullarini amaliy jishatdan o’zlashtirib olishni va yangi vaziyat, sharoitga ko’chirishni taqozo qiladi, raqbatlantiradi shamda shaxsda o’zini o’zi boshqarishni ta'minlashga yordam beradi.
Qobiliyatning rivojlanishi shaxsning tarkib topishi bilan uzviy uyqunlikka ega bo’lib, inson kamoloti har ikkala omilning birikuvchi talab qiladi.
Iste'dodli o’quvchilar va talablar shakllanishi ijtimoiy mushit, ijtimoiy institutlar, ma'naviyat asoslari shamda o’zini o’zi namoyon etish, o’zini o’zi kashf qilish, o’zini o’zi rivojlantirish asosida amalga oshishi odatiy ijtimoiy psixologik qonuniyat tariqasida xizmat qiladi.