Ózbekstannıń eń jańa tariyxı

Birinshi basqısh- 1991-1996 jıllar. Bul basqısh múlkti mámleket qaramaǵınan shıgarıya hám menshiklestiriw, bazar ekonomikasın payda etiwdin tiykarı bolǵan kishi múlk iyesi qatlamınıń qáliplestiriwden baslandı.
Ekinshi basqısh – 1996-2000 jıllar. Bul basqıshta keń kólemli menshiklestiriw ámelge asırıldı, jeke kapitaldıń imkaniyatları keńeyttirildi, dáslepki kommerciyalıq bankler hám basqa finans institutları xızmetin basladı.
Úshinshi basqısh- 2000-2016 jıllar. Bul basqıshta jeke is bilermenlikti keń kólemde rawajlandırıw ushın huqıkıy normativ hújjetler qabıl etildi. Bunda mámleketimizde qolaylı is bilermenlik ortalıǵın qáliplestiriwdiń ústinlikke iye baǵdarları belgilep berildi.
Tórtinshi basqısh – 2016 jıldan baslandı. Bul basqıshta is bilermenlikti jáne de rawajlandırıwdı támiiynlew hám jeke menshikti hár tárepleme qorǵaw boyınsha párman hám qararlar qabıl etildi.
7-Tema. Ózbekstan Respublikasındaǵı sociallıq ózgerisler


REJE:

1. 
   Kúshli sociallıq siyasat koncepciyasınıń qáliplesiwi, basqıshları hám rawajlanıwı. Mánzilli sociallıq qorǵaw sistemasınıń jaratılıwı.
   
2. 
   Sociallıq tarawdı rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan xalıqtıń báńtligi hám real dáramatların izbe-iz arttırıp barıw, den sawlıqtı saqlaw sistemasın jetilistiriw, hayal-qızlardıń jámiyetlik-siyasiy belsendiligin arttırıw siyasatı.
   
3. 
   Ózbekstan Respublikası “Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqkında”ǵı Nızamınıń mazmun-mánisi, xalıqtıń xuqıqıy sanası hám huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw.
   

Ádebiyatlar
1. Mustaqil O’zbekiston tarixi. Mas`ul muharrir A.Sabirov. - Toshkent: Akademiya, 2013.
2.Noveyshaya istoriya Uzbekistana. Rukovoditel` proekta i redaktor: M.A.Raximov. - Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018.
3.Erkaev A. O’zbekiston yo’li. - Toshkent: Ma`naviyat, 2011.

Dún`ya tájiriybesi sonı dáliylleydi, bazar ekonomikasına ótiw kóplegen qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı. Derlik barlıq mámleketlerde ótiw dáwiriniń dáslepki basqıshlarında óndiris kólemi páseyip, jumıssızlıq dárejesiniń ósiwi, turmıs dárejesiniń tómenlewi, adamlardıń kún qorisi hám turmısında ayırmashılıqtıń kúsheyiwi kózge taslanadı. Sonlıqtan da bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiw menen baylanıslı Ózbekstan modelinde oraylıq buwın sıpatında kúshli sociallıq siyasat belgilendi. Ol eń dáslep xalıqtı mánzilli qorǵawdı názerde tutadı. 1991-1995 jıllar dawamında Ózbekstan xalqınıń ortasha jan basına tuwrı keletuǵın pul dáramatları derlik eki esege tómenledi.

Wa’layatlar arasında, qala hám awıl arasında, hár kıylı sociallıq toparlar arasında halıqtıń dáramatları dárejesindegi ayırmashılıqtıń kúsheyiwi qozge taslandı. Máselen, 1997 jıldıń basında xalıqtıń 22 payızı yamasa shańaraqlardıń 16 payızı kámbaǵallıq shegarasınan tómen dárejedegi ortasha jan basına tuwrı keletuǵın dáramatqa iye boldı.
Ǵárezsiz rawajlanıw jıllarında sociallıq saladaǵı ózgerislerdi mámleket tárepinen tártipke salıwdıń máqsetli baǵdarı boyınsha 2 basqıshtı ajıratıp kórsetiw múmkin:
1991-1994 jılları bar sociallık sistemanı ózgertiw hám sociallıq reformalardıń alıp barılıwı dárejesine qarap onı jetilistiriw ámelge asırıldı. Sociallıq qorǵawdıń tómen nátiyjesiz túrleri biykar etildi, xalıqtı sociallıq qorǵaw ushın qárejetler byudjet imkaniyatlarına muwapıq ámelge asırıldı hám tb. Bul ilajlardıń tiykargı máqseti xalıqtıń dármatları hám birinshi zárúrlik ónimlerin tutınıwdıń keskin tómenlep ketiwiiniń aldın alıwdan ibarat boldı. Bul dáwir bazar ekonomikasına ótiwdiń birinshi basqıshına tuwrı keldi.
1995 jıldan baslap ulıwma sociallıq qorǵaw sistemasınan máqsetli hám mánzilli sociallıq qollap-quwatlaw sistemasına ótiw ámelge asırılmaqta. Bul dáwir ushın turaqlastırıw hám xalıqtıń turmıs dárejesin hám sharayatların áste-aqırın jaqsılap barıw tán bolıp tabıladı.
Bazar múnásibetleriniń rawajlanıw dárejesine qarap sociallıq siyasattıń ústinliikke iye baǵdarları ózgerip bardı, xalıqtı sociallıq qorǵaw mexanizmi, teńsizlik hám kámbaǵallıqtı saplastırıw túrleri hám usılları jetilisip bardı. Nátiyjede ilajlardıń pútin bir sisteması qáliplesti.
Xalıqtı sociallıq qorǵawdıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat:
- pensiyalar hám stipendiyalar, byudjet tarawı jumısshıları miynet haqısınıń minimal dárejelerin turaqlı túrde asırıp barıw.
- kem támiyinlengen balalı shańaraqlardı pul napaqaları menen turaqlı túrde támiyinlew túrindegi mánzilli sociallıq qollap-quwatlawdı ámelge asırıw. Bul baǵdarda xalıqtıń sociallıq jaqtan tómen qatlamları – pensionerler, mayıplar, kóp balalı hám kem dáramatlı shańaraqlar, jumıssızlar, oqıwshı jaslardı hár qıylı jollar menen qorǵaw ilajları alıp barılmaqta.
1994 jılı sentyabr`den baslap barlıq balalı shańaraqlar ushın birden bir napaqa engizildi. Bunday járdem adamlarga jakın turatuǵın máhálle puxaralar jıyınları arqalı ámelge asırılatuǵın boldı.
1997 jıldan baslap hár jılı 1 klass oqıwshılarına pulsız oqıw quralları, sabaqlıqlardı beriw engizildi.
Mámleketimizde jalǵız kekseler, pensionerler hám mayıplardı sociallıq qorǵawǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta. 2006 jılı Prezidenttiń «2007-2010 jılları jalǵız kekseler, pensionerler hám mayıplardı anıq sociallıq qorǵaw hám olarǵa sociallıq xızmet kórsetiwdi jáne de kúsheytiw ilajları haqkında» qararı qabıl etildi. Usı qararǵa muwapıq «Nuraniy» fondı esabınan xalıqtıń sociallıq qorǵawǵa mútáj qatlamlarına, emleniw orınlarına, «Saxawat» hám «Miriwbet» úylerine dári-dárman quralları jetkizip berildi. Tashkent qalasında 150 orınlı «Nuraniy» shıpaxanası xızmet etpekte.
Mámleketimizde 2005 jılı «Salamatlıq jılı», 2007 jılı «Sociallıq qorǵaw jılı», 2015 jıl «Kekselerdi qádirlew jılı» dep járiyalandı hám bul boyınsha arnawlı baǵdarlamalar qabıl etildi.
Respublikada analar hám balalardıń den sawlıǵın qorǵawǵa úlken itibar berilmekte. Bul boyınsha «Ana hám bala skriningi» Mámlketlik sisteması shólkemlestirildi. 2015 jılı Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi maǵlıwmatı boyınsha. Ózbekstanda tuwılgan balalardıń 92 payızı tolıq salamat. «Balalardı asırayıq» xalıqaralıq shólkem tárepinen dúzilgen jáhán reytinginde Ózbekstan balalar salamatlıǵın bekkemlew boyınsha úlken ǵamxorlıq kórsetip atırǵan eń aldıńǵı on mámlkettiń qatarına kirdi.
Respublikamızda xalıqtıń ortasha ómir kóriw dárejesi sezilerdi ósti. Bul kórsetkish 1990 jılı 67 jastı quraǵanbolsa, 2015 jılı 74 jastı quradı. Er adamlar arasında ómir kóriw 66 jastan 70 jasqa, hawllar arasında bolsa 72 jastan 76 jasqa uzayǵan.
Xalıqtı sociallıq qorǵawdıń áhmiyetli baǵdarı xalıqaralıq hám respublikalıq qayırxomlıq fondlarınan paydalanıw esaplanadı. «Ekosan» xalıqaralıq qayırxomlıq fondı qárejetlerinen tek respublika aymaqlarında ekologiyalıq jaǵdaydı salamatlastırıw ushın gana emes, bálkim respublika xalqınıń den sawlıǵın jaqsılaw ushın da paydalanıladı.
«Ma`naviyathám húkimet» Orayı qasında shshólkemlestirilgen «Altın áwlad» Xalıqaralık fondı esabınan jas áwladtı mánawiy jaqtan tárbiyalaw hám tálimdi rawajlandırıw boyınsha ilajlar ámelge asırılmaqta.
Respublika veteranların qollap-quwatlaw ushın «Nuraniy» qayırxomlıq fondı, talantlı jaslardı qollap-quwatlaw ushın «Úmit» fondı, sonday-aq «Máhálle» hám «Nawrız» respublika fondları xızmet kórsetpekte.
Ózbekstanda sociallıq siyasattıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat:

1. 
   Puxaralardıń miynet etiw barısındaǵı konstituciyalıq huqıq ların támiyinlew.
   
2. 
   Sociallıq qorǵawdıń máqsetli hám anıq baǵdarlanǵanlıǵı.
   
3. 
   Xalıqtıń sociallıq jaqtan eń mútaj qatlamların qollap-quwatlaw.
   
4. 
   Ekonomikalıq jaqtan belsendi xalıq miynetin qoshametlew.
   
5. 
   Real miynet bazarın qáliplestiriw.
   
6. 
   Sociallıq taraw, den sawlıqtı saqlaw, tálim, mádeniyat hám kórkem óner. ilimniń awır awhalǵa túsip qalıwına jol qoymaw.
   

Ǵárezsizlik jılları xalıqtı úy-jaylar menen támiyinlew boyınsha kóplegen ilajlar ámelge asırıldı. 2009-2016 jıllarda awıllıq jerlerde 70 mıńǵa jaqın úlgili úy-jaylar qurıldı. Nátiyjede 83,5 mıńnan aslam shańaraqtıń jasaw sharayatı jaqsılandı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtiń 2016 jıl 21 oktyabr`degi «2017-2021 jılları awıllıq jerlerde jańalanǵan úlgili joybarlar boyınsha jeńilletilgen úy-jaylar kurıw baǵdarlaması haqkında»ǵı qararı bul baǵdardaǵı keń kólemli reformalardıń dawamı boldı.
Mámleketimizdiń bunnan bılay rawajlanıwında korrupciya illeti tosqınlıq etpekte. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2020 jılı 24 yanvar`da Oliy Majliske Múrájatında: «Bul jawız báleniń aldın almasaq, haqıyqıy isbilermenlik hám investiciya ortalıǵın jaratıp bolmaydı, ulıwma, jámiyettin birde-bir tarmaǵı rawajlanbaydı. Jámiyetimizdiń barlıq aǵzaları. Aytıw kerek bolsa, “hadallıq vakcinası” menen emlenbes eken, óz aldımızǵa qoyǵan sheklerge erise almaymız. Biz korrupciyanıń aqıbetleri menen gúresiwden onıń erte aldın alıwǵa ótiwimiz kerek »,- dep aytıp ótken edi.
Korrupciya qarsı BMSh Bas Assambleyası tárepinen 2003 jılı 31 oktyabr`de konvenciya qabıl etildi. Ol kirisiw hám 71 stat`yadan ibarat. Ózbekstan Respublikasında 2017 jılı 3 yanvar`da “Korrupciyaǵa qarsı gúres haqkında” Nızam qabıl etildi. Bul Nızam 6 bap 34 stat`yadan ibarat. Nızamda korrupciya túsinigine anıqlama berilgen: “korrupciya - shaxstıń óz hámel yamasa xızmet abvrayınan jeke maplerin, sonıń menen birge ózge shaxslardıń máplerin gózlep materiallıq hám materiallıq emes payda alıw máqsetinde nızamǵa qayshı ráwishte paydalanıwı, sonday-aq bunday paydanı qayshı ráwishte usınıs etiwi ”, - dep kórsetiledi.
2017 jılı 2 fevralda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqkında”ǵı Ózbekstan Respublikası nızamınıń qagıydaların ámelge asırıw ilajları haqkında” qararı qabıl etildi. Bul boyınsha 2017-2018 jılları korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha mámleketlik baǵdarlama islep shıǵıldı. Usı qarar tiykarında Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha mákemeler aralıq komissiya shólkemlstirildi.