Ўзбекистон республикаси

Ijtimoiy ustanovkalar. Sof psixologik ma’noda yangicha tafakkur va dunyoqarashni shakllantiruvchi va o’zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mexanizm – bu ijtimoiy ustanovkalardir. Bu – shaxsning atrof muhitida sodir bo’layotgan ijtimoiy hodisalarni, obyektlarni, ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, qabul qilish va ular bilan munosabatlar o’rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoqarashni ham o’zgartirishga aloqador kategoriyadir. Ijtimoiy ustanovkalar haqida batafsil ma’lumotlar oldingi mavzular (boblar)da bayon etilgan, bu o’rinda biz, uning faqat dunyoqarashlar o’zgarishiga aloqador mexanizm sifatidagi rolini ta’kidlamoqchimiz, xolos.

Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo’lgan umumiy qonuniyatlardan biri, bu uning uzoq muddatli xotira bilan bog’liqligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoq muddatli xotirada saqlanib, u yoki bu vaziyatda dolzarblashadi, ya’ni “jonlanadi”. Masalan, ba’zi bir etnik stereotiplar ana shunday xotiradagi mavjud obrazlar hisobiga shakkllanadi. Demak, ijtimoiy ustanovka obyektga hamda konkret vaziyatga bog’liqdir.

Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning shaxs hayoti mobaynida o’zgarishi esa, muhim ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovland fikricha, ijtimoiy ustanovka o’rgatish yo’li bilan o’zgarishi mumkin. Ya’ni o’quvchilardagi turli ustanovkalarni o’zgartirish uchun rag’batlantirish yoki jazolash tizimini o’zgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o’z ustanovkalarini o’zgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik tamoyiliga ko’ra, shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo bo’lishi muqarrardir.

Ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirishning eng sodda va qulay yo’li – bu ayni vaziyatlar va ulardagi ta’sirlarni qaytarishdir. Bu qaytarish qayd qilingan obraz sifatida inson ongida uzoq muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo’lganda, obyektivlashadi, ya’ni o’z kuchini va mavjudligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham agar chet el tajribasiga murojaat qiladigan bo’lsak, u yerda biror g’oyani ongga singdirish uchun bir odam yoki biror guruh o’z siyosiy, mafkuraviy yoki boshqa qarashlarini bir xil so’zlar va iboralar, harakatlar bilan qaytaraveradi va shu yo’l bilan ko’pchilikning ma’qullashiga erishadi. Ayniqsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul keng qo’llaniladi. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirishning usullari va psixologik vositalari orqali ham dunyoqarashni o’zgartirishga erishish mumkin.