Ózbekstannıń eń jańa tariyxı

Birinshi basqısh: 1989 dan – 1991 jılǵa shekem. Ol jańa jetekshi Islam Karimovtıń payda bolıwı, Ózbekstannıń suvereniteti ideyasınıń pisip jetilisiwi, tariyxıy tań qalarlıq waqıyalar jolı menen emes, al SSSR tarqaǵannan soń daǵdarıstı jeńiw ushın úlken kúsh salıwlar nátiyjesinde mámleketlik ǵárezsizlik tastıyıqlandı.
Ekinshi basqısh: 1991-2000 jj. Bul birinshi gezektegi reformalar hám qayta ózgerislerden milliy mámleketshiliktiń tiykarın hám sociallıq baǵdarlanǵan bazar ekonomikasın qáliplestiriwge ótiw dáwiri. Rawajlanıwdıń ózbek modelin tańlaw nátiyjesinde tariyxıy qısqa waqıt ishinde sovet adminstrativlik buyrıqpazlıq sisteması qıyratıldı hám milliy mámleketshilikti qáliplestiriwdiń isenimli huqıqıy nızamshılıq tiykarı payda boldı. Mámleketlik basqarıw strukturaları dúzildi, jámiyetlik hám puqaralıq institutlardıń tiykarı jaratıldı, bazar ekonomikasına ótiw ámelge asırıldı.
Úshinshi basqısh: 2001-2010 jj. Demokratiyalıq jańalanıw hám elimizdi modernizaciyalaw baslandı. Bul basqıshta eń baslı wazıypa kúshli mámleketten kúshli puqaralıq jámiyetke basqıshpa-basqısh ótiw boldı. Siyasiy hám ekonomikalıq turmıstıń hámme táreplerin, mámleketlik hám jamiyetlik qurılıstı demokratiyalastırıw hám liberallastırıw, insannnıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaytuǵın, puqaralardıń siyasiy, ekonomikalıq belsendiligin arttıratuǵın, puqaralıq jámiyettiń tiykarın qáliplestiretuǵın ǵárezsiz sud sistemasın bekkemlew processi dawam etti.
Ózbekistannıń eń jańa tariyxınıń tórtinshi basqıshı 2010 jıldan baslandı. Elimizdi modernizaciyalaw hám demokratiyalıq reformalardı bunnan bılay tereńlestiriw ámelge asırıldı. Elimizde demokratiyalıq reformalardı bunnan bılay tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetti qáliplestiriw koncepciyası islep shıǵıldı. Bul tariyxıy hújjet ǵárezsizlikke eriskennen soń baslanǵan elimizdi demokratiyalıq jańalaw hám rawajlandırıw boyınsha keń kólemli reformalardıń rawajlanıwın sáwlelendiredi. Bunda mámleket hám jámiyettiń jańa basqıshında modernizaciyalawdı bunnan bılay dawam ettiriwdiń uzaq múddetli strategiyalıq baǵdarlaması anıqlap berildi. Bul baskısh mámleketlik hákimiyat hám basqarıwdı bunnan bılay demokratiyalastırıw boyınsha reformalardıń huqıqıy tiykarın dúziw, sud-huqıq sistemasın, xabar-málimleme tarawın reformalaw, sóz erkinligin támiyinlew, saylaw nızamshılıǵın rawajlandırıw, demokratiyalıq bazar reformaların tereńlestiriw hám ekonomikanı liberallastırıw menen sıpatlanadı.
Mámleketimizde ǵárezsizlikti jáne de bekkemlew jolındaǵı ózine isenimli qádem 2016-jıldan baslandı desek asıra aytqan bolmaymız. Basqasha sóz benen aytqanda, biz búgin bárshemiz jeńdi túrip, jańa Ózbekstandı qurıwǵa kiristik, onıń bekkem tiykarın jarata basladık, sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq, ruwxıy-aǵartıwshılıq tarawlarında bir neshe on jıllar dawamında ámelge asırılıwı zárúr bolǵan jumıslar atqarıldı. Ózbekstan shın mániste milliy tikleniwden milliy rawajlanıw tárepke júz burdı.
Mámleket basshısı ǵárezsizlikti bekkemlew, jańa Ózbekstandı dúziwdi tek ǵana óz kúshimiz benen, miynetkesh, belsendi xalqımız benen birge qura alıwımız, onıń ushın ne zárúr bolsa, barlıǵı bar ekenligin jiyi-jiyi aytıp ótti. Usı waqıtta mámleketimiz basshısınıń Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisine múrájátinde aldımızda turǵan úlken wazıypalar, olardı sheshiw jolları kórsetip berilgen. Atap aytqanda, El basshısımızdıń “Xalqımız sonı jaqsı biliwi kerek: aldımızda uzaq hám qıyın jol turıptı. Hámmemiz birigip, tınımsız oqıp-úyrensek, jumısımızdı jetilisken hám ónimli atqarsaq, zamanagóy bilimlerdi iyelep, ózimizdi ayamay aldıǵa umtılsaq, álbette, turmısımız hám jámiyetimiz ózgeredi”.
Tariyxtı úyreniwde teoriyalıq-metodikalıq tiykardıń áhmiyeti oǵada úlken. Tariyxıy izertlewlerde kóp jıllar dawamında formaciyalık qatnas metodınan paydalanıp kelindi. Al dún`ya júzlik ilim baska da júzlegen metodlardan paydalanbaqta. Máselen, cevilizaciyalı, mentallı, logikalık, tariyxıy, dedukciyalık, h.t.b atap ótsek boladı. Mentallıq metodtı paydalanıwda aktual mashqalalardıń biri xatlar, kúndelik dápterler, jeke arxivler, shejireler hám baska da derekler járdeminde tariyxıy wakıyanı ashıp beriwi múmkin.
Tariyxıy waqıya, hádiyselerdi úyreniw, pikirlewde hám bayan etiwde ob`ektiv, haqıykıy ádalatlı qatnasta bolıw eń áhmiyetli metodologiyalıq qaǵıyda bolıp esaplanadı. Ob`ektivlik qaǵıydası tariyxıy waqıya, hádiyselerdi úyreniwde olar menen baylanıslı bolǵan barlıq faktlerdiń pútin bir jıynaǵın birge alıp tekseriwdi, haqıykıy dáliyllerge tiykarlanıwdı talap etedi.
Tariyxtı úyreniwde tariyxıylıq metodologiyası úlken áhmiyetke iye. Tariyxıylıq qaǵıydası waqıya, hádiyselerdi óz dáwirin anıq tariyxıy sharayatınan kelip shıqqan halda úyreniwdi talap etedi. Bunda tariyxıy rawajlanıwdı basqa waqıyalar, hádiyseler menen baylanısta úyreniledi. Hár bir waqıya, hádiyselerge ulıwma tariyxıy processtiń bir bólegi dep qaraw zárúr.
Ózbekstan tariyxın ǵárezsiz mámleket sıpatında dún`ya júzilik tariyxtıń ajıralmas bir bólimi dep qaraw zárúr. Bul ayrıqsha koloniallıqqa shekemgi, sovetlerge shekemgi dáwirge tiyisli. Bul ushın planetarlıq oylaw, dún`ya júzlik tariyxnamanı, jańa ádebiyatlardı biliw zárúr.
Tariyxıy processti úyreniwde ádalatlı sociallıq qatnas jasaw principine dıqqat awdarıw zárur boladı. Sociallıq qatnas metodologiyası tariyxıy processlerdi xalıqtıń barlıq qatlamınıń máplerin esapqa alǵan halda úyreniwdi talap etedi. Sociallıq qatnas principi mámleket iskerleriniń, siyasiy kúshler, partiyalar, túrli birlespeler, olardıń jolbasshılarınıń tariyxıy rawajlanıwǵa kórsetken unamlı yamasa unamsız tásirin, jámiyetti ol yamasa bul jol menen baslawdaǵı rolin bilip alıwda úlken áhmiyetke iye.
Mámleketimiz tariyxın úyreniwde milliy qádriyatlar, xalıq dásturleri hám urp-ádetleri, din, islam tariyxı, adamlardıń diniy isenimleri, diniy táliymatlar hám olardıń tiykarın salıwshılardıń xızmetlerin analiz etiwde, bayanlawda civilizaciyalı qatnasta bolıp, olardı húrmetlew, áziyzlew kóz-qarasınan háreket etiw zárur.
Tariyxtı uyreniwdegi joqarıdaǵı metodologiyalıq qaǵıydalar menen birge faktlerdi salıstırıw, dáwirlerge bóliw, dereklik maǵlıwmat tiykarında juwmaklar shıǵarıw, sociologiyalıq izertlewler ótkeriw, statistikalıq, matematikalıq h.b. usıllardan paydalanıladı.
Eń jańa tariyxtı úyreniwdiń aktuallıǵı sonnan ibarat, ol házirgi turmısımızǵa tásirin tiygizetuǵın waqıyalardı ańlawǵa járdem beredi. Bul waqıyalardıń mánis-mazmunı hám tariyxıy áhmiyeti neden ibarat, siyasiy iskerlerdiń ornı, bul waqıyalardıń bunnan bılay rawajlanıw jolları hám házirgi processler menen baylanısı nede degen sawallarǵa eń jańa tariyx juwap beriwi kerek. Rawajlanıwdı aldın ala aytıw, keleshek penen baylanıslı baǵdarlardı ashıp beriw usı sawallardıń juwabına baylanıslı.
Mámleketimiz basshısınıń tınısh hám paraxat turmısımızdı saqlaw, ǵárezsizlikti bekkemlew boyınsha bir neshshe mártebe shakırıǵı tosınnan emes. Bunda ǵárezsizlikke erisiwdiń tariyxın, qanday joldı basıp ótkenimizdi hám bunnan bılay ne islew kerekligin keleshek ósip kiyatırǵan áwladqa jetkiziw tariyx ilimindegi aktual` wazıypalardıń biri bolıp qalmaqtа

Mamlakatimizda so’ngi 29 yil ichida erishgan yutuq va marralarimizni holis va munosib baholash uchun mustaqillik ostonasida ijtimoiy-siyosiy hayot qanday murakkab vaziyatda bo’lganini, bu vaziyatni tubdan yangilangan yo’nalishga burib yuborish uchun ulkan donishmandlik va jasorat , insoniylik va ezgulik tamoyillariga yo’g’rilgan, ko’pchilikka ibrat va namuna bo’ladigan vazmin siyosat talab etilganini esga olishimiz va o’zimizga aniq tasavvur etishimiz muhimdir.1

Demak mamlakatimiz mustaqillikka erishishi arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy holatlarning fojiali tus olishi, qaror topgan xo’jalik, ishlab chiqarish va moilaviy aloqalarning butunlay izdan chiqishiga barham berish, ishsizlikning yanada kuchayishiga yo’l qo’ymaslik nihoyatda muhim zaruriyat edi.

Quyidagi muammolarning negizi, ularning mohiyat mazmunini hal etishdek mas’uliyatli ish Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov zimmasida edi yurtboshimiz bu murakkab muammolarni o’z donishmandligi sababli samarali hal etdi. O’zbekiston mustaqillikka erishish arafasida mamkakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat murakkab jarayonni boshidan kechirayotgan edi.

50-80 yillarning birinchi yarmi vatanimiz tarixidagi eng murakkab davrlardan biridir.Bir tomondan mehnatkashlarning fidokorona mehnati tufayli respublika iqtisodiyoti rivojlandi.Ikkinchi tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotda muammolar, noxush holatlar to’planib borib pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib chiqardi.2

Mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanish batamom to’xtab qolmagan bo’lsada, siljish suratlari tobora pasayib sekinlashib bordi.Biroq 1956-yilda ijtimoiy hayotda iqtisodiyotni qayta qurish demokratik jamiyatni yarayish uchun urinishlar bo’lda.

Bu urinishlar natejasida jamiyatda biroz bo’lsada boshqaruv respublika ixtiyoriga berildi. Demokratlashgan jamiyat vujudga kela boshladi, korxona va tashkilotlarda xo’jalik mustaqilligi kengaytirildi, boshqaruv apparati qisqardi va shu kabi bir qator o’zgarishlar jamiyatning barcha qatlamlariga yetib bormadi va konservativ kuchlarning qarshiligiga duch keldi.

Jamiyatning siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuzaga kelgan inqirozli holatning sabablari va ildizi fikrlashning orqada qolganligida, muayyan tarixiy sharoitga yetarli siyosiy baho bera olmaganlikda edi. 3

Ijtimoiy munosabatlar mehnatni rag’batlantirish tizimining buzilishi oqibatida murakkab vaziyat vujudga keldi. Malakali mehnatga haq to’lamasdan kamsitildi. Barcha ishchilar misol uchun vrach va sanitar bir xil maosh olardi. Natejada aholining mehnatga bo’lgan qiziqishi pasayib bordi bu esa unumning pasayishiga olib keldi, mazkur holat yillar davomida o’sib bordi mahsulot tanqisligini keltirib chiqardi.

Bu holatni biz nafaqat ishchilar haqqi masalasida balki jamiyatning har bir ko’rinishida ko’rishimiz mumkin. Jumladan sog’liqni saqlash va xalq maorifi sohalarida ham ko’rib o’tishimiz mumkin. Davlat budjetidagi mablag’ bu o’z navbatida ushbu sohalardagi moddiy texnik bazasining eskirishiga, ta’lim jarayonini va aholining tibbiy yordam olishining yomonlashuviga olib keldi.