Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

Ergashgan qo‘shma gap. 
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning 
m aium bir grammatik shakllar vositasida yoki 
ki, bu yiizden 
kabi 
bog'lovchilar yordamida bogianishidan hosil bo'ladigan qo'shma 
gaplarga 
ergashgan qo‘shma gaplar 
deyiladi.
Masalan, ma’lum bir f e i shakllari (masalan, shart mayli, istak
236

---

mayli, fe’lning ravishdosh, sifatdosh shakllari) ikki va undan ortiq 
sodda gapni biriktirib, qo‘shma gapni hosil qiladi. Masalan, quyidagi 
qo‘ shma gapning tarkibidagi sodda gap hozirgi-kelasi zamon sifatdoshi 
va -ken vositasida birikkan: 
Siz, bana zarif, §ik §eyler anlatirken{\-
sodda gap), 
ben. zihnimden hesaplar yapiyor, gelin elbisemi, evimin
dogemelerini, diigiine kimleri davet edecegimi diipimtyordiim
(2-sodda 
gap). -
Siz menga nozik, ajoyib narsalarni gapirayotganingizda, men
xayolimda hisob-kitob qilar, kelinlik libosimni, uyimningjihozlanishi,
to ‘yga kimlarni taklif etishimni oy ‘layotgan edim.
Quyidagi qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar shart mayli 
ko‘rsatkichi (-sa) va de yuklamasi orqali bog‘langan: 
Bu vapuru
kaybederseniz de
(1-sodda gap) 
ehemmiyeti yok
(2-sodda gap). -
Bu
paraxodni о ‘tkazib yuborsangiz ham, ahamiyati yo q.
Quyidagi gap shart mayli ko‘satkichini olgan fe’l orqali 
bog‘langan: 
Kendiniz ne kadar benden kagiyorsamz
(1-sodda gap) 
hayaliniz bana о kadar musallat oluyor
(2-sodda gap). -
О ‘zingizni
qanchalik menden olib qochsangiz, xccyolingiz shu qadar jonimga
tegyapti.
Quyidagi gap ki bog‘lovchisi orqali birikkan qo‘shma gaplardir: 
Herkes emin oluyor ki
(1-sodda gap), 
insan, yalam fazla ehemmiyet
verdigi insana da soyleyebiliyor
(2-sodda gap). -
Hammaning ishonchi
komil bo ‘lyaptiki, odarn yolg 'onni ко ‘proq ahamiyat bergan odamiga
ham gapirishi mumkin.
Ergashgan qo’shma gap tarkibida bosh gap va ergash gap 
farqlanadi. Bosh gap ergashgan qo'shma gap tarkibidagi mazmuni 
izohlanayotgan gapdir. Ergash gap bosh gap ma’nosini izohlovcbi 
gapdir.
Masalan, quyidagi qo‘shma gap tarkibida birinchi gap ikkinchi 
gapning ma’nosini izohlab kelgan: 
Bu vapuru kaybederseniz de
(ergash gap) 
ehemmiyeti yok
(bosh gap). -
Bu paraxodni о ‘tkazib
yuborsangiz ham, ahamiyati yo ‘q.
Keyingi gapda ikkinchi gap birinchi gapning ma’nosini to'ldirib 
izohlab kelgan: 
Herkes emin oluyor ki
(bosh gap), 
insan, yalam fazla
ehemmiyet verdigi insana da soyleyebiliyor
(ergash gap). 
- Hammaning
ishonchi komil bo ‘lyaptiki, odam y o lg 'onni ко ‘proq ahamiyat bergan
odamiga ham gapirishi mumkin.
237

---

N azorat uchun savollar
1. Gaplarni tuzilishiga ko‘ra turlari haqida umimiy ma’lumot 
bering.
2. Sodda gap va qo'shma gap o'rtasidagi farqlarni misollar 
bilan izohlang.
3. Qo'shma gap va uning turlarini ta’riflang.
4. Qo'shma gapning hosil bo'lish usullarini misollar bilan 
tushuntiring.
5. Bogiovchisiz bog'langan qo'shma gap nima? Uning o'ziga 
xos xususiyatlarini izohlang.
6. Bog'langan qo'shma gapni ta’riflang. Ularning shakllanish 
usullarini misollar asosida tushuntirib bering.
7. Ergashgan qo'shma gap va uning o'ziga xos xusisiyatlari 
haqida tushuncha bering.
2.4.2.GAPNING IFODA MAQSADIGA 
K O ‘RA TURLARI
Mavzuning o‘quv maqsadi: turk tilidagi gapning ifoda 
maqsadiga ko'ra turlari haqida ma’lumot berish va ularni aniqlash 
ko'nikmasini hosil qilish.
Tayanch so‘z va iboralar: 
gapning ifoda maqsadiga ko'ra
turlari, darak gaplar, otli darak gap, fe Hi darak gap, so ‘roq gaplar,
buyruq gaplar.
Turk tilidagi sodda gaplarni ifoda maqsadiga ko'ra uch guruhga 
bo'lish mumkin: 1. Darak gaplar. 2. So'roq gaplar. 3. Buyruq gaplar.
DARAK GAPLAR
Darak gaplar real voqelikdagi biror narsa-predmet, voqea-hodisa 
yoki jarayon to'g'risida xabar bildiradi. informatsiya beradi, biror 
faktni, belgini konstatatsiya qiladi, bayon etadi, tasdiqlaydi. Darak 
gaplar bir va ikki bosh bo'lakli bo'ladi31. Ikki boshbo'lakli gaplarning 
kesimi, bir bosh bo'lakli gaplarning bosh bo'lagi yo ot bilan yo kesim 
bilan ifodalanadi. Shunga ko'ra turk tilidagi darak gaplarni ikki gu-