Ўзбекистон республикаси

10.2. “Nega?”, “Nima uchun?” yoxud ijtimoiy xulqning motivlari
Eng avvalo shuni e’tirof etish lozimki, inson oldida u yoki bu voqyea-hodisaning guvohi bo’lar ekanmiz, “Nega?”, “Nima uchun?” degan savollar bilan bog’liq ijtimoiy xulqning sabablarini o’rganishi kerakligi tayin. Bu masalada psixologiya ijtimoiy xulqning motivlariga hamda motivasiya masalasiga e’tibor beradi. Oddiy misol: ko’pincha, jamoat joylarida, oilada, ishlab chiqarish jarayonida odamlarning bir-birlariga nisbatan qo’pol muomalada bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Tabiiy, savol tug’iladi: nega odamlar bir-birlariga nisbatan agressiv bo’lib qolishdi, qani o’sha insoniy bag’rikenglik, odamlar o’rtasidagi normal, madaniy muomalalar, degan.

Xorijlik mutaxassislarning (Ye.Ilin va b.q) fikricha, eng avvalo agressiv xulq-atvor bo’lishi uchun birinchi navbatda nizoli yoki odamni xavotirga soluvchi vaziyat bo’lishi kerak.

Lekin vaziyatning mavjudligi hali odamda janjallashishga moyillik holati paydo bo’ldi, degan ma’noni anglatmaydi. Birinchidan, odamlarning o’zaro muomalasida fikrlari, istaklari, qiziqishlari va maqsadlarida tafovutlar bo’lishi kerak. Ikkinchidan, bu tavofutlar har bir kishi tomonidan deyarli bir xil anglanishi lozim. Uchinchidan, bu holat hyech bo’lmaganda bir tomonning ikkinchi tomonni yoqtirmasligi, ko’ra olmasligiga olib kelishi, fikrlar amalda to’qnash kelishi kerak.

Bu o’rinda bizdagi madaniyat va mentalitetning o’ziga xosligi bor, albatta. Bizda xulq agressiv tarzga o’tib ketishi uchun menimcha, yanada ko’proq bosqichlar talab qilinadi. Chunki vaziyatning mavjudligini yumshatuvchi, odamlarni nisbatan uzoq muddatda nizoni ichida saqlashiga olib kelgan sharqona odob, andisha bor. Lekin agressiv xulqning intihosi shundayki, uzoq vaqt ichida saqlangan agressiya bir kun kutilmagan tarzda namoyish etilishi mumkin. Ya’ni, bizda doimo ham bu urush, ochiq betga aytishlar tarzida emas, namoyishkorona ishning teskarisini qilish (ayniqsa, o’smirlarda, oilada ko’proq kuzatiladi), yoki boshqa vaziyatda boshqa insondan o’ch olish orqali kompensasiya qilinadi (xotini bolasidan, rahbar xodimlaridan va hokazo). O’smirlik davrida hadeb bolaning o’zini biror narsa tufayli o’zini namoyishkorona ko’rsatishga intilishini ham aslida agressiv xulqqa moyillik, konfliktga asos bor, deb hisoblash mumkin. Demak, bu o’sha nizoli vaziyatni inson o’zidagi “ichki, ruhiy filtrdan” qanday o’tkazilganiga bog’liq bo’ladi. Umumiy fikr shuki, biror narsaga agressiv munosabatning shakllanishi bir yoki alohida olingan motiv tufayli emas, balki sabablar yoki motivlar tizimi orqali sodir bo’lishini nazarda tutish va tarbiyaviy ishlarda bunga e’tibor berish kerak.

Ijtimoiy psixologiya bu hodisalarga insoniy munosabatlarning o’ziga xos ko’rinishi sifatida qaraydi.

10.3. Agressiya va egressiya: sabab va oqibat

Agressiya yoki kishilar o’rtasidagi kelishmovchilik oqibatida kelib chiqadigan vajohat holati – bu shunday yo’nalishki, unga oid xulosalar nafaqat psixologlarni, balki sosiologlar, huquqshunoslar, pedagoglar, faylasuflar, ijtimoiy soha xodimlar, turli bo’g’in rahbarlarining barchasini qiziqtiradi. Zero, inson tabiati va uning boshqa insonlarga bog’liq jihatlarini o’rganish uchun xulqning aynan shu tomonini ham o’rganish, bilish va boshqara olish kerak.

Amerikalik olimlar Robert Beron va Debora Richardsonlarning 2000 yilda Sankt-Piterburgda rus tilida nashr etilgan “Agressiya” nomli kitoblarida ham agressiv xulqqa nisbatan yangicha yondoshuv bayon etilgan. Xususan, kitobda agressiv xulqqa taalluqli bo’lgan asosiy nazariyalardagi (psixoanaliz, kognitiv nazariya, evolyusion, frustrasion yondoshuv va boshqalar) fikrlar keltirilganki, mualliflar ularni xulosalab, bunday xulqning aynan biologikdan ham ko’ra, ijtimoiy tabiati borligini ta’kidlaganlar. Freydning instinktlar to’g’risidagi nazariyasida ta’kidlangan agressiyaning tug’ma, biologik tabiatga egaligi to’g’risidagi fikridan farqli o’laroq, oxirgi yillarda o’tkazilayotgan tadqiqotlar uning aynan bir insonning boshqa insonga munosabatidan, uning o’ziga nisbatan qarashlarining ongida aks ettirishi va o’zini turli xavf-xatardan asrashning vositasi ekanligi fikrini isbotlamoqda. Aynan ijtimoiy ko’nikmalar paydo bo’lish jarayoni doirasida qaralgan agressiyani boshqarish imkoniyati borligi amerikalik olimlar xulosalari asosida yotadi.

Shu narsa alohida diqqatga molikki, agressiv xulq-atvorning kelib chiqishi va namoyon bo’lishida oila va oilaviy o’zaro munosabatlar, tenqurlar guruhi hamda ommaviy axborot vositarining roli katta ekanligi, ayniqsa, birinchi omil ta’sirchan ekanligi fikri yangi tadqiqotlarda alohida o’rin tutadi. Odatda bolalar oilada ko’rgan-kechirganlari, ota-onasining o’rinli-noo’rin tanbehlari, ba’zan ularning agressiv munosabatlarining “qurbonlari” sifatida vajohatli bo’lib borishadi. Ya’ni, oilaviy hamjihatlik, to’g’ri tashkil etilgan o’zaro muomala, tarbiya uslublari va boshqaruv usullari agressiv harakatlarning oldini oluvchi, bartaraf etuvchi muhim shartlardir. O’tkazilgan tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, ota-ona o’rtasida tez-tez nizolar, kelishmovchiliklar chiqib turadigan, oiladagi bolalar o’rtasidagi (aka-uka, opa-singil va hokazo) nizolar odatiy bo’lgan oilada tarbiyalangan bolada agressiyaga moyillik darajasi yuqori bo’ladi. Chunki ayniqsa kichik yoshli bola o’zgalar o’rtasida sodir bo’layotgan nizolar va janjallarga o’ta sezgir va kuzatuvchan bo’ladi. Shuning uchun ham oiladagi muomala madaniyati, bola ongiga ilk yoshlikdan singdiriladigan muloqatga oid qadriyatlar uning kelajakda o’zgalar bilan bo’ladigan munosabatlarini ijobiylashtiradi.

Psixologiyada oxirgi yillarda yana bir tushuncha paydo bo’ldi, bu egressiv xulqning motivasiyasi tushunchasi, ya’ni kishilar o’rtasidagi nizo, bir-biriga nisbatan zo’ravonlik va vajohat kabi hissiyotlarni keltirib chiqaruvchi sabablar masalasi amaliy ahamiyatga molikdir. Shu nuqtai nazardan paydo bo’lgan tushunchalardan biri “egressiya” tushunchasidir. Egressiya – lotincha egredior – qochish, o’zini tortish so’zlaridan olingan bo’lib, bu shaxsning o’zini mana shunday xavotirli, nizoli, murakkab vaziyatlarda olib qochishini anglatadi. Bunday xulqning asosiy sabablarini boltiqbo’yilik olimlar P.Dereshkyavichus va L.Yovayshalar quyidagicha izohlaydilar:

•