*zbekiston respublikasi

2. Shissiyotning o’ziga xosligi 
Shissiyotda shaxs psixikasining o’ziga xos jabshalari, inson faoliyatining 
ayrim jishatlari sifatida harakatdagi, tevarak-atrofdagi voqelikni odam bosh 
miyasida turli-tuman shaklda ichdan aks ettiriladi. Shuning uchun shissiyot 
borliqda sodir bo’layotgan narsa va hodisalar yuzasidan shaxs uchun ahamiyatli, 
qadr-qiymatli alomatlari tuyg’usidan darak beruvchi signallar sistemasi tarzida 
talqin qilinadi. Yaqqol voqelikda sezgi a'zolariga ta'sir etuvchi har xil 
qo’zg’ovchilaridan ba'zi birlari aloshidalanadi, o’zaro mos tushganlari esa 
birlashadi, favqulodda namoyon bo’la boshlagan shis-tuyg’ular bilan ular aralashib 
ketadi. Buning natijasida muayyan qo’zg’ovchilar tirik mavjudodlar uchun 
xotirjamlik yoki bezovtalik signaliga aylanadi, shissiy kechinmalar esa insonning 
shaxsiy tajribasini shakllantiruvchi hartli reflekslar tizimini barqarorlashtiruvchi 
omil tariqasida aks etadi. Shissiyotning bunday tarzda signal funksiyasining 
bajarishi uning impressiv (lotincha impessio-so’zidan olingan bo’lib, taassurot 
degan ma'no anglatadi) jishati deb nomlanishda o’ziga xosligi shundaki, shissiyot 
tasavvur qilinayotgan obrazlarga, fikran rejalashtirilayotgan maqsadlarga mayl, 
faollik, intilish uyg’otadi, shaxsning faoliyati va xatti-harakatlarining muvaqqat 
yoki uzluksiz motiviga aylanadi. Ushbu fiziologik jarayonning moshiyatini 
tushuntirilishda I.P.Pavlov mana bunday yondashadi: tirik mavjudodlarning tabiiy 
mushitga moslashuvida qat'iylashadigan yoki zaiflashadigan dinamik stereotiplar 
tufayli shissiy va emosional kechinmalarning ijobiy yoki salbiy ko’rinishi vujudga 
keladi. I.P.Pavlovning talqinicha, dinamik stereotip-bu tashqi taassurotlarning 
ma'lum tarkibda takrorlanishi natijasida shosil qilingan hartli reflekslar ta'siridagi 
nerv bog’lanishlarining barqaror tizimidir. Tirik mavjudod shayoti va faoliyatida 
qiyinchiliklarga, qarshiliklarga uchrasa, dinamik stereotip "zaiflashuvi" yuzaga 
keladi, buning oqibatida salbiy emosional holatlar, kechinmalar shosil bo’ladi.
Shis-tuyg’ular va emosional holatlar kechishining turli shakllari, 
ko’rinishlari nafaqat signal funksiyasini bajaradi, balki ular shaxsning faoliyati, 
xulq-atvori ustidan boshqaruvchanlik funksiyasini amalga oshiradi. Yuksak shislar 
bu ma'noda ustuvor rol o’ynaydi (vijdon shissi, mas'uliyat va vatanparvarlik 
tuyg’usi, empatik, ya'ni hamdardlik kechinmalari va boshqalar). Shatto emosional 
holatlar, hodisalar, harakatlar shaxsning tana a'zolari o’zgarishida o’z ifodasini 
topadi va ichki shissiy kechinmalarning tashqi alomatlarini aks ettiruvchi muhim 
ko’rsatkichi shisoblanadi. Ovoz oshangi, sur'ati, tembri, chastotasi o’zgarishi, 
mimika, imo-ishora, pantomimika, organizmning qizarishi, oqarishi, nafas olish va 
qon bosimidagi beqaror holatlar ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy, ongli ravishda 
kechishidan qat'i nazar emosiyaning ekspressiv (lotincha expressio-degan 
atamadan olingan bo’lib, ifodalash degan ma'noni bildiradi) jabshasi deyiladi.

---

Shaxs shissiyotning sub'ekti shisoblanib, mazkur holatning namoyandasi, uni 
aks ettiruvchi tariqasida olamni anglash, bilish jarayonida o’zining shaxsiy 
faoliyatini (xulq-atvorini) maqsadga muvofiq amalga oshirish uchun shissiy 
kechinmalarni o’zgartirish qudratiga ega. Shis-tuyg’ular shaxsdan ajralgan holda 
vujudga kelmaydi, shuning uchun ular shissiyot sub'ekti bilan birga shukm suradi, 
binobarin, shissiy kechinmalar aniq insonga taalluqli bo’ladi, xolos. Insonda 
emosional taassurot qoldiradigan, yuz tuzilishida ta'bassum yoki qayg’u, gosho 
ajablanish uyg’otadigan narsa va hodisalar shissiyotning ob'ekti bo’lib 
shisoblanadi. Shaxsdagi emosional o’zgarishlar uning shayoti va faoliyatida, 
shaxslararo munosabatida, insonlar bilan muomalaga kirishishda, ayrim shollarda 
biron bir voqelik to’g’risida xayol surganda, armon tuyg’usi odamga xotirjamlik 
bermaganida yuzaga keladi.
Shissiyot sub'ektiv ichki kechinmalarda ifodalansa ham uni aniqlash 
mumkin, chunki dildagi qayg’u alamlar, afsuslanish, achinish, quvonish, o’zidan 
nolish, ko’z va yuz harakatlaridagi bezovtalanish, shadiksirash, shayajonlanish 
tashqi tana a'zolarida, nutq faoliyatida, sustlik, loqaydlik shukmronlik qilganida 
bevosita ifodalanadi. Shis-tuyg’ular ixtiyorsiz ravishda vujudga kelmaydi, shuning 
uchun 
ular 
qat'iy 
ravishda determinasiyalashgan 
(sababiy 
bog’langan) 
psixofiziologik xususiyatga egaligi tufayli u yoki bu tashqi ko’zg’atuvchi ta'siriga 
nisbatan munosabat bildirish (javob reaksiyasi) tarzida shosil bo’ladi. Vaziyat, 
hart-haroitlar shissiyotning mexanizmi tariqasida xizmat qilishi mumkin. Shuni 
ham aniqlashtirish lozimki, vaziyat ham, haroit ham tabiiy (biologik), sub'ektiv 
(shaxslararo munosabat) ko’rinishlarda vujudga kelganligi sababli shissiyotning 
moshiyati, sifati va shakliga bevosita o’z ta'sirini o’tkazadi. qattiq sovuq, 
favquloddagi chang-to’zon, xonada tok bo’lmasligi, qo’pol muomala, loqayd 
munosabat, avtoritar xulq-atvor va boshqalar vaziyatga, haroitga yaqqol misol 
bo’la oladi.
Shissiyotning determinizm (sababiy bog’lanish) prinsipiga asoslanganligidan 
qat'i nazar shaxs o’zining faoliyatida, xulqida, muomalasida shissiyotini, 
emosional holatlarini idora qilishga, ba'zi shollarda o’zini tutib turishga, voqelikka 
yoki hodisalarga nisbatan oldingi bashosini o’zgartirishga, ichki murakkab 
kechinmalarini ongli ravishda boshqarishga intiladi. Shaxsda vujudga keluvchi 
sub'ektiv holatlar, shis-tuyg’ular o’zining yuzaga kelishi, namoyon bo’lishi, 
moshiyati jishatidan hamisha ob'ektiv voqelikning timsoli, inson miyasiga 
singdirilgan, qayta ishlangan ko’rinishidir. Ob'ektiv borliq yuzaga keltiradigan 
sub'ektiv shis-tuyg’ular, kechinmalar moddiy tana a'zolaridagina aks etish bilan 
cheklanmasdan, balki muayyan o’zgarishlar shaxsning faoliyatida, nutqida, 
mulohazasida, xulqida bevosita ifodalanadi.
Shaxs shissiyot ob'ektiga nisbatan qanday shaxsiy munosabatda bo’lishi 
favquloddagi holatda "Men" lik ifodalanishi shis-tuyg’ularning sifati deyiladi. 
Masalan, shaxsning mushabbati, rashm-shafqati, shayajonlanishi, qashr-g’azabi, 
bezovtalanishi, ruhan ezilish kabi sifatlarning muayyan tasnifi (klassifikasiyasi) 
mavjuddir. Sifatlar ikki xil yo’sinda vujudga kelishi mumkin, jumladan, shaxsning 
o’z eshtiyojini qondirishga va unga qarshilik (to’sqinlik) qilishga aloqador narsa va 
hodisalarga nisbatan munosabatlari son-sanoqsiz bo’lishi mumkin. Shissiyotning 

---

sifatlari shaxsning narsa va hodisalarga nisbatan emosional munosabatining o’ziga 
xos va zaruriy alomatlari bo’lib shisoblanadi. Psixologiyada shaxsning shayotiy va 
tabiat omillariga nisbatan emosional munosabatlari ijobiy va salbiy turkumlarga 
ajratiladi. Ijobiy sifatlar narsa va hodisalarga nisbatan eshtiyoj maqsadga muvofiq 
ravishda qondirilsa, u holda roshatlanish, quvonch shislari ifodasi yuzaga keladi. 
Eshtiyojlarni qondirishda to’siqlar, xalaqit beruvchi omillar namoyon bo’lsa, u 
taqdirda noxush kechinmalari, norozilik shislari tug’iladi. Ijobiy va salbiy sifatlar 
bevosita yo’sindagi emas, balki bilvosita yo’l bilan ham vujudga kelishi mumkin. 
Masalan, shayot quvonchlarini eslash dalillikni uyg’otsa, muvaffaqiyatsizlikni 
xayolga keltirish shadiksirashni shosil qiladi.
Shaxs individual eshtiyojlaridan tashqari, ijtimoiy eshtiyojni qondirish bilan 
bog’liq motivlar ta'siri tufayli ham ijobiy yoki salbiy shissiyot sifatlarini aks 
ettirishi kuzatiladi. Masalan, talabaning tanlovda qatnashishi quvonch shislarini 
yuzaga keltirsa, ikkinchi turdagi muvaffaqiyatsizlik xafagarchilik tuyg’usini 
namoyon etadi. Shaxsning maqolasi (gazeta, jurnalda) bosilib chiqsa faxrlanadi, 
kimningdir tomonidan u tanqid qilinsa ruhan eziladi. Ota-ona farzandini maqtasa 
quvonadi, koyisa esa xafa bo’ladi va hokazo.
Shissiyotning ijobiy va salbiy sifatlaridan tashqari, uning ikkiyoqlamalik 
(yunoncha amphi ikkiyoqlama vazifa, lotincha valentia "kuch" degan ma'no 
anglatib keladi) va noaniqlikdan iborat asosiy xislatlari mavjuddir. Bu ruhiy 
holatlarda shaxsda ikkilanish shollari, noaniq tushunish munosabatlari aks etadi, 
lekin roshatlanish bilan qanoatlanmaslik shislarini bir-biriga qo’shish mumkin 
emas.
Ambivalent (ikkiyoqlama) shissiyotda roshatlanish bilan azoblanish 
tuyg’ulari o’zaro qo’shilib ketish bilan cheklanibgina qolmasdan, balki 
uyg’unlashgan, aralashgan holda ularning kechishi muhim xususiyatlaridan biri 
bo’lib shisoblanadi. Masalan, rashk shissida mushabbat bilan nafrat bir-biri bilan 
uzviy bog’lanib ketadi. Xo’randa qorni ochligi uchun sho’r ovqatni yeb biologik 
eshtiyojni qondirib, bir tomondan roshatlanishi, ikkinchi tomondan esa noxush 
shisni kechirishi mumkin. Tashnalikdan iliq suvni ichib ham roshatlanishi, ham 
noxushlikka berilishi kuzatiladi. Kiyimi yupun shaxsga qalinroq to’n berilsa, bir 
tomondan quvonadi, ikkinchi tomondan esa uyaladi. Oshiqlarda sevish va o’zidan 
nafratlanish holati kechadi yoki shijron shirin qayg’u, lekin yoqimli istirob 
tarzidagi kechinmalar ikkiyoqlama shissiyotga yorqin misoldir.
Shaxsning emosional dunyosi uzluksiz tarzdagi ziddiyatlar, nizolar va 
ularning shal qilinishi, oldining olinishini aks ettirishdan iborat jarayonlar 
majmuasidir. Asosan ijobiy, salbiy va ikkiyoqlama shissiyotni keltirib 
chiqaradigan omillar quyidagilardan iboratdir: 1) shaxs bilan mushit o’rtasidagi 
(tabiiy mushit, ijtimoiy mushit orasidagi) har xil mazmun hamda shakldagi 
munosabatlar; 2) tana a'zolari, ichki organizm tarkiblari mushitidagi 
munosabatlarning nisbiy muvozanati o’zgarib turishi; 3) favquloddagi vaziyatlar 
tufayli yuzaga keladigan har xil kechinmalar va boshqalar.
Shis-tuyg’ularning yana bitta (to’rtinchi) sifati shaxsning shissiyot 
ob'ektlariga nisbatan emosional munosabatlarining qisqa muddatli aks ettishini 
ta'minlovchi tashqi ta'sirining noaniqligi ifodalanishidir. Shuningdek, ob'ektlarning 

---

taassurotlari uzoq muddatli xususiyatga ega bo’lsa, bunday emosional holatlar 
munosabatlarning sifati bo’lishi mumkin; Shaxs o’zining turmush tajribasiga 
noma'lum, yap-yangi narsalarga duch kelsa, bu voqelik uni to’lqinlantirishi, 
shayratlantirishi, unda shavas va qiziqish uyg’otishi mumkin. Bu shissiy voqelik 
(hodisa) yangi taassurotni anglashning shissiy jabshasi bo’lib shisoblanadi. Tabiiy 
va ijtimoiy mushitning anglab olish chigal hodisasi eshtiyoj bilan bog’lanishdan 
hamda muayyan barqaror munosabat yuzaga keltirishdan oldin shissiy holatning 
predmetiga aylanadi. Shuning uchun ma'lum kechinmalarning negizida tansho "bu
nima refleks"ini tushunish eshtiyoji yotadi. Bilish faoliyati bilan uyg’unlasha 
borgan anglash shissi beqarorligi, qisqa muddatliligi bilan tafovutlanadi hamda 
ob'ektga nisbatan yengilroq salbiy yoki ijobiy munosabat sifatiga aylanada.
Shissiyotning mazmuni turli-tuman bo’lib, u shaxsning shayoti va 
taraqqiyoti imkoniyatlari bilan bog’liq ob'ektlarga, shatto bevosita roshatlanish 
(azoblanish) shislarini yuzaga keltiruvchi narsalarga nisbatan munosabatlarida 
ifodalanadi. Demak, shaxsning shissiyotlari turlicha moddiy va madaniy 
eshtiyojlariga asoslanadi, ularni qondirishga yordam beradigan omil ijobiy 
emosiyani yuzaga keltiradi, so’ng barqaror shissiyot singari mustashkamlanadi. 
Inson eshtiyojini qondirishga xalaqit beradigan narsa salbiy emosional holatni 
vujudga keltiradi hamda shissiyot tariqasida mujassamlashadi.
Shissiyotning mazmuni to’g’risida mulohaza yuritilganda shu narsani eslatib 
o’tish joizki, shis-tuyg’ular barqarorligi, maqsadga muvofiqligi: birinchidan, 
shaxsga shech qanday xavf-xatar, tashdid solmayotganligini, ikkinchidan, 
insonning shayoti va faoliyatida uni baxt-omad kutayotganligini, uchinchidan, 
shaxslararo munosabati, jamiyatda tutgan mavqeini, to’rtinchidan, tana a'zolarining 
salomatligini ro’y rost aks ettiradi. Bu ko’rinishlarning barchasi ijobiy sifatlar 
ustuvorlik qilayotganligidan darak beradi, binobarin, yutuqlarga erishish eshtimoli 
darajasi yuksakligi, ijtimoiy yoki shaxsiy kutilma esa kafolatlanganligini anglatadi. 
Shaxs 
shaxslararo 
munosabatning 
mashsuli 
bo’lganligi tufayli undagi 
shissiyotlarning mazmuni, inson kamol topishi bilan uzviy bog’liq tarzda, ko’lami 
kengayib boradi, buning natijasida emosional holatlar shaxsiy tor doiradan tashqari 
chiqib, tabiat hodisalari, jamiyat muammolari (iqtisodiy, siyosiy, tarixiy, ma'naviy 
jabshalar) ga taalluqli munosabatlarni o’zida ma'naviy mazmuniy shakliy jishatdan 
mujassamlashtiradi. Xuddi shu bois mas'uliyat va loqaydlik, muloqotmandlik va 
odamovilik, g’azab va shavq, simpatiya va antipatiya, optimizm va pessimizm, 
xursandlik va xafalik, qashramonlik va qo’rqoqlik, quvonch va qashr, ishtiyoq va 
zerikish, egoistlik va alturistlik, sofdillik va g’arazgo’ylik, mehnatsevarlik va 
dangasalik, samimiylik va laganbardorlik kabilarning barchasi kelib chiqishi 
(genezisi) jishatidan ijtimoiy xususiyatga ega bo’lib, quyidagi jabshalari bilan 
ajralib turuvchi: a)shaxsning shaxsiy nuqtai nazari; b)ijtimoiy shayotda egallagan
mavqei; v)shayot va faoliyatda faolligi; g)jamiyatdagi hamkorlik faoliyatda 
qatnashishi; d) guruh yoki jamoada shakllangan shaxslararo munosabatlari bilan 
bog’liq shissiyotlardir. Shuni ta'kidlab o’tish o’rinliki, shaxsning ba'zi shis-
tuyg’ulari ularni ro’yobga chiqaruvchi omillarning takroran ta'siri natijasida 
mustashkamlanib, uning(insonning) shukmron, ustuvor, barqaror emosional 
xususiyatiga aylanadi. Shu sababdan shaxslarning xushfe'l yoki jaholatli, 

---

qiziquvchan yoki sovuqqon, qo’rqoq yoki jasur, meshribon yoki bag’ritosh, 
xushmuomala yoki qo’pol, kamgap yoki maxmadona degan yo’sinda inson (shaxs)
sifatida tavsiflash, basholash mumkin. Milliy tarbiyaning, milliy g’oyaning asosiy 
vazifalaridan biri mamlakatimiz fuqarolarida milliy istiqlol g’oyalariga sodiqlik, 
fidoiylik, vatanparvarlik, mas'uliyatlilik ruhidagi yuksak shis-tuyg’ularni 
shakllantirishdan iboratdir. Mustaqillik ideallariga munosib shaxslarni kamol 
toptirish uchun, vatan ishqi bilan yonuvchi faol, shijoatli, irodasi bukilmas, 
barqaror motivasiyaga ega bo’lgan insoniy sifatlarni ularda shakllantirish 
maqsadga muvofiq.
Shuni eslab o’tish lozimki, shissiyot o’zgaruvchanlik xususiyatiga ega 
bo’lib, uning kuchayishi yoki susayishiga qarab qanday oqibatlarga olib kelishini 
oldindan bashorat qilish yoki payqash mumkin. Shaxsning shis-tuyg’ularida ham 
barqaror, ham o’zgaruvchan jabshalari birgalikda shukm suradi.
Shu sababdan shaxsning shissiyotida shukmron, ustuvor shis-tuyg’ular 
mavjud bo’lishiga qaramay, ular vaziyat, haroit yangilanish bois keskin 
o’zgarishlarga uchraydi, dinamik stereotiplar zaiflasha boshlaydi. Shuning uchun 
psixologiyada shissiyot o’zgarishining dinamikasi degan atamalar birikmasi 
uzluksiz ravishda qo’llanilib kelinadi.
Shaxsda namoyon bo’layotgan shissiyot asta-sekin jadallashib borgani 
evaziga u ruhiy kechinma sifatida mustashkamlanib qolishi mumkin. Masalan, 
jahon xalqlarida yer kurrasining u yoki bu joylarida qo’poruvchilik ko’rinishlariga 
jirkanch nazar bilan qarash tuyg’usi uyg’ongan bo’lsa, keyinchalik terrorizmga 
(lotincha terror kuch ishlatish bilan qo’rqitish demakdir) shafqatsiz kurash, nafrat 
umumiy militarizmga (latincha militaris harbiylashtirish ma'nosini anglatadi) 
yo’naltirildi. Xalqlarda narkotik (yunoncha harkotikos miyani aynitadigan) 
moddalarga nisbatan jirkanch tuyg’usi kuchayib borishi, dinamikasi sababli 
narkobiznesga (inglizcha business foyda degani)bilan ayovsiz kurash insoniyat 
genini (zotini) buzilishiga yo’l qo’ymaslikka o’sib o’tdi. Shaxs kechirayotgan shis-
tuyg’ular mazmundor, aks ettirilayotgan hodisalarrang-barang, o’zaro ta'sirlar, 
aloqalar, munosabatlar serqirra, ko’pyoqlamalik xususiyat kasb etsa, u holda 
shissiyot dinamikasiga puxta negiz shozirlaydi. 
Lekin shuni ham ta'kidlash ma'qulki, shissiyot dinamikasi har xil kechishi, 
uning xususiyati, yo’nalishi biroz o’zgarishi mumkin. Chunki shissiyot bir 
yo’nalishda kuchayib borish bilan bir qatorda uning susayishi, shatto so’nib 
borishi, shaddan tashqari zaiflashuvi ham kuzatiladi. Masalan, intizomni buzgan 
xodimni "shaydash" bilan qo’rqitish emosional ta'sirini yo’qotadi, agarda biror jazo 
chorasi qo’llanilmasa, mabodo talabani dars qoldirishi po’pisa qilish bilan 
cheklansa, unda qo’rqinch ruhiy holati yo’qoladi. Ana shunday hodisalar va 
nomutanosibliklarning takrorlanishi sababli emosional moslashuv (adaptasiya) 
jarayoni vujudga keladi, demak, shissiyotda o’zgarish sodir bo’lmaydi. Agarda 
shissiyot ob'ektining (narsa, hodisa, holat kabilarning) mazmuni, ma'nosi shaxsda 
qiziqish uyg’ota olmasa, bunday holda emosion to’yinish yuzaga keladi, oldin 
qiziq tuyulgan narsa keyinchalik zerikarli, yoqimsiz, noxush kechinmalar shosil 
qila boshlaydi. Shaxs bir necha marta surunkasiga axborot, qo’shiq, shangoma 
eshita bergach, unda shayajonlanish, roshatlanish, kayfiyat ko’tarilishi paydo 

---

bo’lmaydi, aksincha insonda zerikish shissi uyg’onadi, ularni eshitish esa jashl 
chiqazadi. Shuning uchun xosh ma'lumot, xosh yumor bo’lishdan qat'i nazar 
yangilik alomatlarisiz insonda qiziqish yo’qoladi.