Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

1
, denizde bogulma taklidi yaparak bizi aldatan bir sporcuya tesa-
diif etmi^tik. Saktn о о 
I 
mas in? - Kelayotganimizda dengizda о ‘zini
cho ‘kayotganday ко ‘rsatib, bizni aldagan bir sportchiga duch kelgan-
dik. Tag ‘in о ‘sha bo ‘Imasin?
2 4 1

---

BUYRUQ GAPLAR
Tayanch so‘z va iboralar: 
buyruq gaplar, buyruq gaplarni
shakllantiruvchi vositalar, buyruq gaplarning mazmun xususiyatlari.
Buyruq gap tinglovchining biror narsaga, biror ishni bajarishga 
buyurish, qistash mazmunini, shu bilan bog‘langan boshqa ma’no- 
larni ham ifodalavdi. Bu mazmunning turli ko‘rinishlari bor (do'q. 
qat’iy buyruq, iltimos, yalinish, nasihat, ta’qiqlash, ogohlantirish, rux- 
sat, chaqirish, taklif, istak-tilak va boshqalar). Shunga bogiiq ravish­
da buyruq gaplar - qat’iy buyruqlarda ovozni keskin balandlatishdan 
tortib, nasihat va iltimoslarda ovozni pasaytirishgacha turli ohang 
bilan talaffuz qilinadi.
Turk tilidagi buyruq gaplar quyidagicha hosil qilinadi:
Turk tilidagi buyruq va istak maylidagi fe'llar buyruq, iltimos, 
taklifhamda istak, xohish mazmunli gaplarni shakllantirishda qoTlani- 
ladi. Ammo istak maylidagi fe’llar buyruq maylidagi fe’llarga nisba­
tan ancha kam ishiatiladi.
Turk tilida buyruq maylining I shaxs birlik formasi yo'q. 
Chunki so‘zlovchi o‘z-o‘ziga buyruq bera olmaydi, lekin o‘ziga 
nisbatan istak, tilak bildirishi mumkin. Bu ma‘no istak mayli I shaxs 
birligining -ayim, -eyim qo‘shimchalari vositasida yasaladi: 
Tabii
evvela seyahatimin nasil geqtigini anlatayim. - Tabiiyki, avvalo senga
sayohatim qanday о ‘tganini so ‘zlab beray.
Turk tilidagi -ayim, -eyim 
affikslari o'zak-negizi undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi. Unli 
bilan tugagan so‘zlarga birikkanda negiz va affiks o'rtasida у undoshi 
orttiriladi: 
Size hakikati soyleyeyim. - Sizga haqiqatni so ‘zlayin.
Buyruq maylidagi fe’lning ikkinchi shaxs birlik formasi nol 
ko‘rsatkichlidir.' 
Nermin, biraz bekle. Nermin, biroz kut.
Uchinchi 
shaxs birlik shakli 
-sin
affiksi yordamida yasaladi: 
Son hadiselere dair
bir ^ey biliyorsa ortaya at... Qeneleri aqilsin. So ‘nggi hodisalarga doir
xabarlardan gapir. - Chakaklari ochilsin.
Turk tilida buyruq maylining birinchi shaxs birlik formasi yo‘q. 
Istak maylidagi fe’lning -(y)elim, -(y)alim affikslari -aylik qo‘shim- 
chasiga monand ma’no va vazifada ishiatiladi: 
Isterseniz biraz $dyle
yiirttyelim. — Istasangiz, biroz shunday yuraylik.
Turk tilida buyruq maylidagi II shaxs ko’plik formasi -(y)in,
242

---

-(y)m,