*zbekiston respublikasi

5. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta'rifi 
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi 
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar 
tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta'rif berilgan va uning tuzilishini o’ziga xos 
tarzda tasavvur qilishgan. quyida mualliflarning ayrimlariga qisqacha to’xtalib 
o’tamiz. 
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham 
ob'ekti, ham sub'ektidir. A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, 
unga shunday ta'rif beradi: shaxs - bu faoliyat sub'ektidir. K.K.Platonovning 
talqiniga binoan: jamiyatda o’z rolini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli a'zosi 
shaxs deyiladi. Bu muammo moshiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan 
S.L.Rubinshteyn ta'rificha, shaxs - bu tashqi ta'sirlar yo’nalishini o’zgartiruvchi 
ichki hart-haroitlar majmuasidir. 
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo’lmagan tushunchalar 
qo’llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning moshiyatini 
aniqroq izoshlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tashlil qilish 
maqsadga muvofiq. 
1. Odam: sut emizuvchilar sinfiga dashldorlik, biologik jonzod ekanligi 
odamning o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo’llarning mehnat faoliyatiga 
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga 
kirishi uning o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi.

---

80 
Ijtimoiy jonzod sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli 
aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z qiziqishlari va eshtiyojlariga mutanosib 
tarzda uni o’zgartirish imkoniyatiga ham egadir. 
2. Shaxs. Mehnat tufayli shayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda 
rivojlanuvchi, til yordami bilan, boshqa kishilar bilan muloqot (muomala) ga 
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy moshiyati shaxsning asosiy tavsifi 
shisoblanadi. 
3. Individuallik. Har qaysi inson betakror o’ziga xos xususiyatlarga ega. 
Shaxsning o’ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga 
keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida 
namoyon bo’ladi. 
Sobiq sovet psixologiyasida eng ko’p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid 
materiallar bilan qisqacha tanishib o’tamiz. 
S.L.Rubinshteyn bo’yicha shaxs quyidagi tuzilishga ega: 
1. Yo’nalganlik - eshtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e'tiqodlar, faoliyat va xulqning 
ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi. 
2. Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar - shayot va faoliyat jarayonida egallanadi. 
3. Individual tipologik xususiyatlar - temprament, xarakter, qobiliyatlarda aks 
etadi. 
K.K.Platonov ta'limotiga ko’ra, shaxs tuzilishi quyidagi shaklga ega: 
I. Yo’nalganlik osttuzilishi - shaxsning axloqiy qiyofasi va munosabatlarini 
birlashtiradi. Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko’lam (shajm) 
darajalarini farqlash lozim. 
II. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - Ta'lim vositasida, shaxsiy tajribada 
egallangan bilimlar, ko’nikmalar va odatlarni qamrab oladi. 
III. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - Ijtimoiy turmush jarayonida 
shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual
xususiyatlari. 
IV. Biologik hartlangan ost tuzilish. 
Miya morfologik va fiziologik xususiyatlariga muayyan darajada bog’liq 
bo’lgan patologik o’zgarishlarni, shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning 
tipologik xosiyatlarini birlashtiradi.
A.G.Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega: 
1. Yo’nalganlik - voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga o’zaro 
ta'sir etuvchi har xil xususiyatli g’oyaviy va amaliy ustanovkalar, qiziqishlar, 
eshtiyojlar kiradi. Ustuvor yo’nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini 
belgilaydi. 
2. Imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini ta'minlovchi tizim. 
o’zaro ta'sir etuvchi va o’zaro bog’liq bo’lgan turlicha qobiliyatlar. 
3. Xarakter. Ijtimoiy mushitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi. Odamning 
ruhiy shayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo’ladi. Xarakter tizimidan 
irodaviy va ma'naviy sifatlar ajratiladi. 
4. Mashqlar tizimi. Shayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish 
(korreksiyalash), o’zini o’zi nazorat qilish, o’zini o’zi boshqarishni ta'minlaydi. 

---

81 
5. Shaxsning psixologik tuzilishi modellari tashlili Psixologiya fanida sistemali 
yondashuvga oid tadqiqotlarning ko’rsatishiga qaraganda, har qaysi tizimning 
tavsifi sifatida uning tuzilishi qabul qilinadi. Odatda, ya'ni struktura - bu ob'ektning 
bir qator tarkiblari o’rtasidagi uning yaxlitligi, o’ziga o’zining ayniyatlashuvini 
ta'minlovchi barqaror ichki aloqalar majmuasidir. 
Biz shaxs strukturasi, ya'ni tuzilishi muammosini bayon, talqin qilishda 
tayanch va jabsha, komponent tushuncha tariqasida yaxlit tuzilishning nisbiy 
mustaqil 
qismidan, 
tashlilning 
birligi 
sifatida 
element 
tushunchasidan 
(atamasidan), har qanday kontekstlardan yaxlitlik xususiyatini aks ettirmasa ham 
ulardan foydalanamiz. Bunday tafovut (farq) shaxs xususiyatlarini yaxlit holda 
mukammal ochish uchun tarkibiy tizimli va elementli tizimli darajalarini namoyon 
etish uchun mutlaqo zarur. 
Shaxsning tuzilishi to’g’risidagi muammo o’zining dolzarbligi bilan fanning 
tadqiqot doirasidan, predmetidan tashqari chiqadi. Shaxs tuzilishiga oid ilmiy 
tasavvurlarning yaratilishi, ishlab chiqilishi yaxlit nazariyaning zaruriy harti 
shisoblanib, insonning ijtimoiy moshiyatini qirralarini ochish imkoniyatiga egadir. 
Xuddi shu boisdan psixologiyaga falsafa, pedagogika, tibbiyot singari fanlarning 
namoyandalari tomonidan uni mushokama qilish namoyon bo’layotganligi tufayli 
unga qiziqishning yuksakligidan dalolat bermoqda. 
Psixologiya fani shaxs strukturasining modelini yaratishga boshqa fanlardan 
izchilroq kirishadi, uning tabiatini aks ettirish imkoniyatiga erishadi, natijada u 
psixologiya muammolari majmuasida markaziy o’rin egalladi. Psixologiya olimlari 
tomonidan tadqiqot qilinayotgan dolzarb muammolar bilan shaxs tuzilishiga oid 
masala u yoki bu jabshasi orqali uzviy bog’likka ega. Bu kontekstda xulq 
motivasiyasi, shaxsning tipologiyasini ishlab chiqish, shaxsga ta'sir o’tkazishning 
samarali yo’l-yo’riqlarini qidirishni eslatib o’tishning o’zi kifoya. 
Psixologiya fanida shaxsga strukturaviy yondashish bo’yicha eng salmoqli 
ilmiy izlanishlar amalga oshirilganligi qonuniy holat bo’lib, xilma-xil shaxs 
strukturasining modeli yaratilganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Bu borada 
B.G.Ananevning fikricha, psixologik hodisalarni aql (intellekt), shissiyot 
(emosiya) va irodaga ajratilish... inson psixologiyasida strukturaviy yondashish 
tajribasining dastlabki ko’rinishi bo’lib, uning shaqchilligi ko’pgina psixologlar 
tomonidan tan olinishidir. B.G.Ananev strukturaviy yondashishning boshqa 
variantlari tariqasida turlicha psixik hodisalar bilan qarama-qarshi aloqalarning 
e'tirof etilishi - psixik aktlarning psixik funksiyalar, ongning ongsizlik, 
tendensiyalarning potensiyalar bilan uyg’unligini ta'kidlaydi. L.S.Vigotskiyning 
mulohazasiga ko’ra, insonning psixik funksiyalarini yuksak, madaniy, quyi, tabiiy 
turlarga ajratishni kiritish mumkin, chunki ularning negizida ta'lim bilan insonning 
oliy nerv faoliyatida birinchi va ikkinchi signallar sistemasining o’zaro ta'sirining 
ifodalanishi yotadi. 
Hozirgi davrda psixologiya fanida psixologik 
hodisalarni psixik 
jarayonlarga, holatlarga, shaxsning xususiyatlariga ajratish qabul qilinganligi 
muhim ahamiyatga ega. Bunday yondashuvning mavjudligi B.G.Ananev 
tomonidan strukturaviy konsepsiyaning bir tajribasi sifatida qaraladi. Bu voqelik 

---

82 
"hodisalarni bir qator jabshalari bilan to’ldirishga intilish psixofiziologik xususiyat 
kasb etib, psixik jarayonlar uchun dastlabki materiallarni to’plash imkoniyatini 
(idrok, tafakkur, emosiya, iroda) beradi". Uning fikricha, dastlabki materiallar, bir 
tomondan, psixik funksiyalar (sensor, mnemik), xulqning, ikkinchi tomondan, 
elementar, motivlari (eshtiyoj, ustanovka) shisoblanadi. Olimning mulohazasicha, 
bu qo’shimchalar "genetik ma'no kasb etib, fiziologiyadan miya mexanizmlarini 
umumpsixologik va neyrogumoral regulyatorlarini qamrab olish psixologiyaga 
o’tishga imkon beradi". Lekin ushbu strukturaviy yondashuvning maxsus 
psixologik deb qarashdan qat'i nazar, Hozirgi zamon sintetik insonshunosligi 
uchun umumiy ahamiyatli jishatni yuksaklikka ko’tarishga qodir emas. 
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan psixik hodisalarning turli ko’rinishlarini 
fenomenlarga ajratishning qonuniyligi bo’yicha bashs yuritmasdan turib, jumladan 
jarayonlarga, holatlarga, xususiyatlarga bo’linishdan ko’z yumib, ushbu 
kategoriyalar, ularning turlicha talqini shaxs strukturasining tarkibiy qismlariga 
tenglashtirish mumkin emasligini qayd etish zarur. Chunki ular sof psixologik 
asnoda vaqt va fazo o’lchami bo’yicha aniqlikka ega emasdirlar. Shuning uchun 
B.G.Ananev tomonidan kiritilgan ilmiy qo’shimchalar umumpsixologik vaziyatni 
keskin o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’lmasa-da, uning ayrim tomonlarni 
to’ldirishga ega. 
Shaxs tuzilishining modelini ishlab chiqishdagi muhim qiyinchiliklarning 
eng asosiy sababi har xil nuqtai nazarlar mavjudligida yorqin namoyon bo’ladi, 
ular "shaxsning tuzilishiga ko’ra, substansional va ideal, irsiy va egallaganlik, 
ijtimoiy va psixologik, somatik va psixologik tomonlariga ega" (V.M.Banshikov). 
Mulohazadan ko’rinib turibdiki, bunda shaxsning "substansional tomoni" ni irsiy, 
turmushda egallaganlik, somatik jabshalar bilan taqqoslaganda mustaqil 
strukturaviy tarkib sifatida aloshida reallikka ega emas. Bunday talqin biron bir 
psixologik hodisani turlicha nuqtai nazardan izoshlash bilan bog’liq bo’lib, 
yakkashol, ya'ni individual voqelik (reallik) ustida gap borayotganligini bildiradi. 
Psixologiya fanida qo’llanilib kelinayotgan va nisbatan barqarorlashgan 
shaxsni yo’nalganlikka, temperamentga, xarakter va qobiliyatlarga bo’lish etarli 
darajada keskin e'tirozlarga sabab bo’layotgani yo’q. Shuning uchun ko’pgina 
psixologlar 
umumiy 
tizimning 
majmuasini 
tashkil 
qiluvchi 
murakkab 
xususiyatlarning tuzilishi sifatida qaraydilar va shaxsning yaxlit tavsifini 
ifodalaydi, deb tushunadilar. A.G.Kovalevning fikricha, temperament tabiiy (irsiy) 
xususiyatlarning tizimini bildirib keladi, yo’nalganlik - eshtiyoj, qiziqish, ideallar 
tizimi, qobiliyatlar - intellektual, irodaviy va emosional xislatlar ansambli, xarakter 
- xulq-atvor usullarining va munosabatlarining sintezidir. 
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, shaxsning murakkab tuzilishga ega 
bo’lgan ko’p qirrali xususiyatlari, fazilatlari, xislatlari o’zaro bir-birlarining ichiga 
singib ketganligi natijasida tabiiy, emosional, eshtiyojlar, munosabatlar, xulq-atvor 
usullari to’g’risidagi mulohazalar umumlashmalar umumlashmasidir. Chunki 
qiziqishlar va ideallarni intellektual, emosional, irodaviy xususiyatlarisiz tasavvur 
qilish mumkin bo’lmaganiday, munosabatlar va xulq-atvor usullari ham aloshida 
shukm surishi g’ayritabiiy holatdir. 

---

83 
B.D.Pariginning fikricha, shaxsning statik tuzilishga quyidagilar kiradi: 
1) umuminsoniy psixologik xususiyatlar; 
2) milliy, kasbiy, iqtisodiy, siyosiy, sinfiy birlikka aloqador ijtimoiy o’ziga xos 
xususiyatlar; 
3) shaxsning individual betakror xususiyatlari. Bizningcha, olim tomonidan 
ta'kidlab o’tilgan xususiyatlarning har qaysisi shaxs psixikasida mavjud bo’lib, ular 
aloshida xislatlar guruhi ko’rinishiga ega emasdirlar. 
Yuqorida tashlil qilingan modellarning shech qaysisi sistemali yondashuv 
doirasidagi Hozirgi zamon shaxs strukturasi to’g’risidagi modelga mos kelmas edi. 
Ushbu modellarning tarkib (jabsha) larida nisbiy mustaqil birlik xususiyati aks 
topmaganligi tufayli bir vaziyatda ular o’zaro tobe elementlarga, ikkinchi 
hodisalarda esa takroriy xislatlar ko’rinishiga o’xshab ketadi. Shuningdek, shaxs 
tuzilishi umuman muayyan nazariy yoki amaliy ahamiyatga tomon (jabsha) lari 
bilan ajralib turmaydi. Shuning uchun ta'kidlangan shech bir model psixologik 
moshiyatini o’zida aks ettiruvchi, jamiyat a'zosi sifatidagi insonning tipiklik va 
individuallik qiyofalarini tashlil qilishni ta'minlay olmaydi. 
Uzoq chet el psixologlarining shaxs tuzilishining moshiyatini ochib berishga 
qaratilgan ko’pgina yondashuvlari ham yuksak ko’rsatkichlarga erishmaganligi 
tufayli bu masalani yoritish uchun keskin o’zgarish kiritilmadi. G.Ollport, 
G.Myurrey, R.Linton, K.Rodjers, A.Maslou va boshqa olimlarning yaqqol 
shaxsning psixologik moshiyatini tushunchalar tizimi yordami bilan xaspo’shlashi 
ijobiy izlanish tarzida o’ziga tortadi, lekin unda shaxs "kundalik turmuhimizda biz 
bilgan shaxsning aynan timsolidir" deb ta'riflanadi. 
Mazkur ijobiy ezgu niyatlarni amaliyotda qaror toptirishga shaxsning tizimi 
tashkiliy tomonini basholay olmaslik va ichki omillar rolini bir tomonlama orttirish 
holati to’sqinlik qiladi. Jumladan, R.Linton shaxs tuzilishini "individuumga 
aloqador psixik holatlar va hodisalar tashkiliy agregati" deb talqin qilishni taklif 
qiladi, buning natijasida ularning shunchaki yig’indisi yuzaga keladi, xolos. 
Taniqli AqSh psixologi G.Ollportning fikricha, shaxs "ichki tizim", 
"dinamik qurilma", "Men", "qandaydir metapsixologik Men" o’zida oldindan 
maqsad va dispozisiyani aks ettiruvchi, inson tafakkuri va xulq-atvorida mutanosib 
ravishda qaror toptiruvchi jonzotdir". Xuddi shu boisdan shaxsning sinfiy-tarixiy 
jishatdan yaqqol basholanishi ochilmay qoladi, ijtimoiy tashlil o’rnini psixologik 
talqin egallaydi chamamda. 
Psixologlardan T.Parsons, G.Mid va boshqalar "shaxsning rolli tuzilishi" 
nomli konsepsiyani ishlab chiqib, odamning yaxlit sub'ektiv dunyosini, uning 
psixologik qiyofasini diqqat markazidan, idrok maydonidan chetda qoldiradilar. 
Shunga qaramasdan, sobiq sovet faylasuflari va psixologlari shaxsning 
strukturasiga biryoqlama yondashishga barham berishga intildilar, uning jamiyatda 
bajaradigan rolini adolatli bashslab, ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik, psixologik 
tizimlarda rolning turli kontekstda maqsadga muvofiq bajarilishini ko’rsatib 
o’tdilar. 
Bu 
kontekstdagi 
asosiy 
yoki 
bosh 
muammo 
rollarni 
internalizasiyalashning yaqqol psixologik mexanizmlari, ular bilan bog’liq bo’lgan 
normalari, rollar o’rtasidagi psixologik farqlar, shaxs tuzilishida mustashkam joy 

---

84 
olgan, unga nisbatan tashqi omillar; qo’zg’atuvchilar tarzida saqlanuvchilar 
shisoblanadi. 
Chet el psixologiyasida olimlar diqqatini keyingi yillarda shaxs modelining 
psixologik omillari tortmoqda, ularning asosiy variantlari G.Ayzenk, R.Kettell 
konsepsiyalari bilan bevosita bog’liqdir. Mazkur konsepsiyalar ko’p yoki oz 
miqdordagi "omillar" (Ayzenkda ular 2-3 ta, Kettellda esa 20 tadan ziyod) ga 
asoslangan bo’lib, ular muayyan darajada umumlashgan individuallikning yoki 
shaxs qiyofasini ifodalovchi, psixologik xususiyatlarni aks ettiruvchi ruhiy tizimni 
qayd qilishga suyanadi. Ammo tub ma'nodagi shaxsning psixologik konsepsiyasi 
ham individuallik qiyofalarini shaqiqiy ijtimoiy-psixologik moshiyatini ochish 
imkoniyatiga ega emas, chunki xususiyatlarning qonuniy ravishdagi o’zaro 
aloqalari tavsif qilinmay qolingan. 
Ta'kidlangan paradoks sistemasi yondashuv pozisiyasi orqali izoshlanishi 
mumkin, lekin yaxlit tizimning tavsifisiz ayrim komponentlarning mazmundor 
tasnifini amalga oshirish imkoniyati yo’q. Darshaqiqat shuning uchun "insonning 
ijtimoiy-psixologik xususiyatlari yoki aloshida psixologik tizimdan kelib chiqqan 
holda majmua" deb atashga suyanib ish yuritish orqali shech qanday "shaxs 
tuzilishi" ni yaratib bo’lmaydi. 
Shaxsning dinamik tuzilishidagi modellari sobiq sovet psixologlari taxmin 
qilgan qiyinchiliklarning oldini olish mazmunida ifodalangan. 
B.D.Pariginning qat'iy asoslanib aytishiga ko’ra, shaxsning dinamik 
strukturasining yetakchi (farqlanuvchi) alomati yaqqol vaqt oralig’iga bog’liqligi, 
shaxs faoliyati yoki psixikaning muayyan holatiga aloqadorligidir. Shaxsning 
dinamik strukturasining ikki asosiy jabshaga taalluqligiga, ya'ni psixik holatlarga 
va xulqqa ishora qilgan B.D.Pariginning mulohazasicha, shaxsning kayfiyati yoki 
psixologik jishatdan o’zining tayyorgarlik xislati yuksak ahamiyatli yangilanishdir. 
Olimning talqiniga ko’ra, psixologik tayyorgarlik - bu integral strukturaviy 
tuzilmadan iborat bo’lib, muayyan vaqt oralig’ida inson psixikasining jismli 
yo’nalganlik darajasi va tonalligini tavsiflaydi. Psixologik tayyorgarlik o’zining 
tuzilishi bo’yicha uch xil jabshani qamrab oladi (konstantli, dolzarbli, vaziyatli) va 
faoliyatda muhim funksiyalarni bajaradi. a) muayyan vaqt birligida individ 
tomonidan qayta ishlanuvchi va idrok qilinuvchi barcha joriy axborotlarning 
akkumlyatori; b) inson faolligining tonizatori va regulyatori; v) faoliyat va 
axborotni qabul qilish ustanovkasi; g) shaxsning qadriyatga yo’nalganlik omili 
shisoblanadi. Inson shayoti va faoliyatining u yoki bu lashzalarida psixikasining 
(komponentlari) tarkibiy qismlari bilan sodir bo’lishlikning psixik tayyorgarligi 
sintetik ravishda birlashgandir. Bu muammo pariginchasicha, psixik tayyorgarlik 
psixik holatlarning dominantligi degan tushunchaga yaqinlashib qoladi. 
Vasholanki, shaxsning dinamik va statik tuzilishi munosabatini shisobga olmaydi, 
psixologik tayyorgarlikning miqdoriy tavsifi yo’llarini ko’rsatib o’tmaydi, natijada 
uning ko’lami cheksizga aylanib qoladi. 
K.K.Platonov tomonidan ilgari surilgan shaxsning dinamik funksional 
tuzilishi (strukturasi) katta qiziqish uyg’otadi. Olim shaxs xususiyatlarining barcha 
boyligini qamrab oluvchi, ko’p bosqichli modelini yaratishga intiladi. Shaxs 

---

85 
tuzilishining elementlari bo’lib, uning shossalari, xususiyatlari, qiyofasi 
shisoblanadi. K.K.Platonov shaxs tuzilishining turli tomonlari bilan o’zaro 
aloqador to’rt tuzilishga ajratadi: 
1) shaxsning axloqiy qiyofasi munosabati va yo’nalganlik birlashtiruvchi 
ijtimoiy hartlangan osttuzilish. Bu osttuzilishga aloqador shaxsning xislatlari tabiiy 
mayllarga bevosita bog’liqligi yo’q va tarbiyaviy yo’l bilan shakllantiriladi. 
2) tajribaning osttuzilishi; unga ta'limiy yo’l bilan egallangan bilimlar, 
malakalar, ko’nikmalar, odatlar kiradi, ammo bu narsa shaxsni qiyofasining 
biologik hartlangan ta'siri ostida kechadi (K.K.Platonov). Ushbu osttuzilish orqali 
shaxs insoniyatning tarixiy tajribasi,
3) shaxsning individual xususiyatlari bilan hartlangan ba'zi psixik jarayonlar 
(xotira tipi, emosional harakat barqarorligi ko’rsatkichi, mashqlanish yo’li) bilan 
shakllantiriladi. Biologik hartlangan xususiyatlarning ta'siri yanada aniqroq ko’zga 
tashlanadi. 
4) biologik hartlangan osttuzilish biopsixik xususiyatlarni, fazilatlar, 
temperament...(shaxsning topologik xususiyatlarini), jinsiy va yosh xususiyatlar, 
shuningdek, insonning patologik o’zgarishini birlashtiradi. Bu osttuzilish 
mashqlantirish orqali shakllantiriladi, miyaning morfologik va fiziologik 
xususiyatlariga bog’liq. K.K.Platonovning fikricha, bu osttuzilishga shaxs qiyofasi 
(xususiyatlari) ning asosiy jabshalarini kiritish mumkin. 
Qisqacha tashlil qilingan K.K.Platonovning shaxs tuzilishiga oid 
konsepsiyasi (nazariyasi) keng ko’lamdagi ta'lim va tarbiya amaliyoti bilan jips 
aloqasi tufayli o’ziga tortadi. Ammo muallif bu borada shaxs va inson to’g’risidagi 
mulohaza yuritganda uning real xususiyatlari va holatlarini yaqqol ochib bermaydi. 
Ma'lumki, Hozirgi zamonda bir-biridan sezilarli, deyarli farqlanuvchi talqinlar 
shukm surmoqda, kezi kelganda bashs predmetini sun'iy ravishda o’zgarish shollari 
uchrab turadi. Uning asarlarini o’rganish jarayonida, shaxs tuzilishi to’g’risidagi 
mulohazalarda, shaxsning bu muammo funksional psixologik - pedagogik jabsha 
ekanligi oydinlashib boradi, trenirovka, mashqlanish, ta'lim olish yo’li bilan unda u 
yoki bu shislatlar shakllantiriladi. 
K.K.Platonov "shaxsning tomonlari va uning osttuzilishi" tushunchalarini 
sinonim sifatida qo’llanilganligini ta'kidlab, uni quyidagicha izoshlab beradi: 
"shaxsning moddiy jabshalari to’g’risida emas, balki funksional tomonlarining 
o’zaro ta'siri to’g’risida gap boradi". Bundan ko’rinib turibdiki, shaxsning 
komponentlari, uning xususiyatlari, tuzilishi nimani bildiradi, degan muammoga 
javob topib bo’lmaydi. 
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan hodisalarni (vaqtni fazoviy) basholash ontologik 
asnoda o’z yechimini topa olmaydi. Chunki struktura yaxlit tuzilma bo’lganligi 
tufayli u shech qachon jabsha, tomon va jishatlarning shunchaki majmuasidan 
iborat bo’lmasligi ravshan. Binobarin, osttuzilish tushunchasini talqin qilishda 
umumiy qabul qilingan qoidaga ko’ra nisbiy jishatdan mustaqil tarkiblardan 
tuzilganidan qat'i nazar u bundan kengroq yaxlitlikning qismi bo’lib shisoblanadi. 
Ana shu fikrdan kelib chiqqan holda quyidagilarni ko’z o’ngiga keltirish muvofiq: 
birinchidan, shaxsning ijtimoiy sifatlari o’z xolicha shukm surmaydi, balki yaqqol 

---

86 
nerv sistemasida qayd qilinadi, ya'ni tabiiy biologik mexanizmlar yordami bilan 
amalga oshadi. Ikkinchidan, biologik hartlangan shaxs sifatlarining aksariyati filo 
va ontogenezda bevosita ijtimoiy hart-haroitlarning ta'siri ostida shakllanadi. 
Shuning uchun biologik hartlanganlikning ijtimoiylikdan ajratishni o’zi o’ta 
murakkab bo’lib, amaliy jishatdan genotip bilan fenotip o’rtasida demarkasion 
(fransuzcha demarcation, qat'iy chegara) chiziq o’tkazish mumkin emas. 
Uchinchidan, na biologik, na ijtimoiy hartlangan sifatlar, fazilatlar, xislatlar inson 
tomonidan egallanayotgan tajribadan tashqarida namoyon bo’lishi kuzatilmaydi. 
Shuningdek, insonning o’zlashtiradigan bilimlari, malakalari, ko’nikmalari, 
odatlarining o’ziga xosligi uning shaxsidagi nuqsonlar kompensasiyasi ko’pincha 
axloqiy yo’nalganlik va mayllarga bog’liq. To’rtinchidan, aloshida olingan bilim 
jarayonlarining tipologik xususiyatlari bilan hartlangan shaxs fazilatlarini o’zaro 
bir-biridan ajratib tashlil qilish ham g’ayritabiiy holatdir. Yuqoridagi 
mulohazalarning barchasi shaxsda namoyon bo’ladigan xislatlarida o’z ta'sirini, 
izini qoldiradi. 
Xuddi shu boisdan K.K.Platonov tomonidan tavsiya qilingan osttuzilishning 
tabiiy yaqqol shaxs tuzilmasi majmuasi sifatida qabul qilish o’ta bashslidir. 
K.K.Platonov bo’yicha shaxsning to’rt "osttuzilish" jabshalari shisoblanadi, chunki 
turli kontekstdagi ularning har qaysisi shaxs fazilati tariqasida qarash va shunda 
uning integral tizimini basholash mumkin. 
V.S.Merlin ham shaxsning tuzilishi masalasiga aloshida ahamiyat bergan 
olimlardan biri sanaladi. Uningcha, shaxsning qismlariga ajratib talqin 
qilinmaydigan jabsha (komponent) - bu uning xislatlaridir. Ularning har biri 
muayyan yo’nalganlik moshiyatini o’zida mujassamlashtirgan bo’lib, shaxs 
munosabatini aks ettiradi. Shunga binoan shaxs ning tuzilishi deganda V.S.Merlin 
insonning o’z-o’ziga, o’zgalarga, mehnatga u yoki bu munosabatini o’zida 
birlashtiruvchi shaxs xususiyatlarining tashkiliy va o’zaro aloqadorligini 
anglatuvchi o’ziga xos "simptomokompleks" ni tushunadi. 
Olimning muammoga bunday yondashuvi go’yoki juda o’rinli, to’la 
ashyoviy daliliy tasavvurni vujudga keltiradi. Shaxs tuzilishi muammosini uzil-
kesil shal qilinishi, yechimini topish uchun ayrim hartlarga rioya etilishi lozim. 
Birinchidan, "shaxsning munosabati" tushunchasi moshiyatini yaqqol ochish, 
ikkinchidan, shaxsning xususiyatlari to’g’risidagi tasavvurlarni detallashtirgan 
holda ishlab chiqish darkor. V.S.Merlinning faktlar konstatasiyasiga binoan 
"simptomokompleks" shaxs tuzilishining bayoniy va statik tavsifini bildiradi, 
xolos", sholbuki shunday ekan "mazkur ijtimoiy haroitlarda shaxs tuzilishining 
rivojlanishi va yuzaga kelishi qonuniyatlari" o’rnatilishi joiz. 
Ko’pgina psixologlarning qarashlarida shaxsning ijtimoiy-psixologik tavsifi 
qiyofasining tuzilishida yetakchi rol o’ynashi va qayd etishi ta'kidlanadi. Shu 
jumladan, tadqiqotchi N.I.Reynvaldning fikricha, shaxsning tuzilishi va uning har 
bir qiyofasi (xislati) uch mezon asosida tashlil qilinishi joiz: 
1) orientirovkaning darajasi va anglanganlik xususiyatiga; 
2) u yoki bu eshtiyojiy holatlarni harakatlantirishning xususiyati hamda 
tashkiliyligi; 

---

87 
3) paydo bo’lishning jadalligi, jiddiyligi va zo’riqishga, ya'ni insonning 
emosional irodaviy, bilishga oid sifatlari nuqtai nazariga va boshqalar. 
N.I.Reynvaldning izoshlashicha, faoliyatning regulyasiyasida psixik 
funksiyalarni umumlashgan guruhlashtirish ularning uch o’lchovli (mezonli) 
tasnifining aql (intellekt), shissiyot (emosiya) va iroda moshiyati zimmasiga 
tushishi shaxs tuzilishini temperament, xarakter va qobiliyatlarga, ikkinchi 
tomondan esa ekstraversiya, introversiya omillariga ajratishga barham beradi. 
N.I.Reynvaldning ushbu yondashuvi A.R.Luriyaning miya faoliyatining uch 
blokli roli tasnifiga bevosita mos tushadi, chunonchi, aql (intellekt) ko’p shollarda 
informasion blok orqali amalga oshadi, iroda (tashkiliylilik) programmalashtirish 
bloki bilan, xilma-xil emosional holatlar (shissiyot) yuzaga kelishining negizida 
"energetik" blok yotadi. Aql, shissiyot, iroda va ularni ro’yobga chiqaruvchi 
miyaning bloklari, harakatlantiruvchilarni emas, balki o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan 
insonning atrof-mushitga nisbatan munosabatining uch lashzasini anglatadi. 
Xullas, qarashlarning rang-barangligi muammo yechimining har xil 
variantlari, invariantlari, modifikasiyalari, modullari va modellari bir davrning 
o’zida shukm surishini ta'minlaydi hamda sistemali yondashuv majmuasi yuzaga 
kelishi uchun puxta negiz, mexanizm va barqaror manba shozirlaydi.