Ўзбекистон республикаси

Uchinchidan, ilg’or g’oyalar va yangicha dunyoqarashning birdaniga ko’pchilik onggiga, ayniqsa, yoshlar ongiga singmasligining ayrim sabablari ham bor. Psixologiyada bola taraqqiyotining ayni 17-18 yoshlarida kuzatiladigan “mafkuraviy inqiroz” bo’ladi. Buning mohiyati shundaki, ayni shu davrda o’spirinda turli shaxsiy muammolar birdan ko’payib ketadi: do’stga ega bo’lish, sevish-sevilish, kasb tanlash, o’qishga kirish, nikoh muammolari, kattalarning talablari va hokazo. Bu muammolar go’yoki yoshlarning jamiyatda ro’y berayotgan ijtimoiy-siyosiy muammolardan ongini chalg’itayotganday bo’ladi. Lekin aslida aynan o’spirinlikka xos bo’lgan psixologiya mavjudki, ular o’z kelajagi to’g’risida ko’p qayg’uradi, ertaga kim bo’lishi, qanday sharoitda yashashi va ijod qilishi, yashayotgan hududi – Vatani taqdiri albatta qiziqtiradi. Shuning uchun ham yoshlarga xos bo’lgan maksimalizm va yuqorida sanab o’tilgan shaxsiy muammolar atrofida paydo bo’ladigan individualizm o’rtasida qarama-qarshilik paydo bo’ladi. Bu inqiroziy holat bizning sharoitimizda ko’proq yurt va jamiyat ravnaqidan manfaatdorlik hisobiga xal qilinmoqda. Shuning uchun ham yoshlar bilan bo’ladigan yuzma-yuz uchrashuvlar, muloqotlarda shaxsiy manfaatlarning jamiyat manfaatlariga bog’liqligi, Vatan ravnaqi va tinchlik-totuvlikdan nafaqat yoshlar manfaatdor, balki ular ana shu jarayonlarning faol ishtirokchisi ekanligi g’oyasi o’rtaga tashlanadi.

Ijtimoiy psixologiyada yana bir o’rganiladigan jarayon borki, bu – konformizm⁹ hodisasidir. Bu hodisa bevosita yoshlik davrida ko’proq namoyon bo’ladi. Konformizmning ma’nosi – o’zgalar borligidan, ularning xulq-atvoridan ta’sirlanish bo’lib, yoshlar qanchalik o’ziga xoslikka intilmasinlar, baribir bir yaxlit ijtimoiy qatlam sifatida bir-birlariga taqlid qiladilar. Bu ham sog’lom g’oyalarning o’zaro muloqotlar jarayonida tarqalishi va ongga singishi uchun zamin hisoblanadi. Hattoki, ayrim yoshlarda kuzatiladigan ijtimoiy raddiya, ya’ni, fikrlashlarda, harakatlarda ajralib turishga intilish – aslida o’sha taqlidchanlik, konformizmning bir ko’rinishidir. Shu bois ham mashhur olim Seneka konformizm va odamlardagi taqlidchanlikni: “juda osonlikcha ko’pchilikning amriga bo’ysunishdir”, deb ta’riflagan edi. Bu jarayonning ro’y bo’lishiga sababchi asosiy omillar esa o’sha ijtimoiy muhit va undagi obro’li shaxsning insoniy xususiyatlaridir. Shuning uchun ham biz nimalarga ishonamiz va kimlarga ergashamiz, degan masala bugungi kunda amaliy ahamiyatga molikdir.

Umuman, shaxsning qarashlari, dunyoqarashi va e’tiqodini o’zgartirishda, bizning sharoitimizda ularni sog’lom g’oyalarga ergashtirishda mafkuraviy ishlarni kuchaytirishimiz yaxshi samaralar beradi, albatta. Faqat bunda o’sha oddiy inson psixologiyasiga oid ayrim qonuniyatlarni bilish va ularga amal qilish maqsad muvofiqdir. Mafkuraviy targ’ibot-tashviqot haqida gap ketganda, uning inson ongi va psixologiyasiga ta’sir qilishiga umid qilib, ish yuritiladi. Erkinlikni juda yaxshi ko’rgan amerikalik va yevropaliklar ham haqiqatga ergashish, ezgu amallarga itoat qilishning hyech qanday shaxs erkinligiga tahdidi yo’qligi, aksincha, uni jamiyatdagi mavqyeini yanada mustahkamlashini targ’ibot qiladi.

Mutaxassislarni fikricha, e’tiqod asosan ikki yo’l bilan hosil qilinadi:

• 
  agar auditoriya fikrlaydigan, ayni argumentlar ustida o’ylash qobiliyatiga ega bo’lsa, ular manfaatiga mos ma’lumotning berilishi ulardagi ishonchni mustahkamlaydi; bu bevosita ta’sir deb ataladi;
  
• 
  agar tinglovchining manfaatiga bevosita aloqadorligi yo’q narsa to’g’risida gap ketayotgan bo’lsa, unda ishontirishning bilvosita usullaridan, ya’ni, voizning yoqimtoyligshi, kayfiyatning yaxshiligi, tasodifan yoqib qolishi mumkin bo’lgan boshqa jihatlarini asos qilinadi.
  

^{24-rasm. Mafkuraviy targ’ibotning psixologik mexanizmlari}
Mafkuraviy ishlarning serqirra va murakkabligi shundaki, bu jarayonni yaxlit sifatida tasavvur qilinsa, uning tarkibiga kiruvchi har bir elementning 24-rasmda keltirilgan mafkuraviy targ’ibotning psixologik mexanizmlarini, ya’ni jarayonning o’ziga xos sir-asrori va xususiyatlarini inobatga olishga to’g’ri keladi.

Afsuski, e’tiqodni tarbiyalash muammosi ko’proq diniy qobiqda o’rganilgani uchun ham jahon ilmi tajribasida bu xususda xulosalar shu yo’nalishda mavjud.

Masalan, o’sha diniy sektalarning targ’ibot borasidagi yutuqlarini olimlar quyidagicha sharhlaydilar: avvalo insonni biror narsa orqali “qarzdor” qilib qo’yish kerak bo’ladi, so’ngra samarali ta’sir vositalaridan foydalaniladi, nihoyat, hamfikrlilar o’zlaricha boshqalardan ajralib, o’z e’tiqodlarini mustahkamlaydi. Natijada, o’ziga xos muomala va madaniyat shakllantiriladi.