Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

ne - nima 
olmoshi yordamida: 
Babasmdan utcinmak ne zor
/> ! -
Otasidan uyalish naqadar sermashaqqat ish!
4)undov so'zlar vazifasida ma’lum darajada birlamchi leksik 
ma’nosini yo'qotgan so'zlar (ko'pincha arab tilidan o'zlashgan so'z­
lar) his-hayajonli gapni hosil qilishi mumkin: 
Ma$a1lah!
-
Ко ‘z teg-
masin! Mosholioh! Aman duymasin\ — Ishqilib, eshitmasin. Estagfu-
rullah, efendim! —Astagfurulloh, afandim!
5) feining shart mayli shakli bilan: 
Ah, onu bir defa gorseniz!
-
Oh, uni bir bor ко ‘rsangiz edi!
6) buyruq maylidagi, keraklilik maylidagi, istak maylidagi feilar 
vositasida: 
Allah esergesin! — Xudo asrasin! Hay, sinemaya gitmez
olaydim!
-
Eh, kinoga ketmagan bo Isam edi! Sakin bu kitaplara
dokunma! - Tag‘in bu kitoblarga teginma!
Hukm bildirmaydigan his-hayajonli gaplar kesimsiz toiiqsiz
246

---

gap shaklida bo‘ladi. Bunday his-hayajonli gaplar murojaat, undov, 
charqiriq, da’vat m a’nolariga ega bo‘Jadi: 
Ordu
, 
turk ordusu! l§te
biitiin milletin gogsiinu itimat, gurur duygulanyla kabartan fanh ad\
— Qo ‘shin, turk qo ‘shini! Butun turk millatining qalbini e ’tiqod, g 'urur
tuyg ‘ulari bilan to ‘Iqinlantirgan shonli so ‘z!
Hukm bildiruvchi his- 
hayajonli gaplar tuslangan fe’llar asosida yuzaga kelgan va his-haya- 
jon tushunchasini tashuvchi gap turidir. Bu o‘rinda shuni qayd etish 
zarurki, buyruq-istak maylidagi fe’l vositasida hosil qilingan his-haya­
jonli gap va buyruq gapni bir-biridan farqlash lozim. His-hayajonli 
gaplarda, kesim buyruq-istak maylidagi fe’l bilan ifodalanganligiga 
qaramay, buyruq, undash ma’nosi bo'lmaydi. Ayni mayl shaklidan 
so‘zlovchi o‘z hislarini effektiv shaklda ifodalash uchun foydalanadi: 
Gegmif olsun! — Olloh unga sog ‘liq bersin!
His-hayajonli gaplar turli his-tuyg‘ularni anglatishi mumkin. 
Ulardan asosiylari quyida keltiriladi:
Ayrim his-hayajonli gaplar so'zlovchining quvonchi, sevinchi 
ma’nosini bildiradi: 
Ah ya§amak ne tatli! - Oh, yashamoq naqadar
lazzat!
0 ‘tmishga, o‘tgan onlarga bo‘lgan sog'inch ma’nosi ham his- 
hayajonli gaplar vositasida ifodalanadi 
Koltukta yalniz oturmak!
divanda uyumak! - Kresloda yolg ‘iz о ‘tirish! Shu divanda uxlash!
Afsus, taassuf, achinish ma’nosi ham turk tilidagi his-hayajonli 
gaplarning kontekstda reallashuvchi ma'nolaridan biri hisoblanadi: 
Fakat yazik ki, yaziklar ki vurmadm!—Faqat, ming afsuski, urmading!
So'ziovchining nafrati, g‘azabi ham his-hayajonli gaplar 
yordamida anglashiladi: 
Вilsin, bu beyhude sonbahar! - Bitsin,
tugasin behuda kuz!
His-hayajonli gaplar bajarilmagan ishdan ko'ngii 
to‘lmaslik, norozilik ma’nolarini bildirish uchun ishiatiladi: 
Gordiin
miiyaptigm i§i\
-
Qilgan ishingni ко ‘rdingmi!
Ollohgayoki insonlarga 
duo qilish, iltijo qilish, o'tinish, yolvorish ma’nosi: 
Allahim! Turk
milletini korul — Ollohim! Turk millatini о ‘zpanohingda asra!
Iftixor. faxr, ishonch: 
Ordu, tiirk ordusu! Ne kadar §anh adi -
Qo'shin, turk q o ’shini! Naqadar sharafli nom!
Ayrim his-hayajonli 
gaplar vositasida xayrixohlik, yoqtirish ma'nosi anglashiladi: 
A man ne
giizel, aman ne giizell
-
О xudoyim, naqadar go ‘zal, naqadar dilbar!
247

---