Ўзбекистон республикаси

14.1. Ijtimoiy psixologiyada gender muammolari
Ijtimoiy psixologiya hayot sirlarini o’zining ilmiy uslublari vositasida ochishda jinslararo munosabatlarga alohida e’tiborni qaratadi. Oxirgi yillarda ushbu hodisalarni tushuntirish uchun gender va gender munosabatlari terminlari ishlatilishi urf bo’ldi.

Gender – psixologik nuqtai nazardan shunday tushunchaki, uning yordamida odamlar “erkak va ayol” tushunchalarining mohiyatini yoritadi. Ma’lumki, “jins” tushunchasining o’zi biologik kategoriya bo’lgani uchun ham ijtimoiy psixologiya erkak va ayollar xislatlaridagi tafovutlarning biologik jihatdan bog’liqligini asoslashda bu terminni ishlatadi. Oxirgi yillarda o’tkazilgan qator tadqiqotlar shuni ta’kidlaydiki, ayollar jamiyatdami, oiladami qayerda bo’lmasin, u yoki bu faoliyat turi bilan mashg’ul bo’lganda, shu ijtimoiy muhitga, ya’ni shaxslararo hamda o’ziga nisbatan bo’layotgan insoniy munosabatlarga alohida e’tibor beradi va aynan ularning muvofiqlashtiruvchisi rolini bajaradi. Shu boisdan bo’lsa kerak, oilaviy hayotning ilk bosqichlarida qaysi millatda bo’lmasin, shaxslararo munosabatlarning tig’izligi darajasi kam bo’lgani uchun erkaklar asosan liderlik pozisiyasida bo’lishadi. Bu holatni ayniqsa, bizning o’zbek oilalariga, Sharq mentalitetiga xos deyish mukin. Lekin oilada bolalar soni va ayniqsa, oila kelinlar yoki kuyovlar hamda nevaralar hisobiga ortgan sari ona-ayol o’z pozisiyasini mustahkamlab boraveradi. Ya’ni, keksalik davriga kelib, gender munosabatlardagi tarozi pallasi tenglashadi, hattoki, ko’p hollarda ayollar foydasiga hal bo’ladi. Demak, ayollarning shaxslararo o’zaro munosabatlarni boshqarish, bu tizimda o’z o’rnini topa olish mahoratidan, qobiliyatidan jamiyat o’rinli foydalanishi kerak.

Ayolning oila va jamiyatdagi liderligi masalasi an’anaviy tasavvurlardagi paternalizm tamoyillariga zid bo’lsa-da, kuzatishlar, yoshlar va ayollar o’rtasida o’tkazilgan so’rovlarda bu hodisaga nisbatan yangicha yondashuv shaklanayotganligidan darak bermoqda. Shunisi qiziqki, ayollarning o’zlari oilada liderlikka so’zda da’vo qilmagan holda, amalda aslida aynan shu mavqyega intilmoqdalarki, bu oilaviy munosabatlar tizimida bolalarning bu jarayonni idrok qilishiga ba’zan salbiy, ba’zan ijobiy ta’sirini ko’rsatmoqda. Liderlikning erkaklar va ayol o’rtasida bu tarzda bo’linishi va undan kelib chiqayotgan salbiy ijtimoiy-psixologik oqibatlarning obyektiv hamda subyektiv sabablari bor, albatta.

Gender muammolariga bag’ishlab o’tkazilgan ko’plab tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, oila va jamiyatdagi gender rollarining taqsimoti xalqning madaniyati, ma’naviyati va turmush tarzidan kelib chiqarkan. Masalan, amerikalik olimlar Jon Uilyams va Debra Bestlarning 14 xil millat vakillari o’rtasida o’tkazgan so’rovlari ma’lumotlariga ko’ra, Sharqiy Osiyo va Markaziy Osiyo (Nigeriya, Pokiston va b.q.) millatlari vakillaridan farqli konservativ Yevropa vakillari o’z madaniy xududlarida inson bajaradigan rollarning ko’pligidan kelib chiqib, ayollarning ham bemalol ijtimoiy foydali mehnatda band bo’lishlari va bunga oilaviy mas’uliyatlar xalaqit bermasligi kerakligini e’tirof etadilar. O’troq xalqlar va aksariyat yerda mehnat qilib, tirikchilik qiladigan millatlarning vakillari (masalan, o’zbeklar va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari) erkak ham, ayol ham hamma ishni bilishi, oilada hamda jamiyatda o’rinlari teng bo’lishini yoqlaydilar. Chunki bu xalqlarda er va xotinning bilimlari darajasi, saviyasi deyarli bir xildir. Umuman olganda ma’lumotlilik darajasi erkaklar va ayollarning jamiyatdagi maqomini belgilovchi asosiy omildir. Masalan, Rossiyadagi ayollarning emansipasiyasi darajasi o’rganilganda, u yerda o’qituvchi-ziyolilar va vrachlarning aksariyati ayollar ekanligi aniqlangan. Amerika yoki Janubiy Koreya bu borada ulardan ancha orqadaligi ham fakt hisoblanadi. Agar bizning yurtimizda ham ayollarning deyarli 100% savodliligi, oliy ma’lumotlilarning deyarli teng yarmi xotin-qizlar ekanligi, boshqaruv tizimi, sog’liqni saqlash va madaniyat sohalarida ayollarning ulushi yil sari oshib borayotganligini inobatga olsak, an’anviylikdan chekinib borayotganligimizning sabablarini bilishimiz mumkin.

Ijtimoiy taraqqiyot manfaatlari nuqtai nazaridan olinganda, erkaklar va ayollarning jamiyatdagi gender o’rni masalasi barcha ijtimoiy-siyosiy tuzimlarda ham o’ziga xos ahamiyatga ega muammo sifatida qaralib kelingan. Lekin bevosita xotin-qizlarning jamiyatda tutgan o’rniga u yoki bu jins vakillari tomonidan berilgan baho turli sharoitlarda o’z ko’rinishini o’zgartirib borayotgan hodisadir. Masalan, 1938 yilda Amerika Qo’shma Shtatlarida Gellap tashkiloti tomonidan o’tkazilgan so’rovlarda har besh kishidan bittasi turmush qurgan, lekin biznes yoki boshqaruv sohasida ishlaydigan ayollarni ma’qullab ovoz bergan bo’lsalar, 1993 yilga kelib bu ko’rsatgich 86%ga yetdi. Shunday bo’lsa-da, hatto, yoshlarning ikkidan uch qismi ideal oila deganda “erkak kishi ishlab pul topib keladigan, ayol esa uyda bola tarbiyalab o’tiradigan” holatni qayd etganlar. Fikrning bunday tarzda o’zgarishining obyektiv sabablari bor. Bu holat birinchidan, ayol xulq-atvorining jamiyat miqyosida o’zgarishi va ikkinchi tomondan, jamiyatning ayol mehnatiga bo’lgan talabi va ehtiyojiga bog’liq. Shu bois ham Amerikaning o’zida 1960 yillardan 1995 yilga bo’lgan davr oralig’ida ijtimoiy mehnatda band ayollar ulushi uchdan bir qismdan uchdan besh qismgacha o’zgardi (30% dan 60%gacha). 1970 yil tahliliga ko’ra, u yerlarda huquqshunoslik, vrachlik va dantistlik kasbini egallayotgan qizlar salmog’i ham yil sayin oshib bormoqda.

Demokratik o’zgarishlar O’zbekistonda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlarga mansub bo’lgan fuqarolar, jumladan, xotin-qizlar ongi hamda tafakkurida ham ayrim o’zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Bu o’zgarishlar o’z navbatida ularning oila, mahalla va jamiyatdagi mavqyei hamda ijtimoiy-psixologik maqomida, gender munosabatlarida o’z aksini topmoqda.

Gender munosabatlari va rollar taqsimoti tizimida bugungi O’zbekiston yigitlari va qizlarining o’rni tahlil qilinadigan bo’lsa, shuni alohida ta’kidlash lozimki, gender rollari to’lig’icha madaniy muhitga bog’liqligi va bu rol ular ma’lumotliligi darajasiga mos ravishda o’zgarayotganligini kuzatish mumkin. Lekin ijtimoiy fikr so’rovlarida o’zbek ayollarining gender munosabatlarida to’laligicha erkaklar bilan tengliklari e’tirof etilsa-da, asli ko’pchilik ongida ayol baribir o’sha o’zining an’anaviy rollari doirasida tasavvur qilinadi. Bu holatning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Masalan, psixolog olimlarning olib borgan eksperimental kuzatishlarda shu narsa aniqlanganki, gender munosabatlarining xarakteri, erkaklik yoki ayollik vazifalarining qanchalik adekvat tasavvur qilinishi, eng avvalo, oila muhitiga, undagi erkak va xotin, ota va onaning o’z rollarini qanday bajarishlari hamda farzand tarbiyasidagi ulushlari salmog’iga bog’liqdir.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, gender munosabatlarining to’g’ri bo’lishi ilk yoshlikdan, ya’ni amalda ota-onaning qiz yoki o’g’il bolaga nisbatan tutgan mavqyelariga bevosita bog’liqdir. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, oilada, ayniqsa, o’zbek oilasida o’g’il bolaga e’tibor va unga g’amxo’rlik kuchliroq ekan. O’rtacha xarid qilib olib beriladigan o’yinchoqlarning soni o’rganilganda, o’g’il bolaga o’nta o’yinchoq olinsa, qiz bolaga taxminan oltita olinarkan, qolaversa, o’yinchoqlarning saqlanish muddatlari ham har xil ekan, qiz bolaga olingan o’yinchoqlar ko’proq muddatga xizmat qilsa, o’g’il bolaniki 1-2 haftadan oshmas ekan. Bu holat:

•