«zoologiya»

2.1 Bezgek qozǵawtıwshıları sistematikasi dúzilisi hám rawajlanıwı
Bezgek plazmodiylari Sporozoaa klası, R1 asmodium shańaraǵı, Rlasmodium urıwına kiredi. Urıw quramına 100 den artıq tur kirip, omırtqalılar, reptiliylar hám qus organizminde parazitlik etedi. Olardan 4 tasi adam ushın patogen bolıp, bezgek keselligani qozǵatadı. Bezgek, ısıtpa tutıwı, qanda ózgerisler júz bolıwı, az qanlılıq, bawır hám talaqtıń katgalashuvi menen keshedi Úsh kúnlik bezgektiń qozǵawtıwshısı - Rlasmodium vivax, tórt kúnlik bezgektiń qozǵawtıwshısı - R. máleriae, tropik bezgektiń qo'zgatuvchisi bolsa - R. falciparum. R. ova1 ye - úsh kúnlik bezgekke uqsas.
Bezgek qozǵawtıwshısın daslep 1880 jılı Laveran adam qanınan (R. falciparum mikrogametalari) tabıwǵa muvaffaq bolǵan. Olardıń sporoviklarga kiriwin bolsa I. I. Mechnikov (1886 ), kesellik tasıwshı shıbınlar ekenligin Ross (1897) hám Grass (1898) tastıyıqlap beredi. Qozǵawtıwshınıń organizmdegi rawajlanıw siklini Goldji (1889 ) tariyplagan.
Bezgek plazmodiylarining morfologiyası. Parazitning jas forması merozoitlar jetilgen shizontlarning bóliniwi (merulyasiya) nátiyjesinde payda boladı. Olar dumaloq yamasa máyek formasında bolıp, úlkenligi 1-2 mkm. Merozoitlar sitoplazma hám yadrodan shólkemlesken bolıp, amyobaga uqsas háreketlanmaydi. Romanovskiy-Gimza usılı menen boyalǵanda citoplazması hawarangga, yadrosı bolsa qızıl rangta bo'yaladi.
Jas shizont eritrosit ishine kirip, kólemi úlkenlesedi, onıń citoplazmasında vakuola payda boladı. Bul basqıshda bezgek parazitining shetleri tegis emes bolıp, yaqut kózli uzukka uqsaydı. Yarım jetilgen shizont amyobaga uqsas háreket etedi. Ósiw processinde (gemoglobinning bólekleniwi nátiyjesinde payda bolǵan ónim) toq qaralaw daqlar payda boladı. Shizontlar tolıq jetilgende dumaloq sitoplazma hám ishine tartılǵan jalǵan ayaqchalarga iye boladı hám eritrositning derlik hámmesin iyelep aladı. Bul basqıshda merulyasiya, yaǵnıy yadro hám sitoplazmaning bóliniwi júz beredi. Merozoitlar sanı parazitning túrine kóre 6 -24 danege shekem bolıwı múmkin.
Pigment ortasında toplaiadi. Merulyasiya procesiniń aqırında eritrositlar bóleklenedi hám merozoitlar qan plazmasiga túsedi, olardan biri taǵı eritrositga kiredi, basqaları bolsa, organizmdiń immun faktorları tásirinde o'ladi. Bólingen yadroǵa iye bolǵan parazitning jınısız forması trofozoitlar, yadrodıń bólingen waqtından baslap bolsa shizontlar dep ataladı.
Gametositlar (gamont, gametalar) jınıslıq kletkalar bolıp, urǵashımakrogametositlarga hám er adam -mikrogametositlarga bólinedi. Mikrogametositlarning úlkenligi 12-14 mkm, ishinde iri pigment donachalari boladı, yadrosı onsha úlken bolmay, qızıl rangga bo'yalib, kletkanıń shetinde jaylasadı. Makrogametositlar kishkene bolıp, citoplazması ochroq bo'yaladi, yadrosı iri, bir az jeyilip, kletkanıń orayında jaylasadı.
Bezgek plazmodiylarining rawajlanıwı. Bezgek qozǵawtıwshısı -plazmodiy eki, qıylı jol menen ko'payadi. Jınıslıq jol menen kóbeyiwi sporogoniya, tikkeley (jınısız ) kóbeyiwi shizogoniya dep ataladı, bul process bezgek menen awırǵan nawqas organizminde júz boladı.
Bezgek juqtıratuǵın Anopheles shıbını nawqastıń qanı menen birge kóp muǵdarda plazmodiylarning jınıslıq kletkaları, yaǵnıy mikrogametosit hám makrogametositlarni sıpab aladı. Bular shıbın denesinde mikro- hám makrogametaga aylanadı. Shıbın asqazansında makrogametalar mikrogametalar menen chatishadi (populyasiya), nátiyjede zigota payda boladı. Zigota jıldam ookinetaga aylanadı. Ookineta shıbın asqazansın tesip ótip eki qabatlı perde menen o'raladi hám odan oosista payda boladı. Onıń yadrosı hám protoplazmasi kóp ret bolınıp, ishinde mińlaǵan sporozoitlar, yaǵnıy plazmodiyning jas urıwları yetiladi. Keyininen oosista jarılıp ishinen sporozoitlar shıǵadı hám shıbın denesine yoyilib, so'lak bózida toplandı hám sol waqıttan baslap shıbın kesellik qozǵawtıw ózgeshelikine iye boladı. Usınıń menen plazmodiylarning shıbın organizminde jınıslıq jol menen kóbeyiwi (sporogoniya) tamamlanadı [20]. Plazmodiyning shıbın organizminde rshyujlanishi qozǵawtıwshınıń túri hám sırtqı temperaturaǵa kóre ortasha 7-9, geyde 7-45 kún dawam etedi.
Parazitning shıbın organizminde rawajlanıwı ushın 300 S temperatura qolay, biraq temperatura 16 -170 S den tómen bolsa, makrogametalar mikrogametalar menen chatishmaydi hám ookinetalar shıbın asqazansı diywalinı tesip oǵada almaydı. 250 S temperaturada R. vivax sporozoitlarining rawajlanıwı 10, R. falcipharum niki 14, R. Máleriaye niki 18 kúnden keyin tawsıladı. Temperatura 00 S den tómen bolsa, shıbın organizmindegi parazit o'ladi, biraq 4-100 S temperaturada olar tiri saklanadi. Organizminde plazmodiy bolǵan shıbın bir ayǵa shekem saw adamǵa kesellik juqtıra alıwı múmkin. Sol dáwirde ol sog adamdı chaqsa, onıń so'lagidagi sporozoitlar adam organizmine ótedi hám jınıslıq jol menen ko'paya baslaydı, shizogoniya júz boladı. Shizogoniya tómendegishe keshedi: aldın sporozoit retikuloendotelial kletkalarına kirip, bir neshe ret ko'payadi.
Keyininen bawır hám basqa aǵzalar kletkaları hám de toqımalarına kiredi. Plazmodiyning bunday kóbeyiwin «eritrositdan sırtdagi» dáwiri dep ataladı. Bawır kletkalarında sporozoitlar dumaloq formada, málim úlkenliqda boladı. Keyinirek olar bolına baslaydı, nátiyjede kóp muǵdarda merozitlar payda boladı. Eritrositdan sırtdaǵı dáwirinde kóbeygen parazit keyin eritrositlarga kirip, sheńber formasın aladı hám keyin eritrosit ishinde ulkeyedi, olardı shizontlar dep ataladı.
Shizont eritrosit ishinde ko'paya baslaydı, daslep onıń yadrosı, keyininen protoplazmasi bólinedi hám parazitning jas urıwları -merozoitlar payda boladı. Olar eritrositlarni jarıp qandıń suyıq bólegine túsedi, sol waqıttan bezgektiń klinikalıq belgileri kórinetuǵın boladı.
Ósiwi. Bezgek qozǵawtıwshısı qan, glyukoza qosılǵan ortalıqta hám de metionin, izoleysin, riboflavin, paraaminobenzoyli jasalma ortalıqlarda ko'payadi.