*zbekiston respublikasi

4. Odam va shayvon emosiyalari 
Shaxsning emosional holatlari va kechinmalarining psixologlar va 
fiziologlar tomonidan eksperimental tarzda tadqiqot qilinishiga qaraganda, yuksak 

---

darajada tashkil topgan shayvonlarga emosiyalarning fiziologik mexanizmlaridan 
insonniki juda katta tafovut qilmaydi. Lekin muammo shissiyotning mazmuni, 
sifati, shakli, ifodalanishi nuqtai nazaridan tashlil qilinganda inson bilan shayvon 
emosiyasi (shissiyot) orasida keskin farq mavjudligi namoyon bo’ladi. 
Tabiatshunos va insonshunos olimlar shayvonlarda emosional reaksiyalar, holatlar 
mavjudligini tan olsalar-da, biroq ularda murakkab shissiyot, yuksak shis-tuyg’ular 
borligiga shubsha bilan qaraydilar yoki inkor qiladilar. Bu fikrga to’liq qo’shilish 
mumkin, chunki insonlarda shunday shis-tuyg’ular borki, bunday shissiyot 
shayvonlarda bo’lishi mumkin emas, vasholanki g’azablanish, qo’rqish, jinsiy 
mayl, qiziquvchanlik, xursandlik, g’amginlik har ikkalasida uchraydi, ammo ular 
sifat va mazmun jishatdan bir-birlaridan keskin tafovutlanadi.
Inson emosiyalari ijtimoiy shayotning hart-haroitlariga moslashtirgan 
(patologik shollar istisno qilinganda), "ongli zot" ga taalluqli tabiat va jamiyatga 
nisbatan munosabatlarida namoyon bo’ladi, maqsadga muvofiqlashtirish hamda 
boshqarish xususiyatiga ega. Ochlik shissi, jinsiy mayl va boshqa instinktlar 
soshlardagi emosiyalar shayvon bilan insonda o’xshash bo’lsa-da, lekin ularning 
ifodalanishida farqlanishi mavjud. Bularning barchasi instinktiv harakat bo’lishi 
bilan birga insoniylashidan iborat uzoq evolyusion, ijtimoiy tarixiy taraqqiyot 
yo’lini bosib o’tgan, murakkab qiyinchiliklarni yengish evaziga mazkur 
ko’rsatgichga erishgan.
Inson shissiyotning ijtimoiy tarixiy hart-haroitlari mavjud bo’lib, ulardan 
eng asosiysi sababiy bog’lanishlarga (determinirlashgan) egalikdir.
Xuddi shu bois inson shissiyotlarining biologik va fiziologik tashlili, 
ularning tub mazmunini ochib bermaydi, shuningdek, shissiyotlar inson shaxsning 
ongli va ongsiz xatti-harakatlarini amalga oshiruvchi kuchga, ya'ni motivga o’sib 
o’tish yo’llarini izoshlab berishga qodir emas. Ma'lumki, emosiyalarning 
"insoniylashuvi" shissiyotlar ichidan kechishi mazmuni va sifatlari jishatidan 
shayvonlarniki bilan qiyoslanganda o’zining rang-barangligi, murakkabligi bilan 
shaxsniki ustuvordir. Insonlarning mehnat, ma'naviyat, siyosat, oila, ishlab 
chiqarish bilan o’zaro munosabatlari, shuningdek, tabiat bilan odamlar orasidagi, 
shu bilan birga shaxslararo munosabatlar bir qator insoniy shissiyotlarning va 
ularni ifodalash, tatbiq etish vositalarini vujudga keltiradi Shaxs yuz ifodalari, 
boshini tebratish bilan, xo’rsinish orqali o’zgalarga hamdardlik (empatiya) 
tuyg’usini bildiradi. Bolalarga odob bilan javob berishni, sushbatdoshiga iliq, 
samimiy jilmayishini, qariya va nogironlarga shurmat bilan joy bo’shatishni, 
kichkintoylarga meshribonlikni shakllantirish lozim. Shaxs o’z shis-tuyg’ularini 
o’zi boshqaradi, ularni me'yoriy shujjatlar, ijtimoiy turmush qoidalari, etnik rasm-
rusumlar, odatlar, an'analar, prsessual qonunlar nuqtai nazaridan gosh ma'qullaydi, 
gosh qoralaydi. Shu bilan birga insonlar kuchli va jo’shqin emosiyalari kechishida 
tashqi xotirjamlikni saqlay biladilar. Ularning ba'zilari o’z shissiyotlarini berkitish 
uchun o’zlarini befarq tutadilar, salbiy emosiyalarni ifodalashga intiladilar. Shaxs 
o’zining mimika va pantomimikalarini boshqarish imkoniyatiga ega, lekin 
organlardagi tabiiy o’zgarishlarni ushlab turish mumkin emas. Masalan, nafas 
olish, qon aylanish, ovqat shazm qilish, ko’z yoshlarini ushlab turish, rangni 
qizartirish, oqartirish va hokazo.

---

Emosiyalarning ifodalanish quyidagi ko’rinishlarga ega bo’lish mumkin:1) 
ifodali harakatlar (mimika va pantomimikalar); 2) organizmdagi turli hodisalar 
(ichki a'zolar faoliyati va holatining o’zgarishi; 3) gumoral xususiyatdagi 
o’zgarishlar (organizmning qon tarkibidagi, suyuqlikdagi kimyoviy o’zgarishlar, 
modda almashish va hokazo). Emosiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, 
vajoshat, qaddi-qomat o’zgarishi, tashqi sekresiya bezlari faoliyati (yosh, so’lak, 
ter ajralishi), xatti-harakatlar (tezligi, kuchi, yo’nalishi, muvofiqlashuvi), nutqning 
xususiyatlari va boshqalar. Emosiyalar, shis-tuyg’ular mazmuni, sifati, shakli 
jishatidan etnopsixologik xususiyatiga ega.