[ ] (transkripsiyada) verilir. Danışıq səsləri 2 yerə bölünür: Sait səslər
Yüklə 170,45 Kb.
|
|
FONETİKA
Fonetika yunan sözü olub “fone” (səs) və “tika” (elm) sözlərindən əmələ gəlib, danışıq səslərindən bəhs edir. Danışıq zamanı tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Danışıq səsləri danışıq üzvləri vasitəsilə tələffüz olunur. Danışıq üzvləri bunlardır:
Danışıq səslərinin yaranmasında dodaqlar, dil və səs telləri daha fəal iştirak edir. Ən fəal danışıq üzvü dildir. Danışıq səsləri şifahi nitqin vahidləridir. Səslər yazılı nitqdə hərflərlə ifadə olunur. Səslərlə hərflərin fərqi :
Danışıq səsləri 2 yerə bölünür:
SAİTLƏR Саитляр ağız boşluğunda sərbəst, maneəsiz tələffüz olunan səslərdir. Sаитляр чох айдын сяслянир, avazlı olur, heca yaradır, uzun tələffüz oluna bilir. Azərbaycan dilində 9 sait səs vardır: [a], [ə], [e], [ i], [o], [ö], [ı], [u], [ü]. Bu 9 sait səsin 6-sı həm də uzanan saitlərdir. 3 sait isə [o], [ı], [ü] əsasən öz məxrəcində - adi tələffüz olunur. Sait səslər aşağıdakı kimi təsnif olunur:
Dilimizdə orfoepik normalara uyğun olaraq saitlər uzun, adi və ya qısa tələffüz olunur. Məsələn, alim sözündəki a ilə açar sözündəki a səslərinin tələffüzündə kəmiyyətcə fərq vardır. Beləki, birinci sözdəki a uzun [a:lim], ikinci sözdəki a qısa [açar] tələffüz olunur. Müasir Azərbaycan dilindəki saitlə rin əsas xüsusiyyətlərini qısaca olaraq belə təsvir etmək olar:
Azərbaycan ədəbi dilindəki saitlərin təsnifi cədvəli
SAMİTLƏR Samit səslər tяляффцз заманы ağız boşluğundakı danışıq üzvlərinin мцхтялиф tərzdə iştirakından küy və avaz əsasında йаранır. Müasir Azərbaycan dilindəki samitlər aşağıdakı kimi təsnif olunur:
Küyün kəmiyyətinə görə samitlər küylü və sonor olmaqla 2 qrupa bölünür. [b] [c] [d] [g] [ğ] [j] [q] [v] [y] [z] [p] [ç] [t] [k] [x] [h] [ş] [k`] [f] [x`] [s] küylü samitlərdir. [l] [m] [n] [r] sonorlardır. Sonorlar saitlər kimi tonlu səslərdir. Bu səslərdə küy çox az olur. Küylü samitlər kar və cingiltili olur. Kar samitlərin tələffüzü zama nı səs telləri gərginləşmir, səslər küy əsasında yaranır. Cingiltili samitlərin tələffüzündə isə səs telləri də iştirak edir. Bu səslər küy və avazdan əmələ gəlir. Dilimizdə 11 kar samit, 14 cingiltili samit var. Kar və cingil tili samitlərin çoxu cütlük təşkil edir. Cingiltili sam.: [b] [c] [d] [g] [ğ] – [j] [q] [v] [y] [z] [l] [m] [n] [r]
[h] kar samitinin və [l] [m] [n] [r] cingiltili samitlərinin qarşılığı yoxdur. Samitlərdən 24 - nün yazıda hərfi işarəsi var. [x`] səsinin yazıda işarəsi yoxdur. [k`] – ka hərfini bildirir, [k] – ke hərfini bildirir. Küyün yaranma yerinə görə samitlər 2 cür olur: dodaq və dil samit ləri. [b] [p] [v] [f] [m] samitlərinin yaranmasında dodaqlar və dişlər fəal iştirak edir. Digər samitlərin yaranmasında isə dil və dişlər daha fəaldır. Samit səslərin bölgüsü və xarakteristikası.
Küyün yaranma üsuluna görə samitlər kipləşən, novlu, saf və qovuşuq olur. b, p, d, t, g, k, q, (k´), m, n samitlərinin tələffüzü zamanı danışıq üzvləri kipləşmiş olduğu üçün bu samitlərə kipləşən samitlər deyilir. Tələffüz zamanı səs axınının sürtünərək xaricə çıxması nəticəsində əmələ gələn səslər novlu (sürtünən) səslərdir: v, f, j, ş, z, s, l, r, ğ, x, h, y, (x΄). Müasir Azərbaycan dilində 2 qovuşuq samit səs var: c, ç. Digər samitlər isə safdır.
Əlifba – səslərin yazıda ifadəsi üçün istifadə edilən qrafik işarələrin, yəni hərflərin müəyyən sıra ilə düzülüşüdür. Əlifba sözü ərəb dilindəki əlif ( ٱ ) və ba ( ٻ ) hərf adlarının birləşməsindəndir. Əksər xalqların əlifbalarında A və B hərfləri ilk hərflərdir və demək olar ki, hərflərin sıralanması da oxşardır. Müasir əlifbamızda 32 qrafik işarə vardır. Əlifbadakı hərflərin miqdarı həmin dildəki fonemlərin miqdarına uyğun olmalıdır ki, yazmaq və oxumaq asan olsun. Tarixən xalqımız müxtəlif əlifbalardan istifadə etmişdir. VII əsrdən 1929-cu ilə qədər ərəb qrafikası əsasında formalaşmış əlifbadan, 1929-cu ildən 1940-cı ilədək latın qrafikası əsasında formalaşmış əlifbadan, 1940-cı ildən 1992-ci ilədək kiril qrafikalı əlifbadan istifadə edilmişdir. 1992-ci ildən yenidən latın qrafikalı əlifbadan istifadə edilməkdədir. Əlifbadakı hərf adlarını səs adlarından fərqləndirmək üçün:
Müasi Azərbaycan əlifbasındakı hərflər
FONETİK HADİSƏ VƏ QANUNLAR Ümumi inkişaf ilə əlaqədar olaraq dilin lüğət tərkibində, qrammatik quruluşunda, fonetik sistemində müxtəlif dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər söz və şəkilçilərin fonetik tərkibində də özünü göstərir. “Dil vahidlərinin fonetik qabığında müxtəlif çalarlıqda təzahür edən hadisələr ümumiləşmiş halda fonetik hadisələr adlanır” (Ə. Dəmirçizadə, “Müasir Azərbaycan dili”, I h, səh. 98). Fonetik hadisələrin bəzisi qanuniləşir, bəzisi isə məhdud şəkildə özünü göstərir. Qanuniləşən fonetik hadisələr fonetik qanun sayılır. Müasir Azərbaycan dilində ən çox rast gəlinən fonetik hadisələr bunlardır:
Uyuşma (assimilyasiya) söz daxilində yaxın və ya yanaşı gələn səslərin birinin digərinə təsir etməklə məxrəc və akustik cəhətdən uyğunlaşmasıdır. Bu hadisə zamanı kar səs cingiltiləşə, cingiltili səs karlaşa bilir, samitlərdən biri digərini ya eyni, ya da daha yaxın məxrəcli səsə çevirir. Bu, tələffüz zamanı danışıq üzvlərinin aldığı vəziyyətlə bağlıdır. Assimilyasiya hadisəsi bir sıra şəkilçilərin və digər qrammatik vasitələrin tələffüzü üçün daha xarakterikdir. Məsələn, sonu f, d, n, z, t, r ilə bitən sözlərə -lıq (-lik, -luq, -lük) şəkilçisi qoşulduqda [-dıx4], [-nıx4], [rıx4] şəklində (azadlıq [azatdıx], sərinlik [sərinnix`], üzlük [üzdüx`], xəbərlik [xəbərrix`] və s. ); -la (-lə), -lan (-lən) şəkilçisi qoşulduqda (odlamaq [oddamax], danlamaq [dannamax], təmizlənmək [təmizdəmməx`], çatlamaq [çatdamax], hamarlamaq [hamarramax] və s.) şəklində; -lar (-lər) şəkilçisi qoşulduqda [-rar2], [-nar2], [-dar2] şəklində ( qatarlar [qatarrar], ilanlar [ilannar], qızlar [qızdar], şəhidlər [şəhitdər], çıxarlar [çıxallar], biletlər [biletdər] və s. ); sifət düzəldən -lı (-li, -lu, -lü) şəkilçisi qoşulduqda [-rı4], [-nı4], [-dı4] şəklində (duzlu [duzdu], ətirli [ətirri], südlü [sütdü] və s.) tələffüz olunur və s. Azərbaycan dilində uyuşma hadisəsinin müxtəlif təzahür formaları vardır: təsadüfi uyuşma, daimi uyuşma; tam uyuşma, natamam uyuşma; irəli uyuşma, geri uyuşma. Bunların bir qisminə məhdud şəkildə rast gəlinir, bir qismi isə artıq qanuniləşmişdir. Ahəng qanunu və cingiltiləşmə qanunu həm şifahi, həm də yazılı nitqdə tətbiq olunan qanuniləşmiş uyuşmalardır. Fərqləşmə (dissimilyasiya) söz daxilindəki həmcins səslərin birinin digərinə təsir etməklə məxrəc və akustik cəhətdən öz məxrəcindən uzaqlaşdırması, ayrıcinsləşməsi hadisəsidir. Bu hadisə həm yanaşı, bir heca daxilində olan, həm də sözün müxtəlif hecalarında olan həmcins səslərdə özünü göstərir. Məsələn,
Səsartımı (proteza) hadisəsi yanaşı səsləri bitişdirmək üçün səslər arasına müəyyən əlavə səs artırılmasıdır. Məlumdur ki, Azərbaycan dilində söz daxilində saitlər, söz əvvəlində və söz sonunda samitlər yanaşı işlənmir. Səsartımı hadisəsi də müxtəlif məqamlarda yanaşı gələn saitləri və samitləri bitişdirmək üçün istifadə edilir. Səsartımı iki cür olur:
Yanaşı gələn saitləri bitişdirmək üçün saitlər arasına samit artırılır. Azərbaycan dilində bu məqsədlə 3 bitişdirici samitdən istifadə edilir: y, s, n. Bu bitişdirici samitlər sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan şəkilçilər (yiyəlik, yönlük və təsirlik hal şəkilçiləri və III şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisi, zaman şəkilçiləri və s.) bitişdirildikdə və o, bu əvəzliklərinə hər cür şəkilçi bitişdirildikdə əlavə olunur: su-y-un, ayna-n-ı, gəmi-y-ə, qapı-s-ı, gözlə-y-ər, başla-y-ır, səslə-y-əcək, o-n-u, bu-n-a, bu-n-suz, o-n-dan və s. Bunlar yazıda sabitləşmiş samitartımıdır. Yazıda sabitləşməyən, yalnız tələffüz zamanı samitartımına da rast gəlinir. Bu zaman tərkibində yanaşı sait olan bəzi sözlərdə tələffüz zamanı saitlər arasına samit artırılır: ailə [ayilə], radio [radiyo], şair [şayir] və s. Saitartımı hadisəsi söz əvvəlində və söz sonunda yanaşı samit olan bəzi sözlərdə tələffüz zamanı samitlər arasına sait artırılmasıdır: qram [qıram], klub [kulub], sədr [sədir] və s. Səsdüşümü (eleziya) hadisəsi tələffüzü asanlaşdırmaq üçün çoxhecalı sözlərin tərkibindəki müəyyən səsin və ya hecanın ixtisarıdır. Bu zaman mürəkkəb sözlərdə və sözə şəkilçilərin bitişdirilməsi nəticəsində əmələ gələn çoxhecalı sözlərdə ya sait, ya da saitlə qovuşuq samit səs ixtisar olur. Səsdüşümü hadisəsi də yazıda sabitləşən və yazıda sabitləşməyən olmaqla 2 cür özünü göstərir. Yazıda sabitləşən səsdüşümü hadisəsi həm sözlərdə, həm də şəkilçilərdə özünü göstərir:
Yazıda sabitləşməyən, yalnız şifahi nitqdə özünü göstərən səsdüşümü hadisəsinə ikinci şəxsin cəm şəkilçisi –sınız 4 , qəti gələcək zaman şəkilçisi –acaq 2, xəbər şəkilçisi –dır 4 şəkilçilərinin ixtisarını misal göstərmək olar: gəlirsiniz – gəlirsiz, gələcəyəm – gələcəm, gedibdir – gedibdi və s. Yerdəyişmə (metateza) hadisəsi söz daxilindəki səslərin öz mövqelərini dəyişməsidir. Dilimizdə yerdəyişmə hadisəsi, əsasən, yanaşı gələn samitlərin qarşılıqlı halda yerlərini dəyişməsi formasında özünü göstərir və şivələrdə daha çox rast gəlinir: yanlış [yalnış], məşhur [məhşur], layihə [lahiyə], doğra [dorğa], torpaq [topraq], kirpik [kiprik] və s. Ahəng qanunu Ahəng qanunu fonetikanın əsas qanunlarından biridir. Bu, bütün türk dillərinin əsas qanunudur. Bu qanuna görə sözün tərkibində olan səslər, xüsusilə də saitlər həmahəngləşir. Ahəng qanunu saitlərin ahəngi, samitlərin ahəngi və saitlələ samitlərin ahəngi kimi üç formada təzahür edir. Ahəng qanunu həm söz köklərində, həm də söz kökü ilə şəkilçilərdə özünü göstərir. Ahəng qanununa görə söz daxilində dilarxası səslərdən sonra dilarxası səslər, dilönü səslərdən sonra dilönü səslər, kar samitlərdən sonra kar samitlər, cingiltili samitlərdən sonra cingiltili samitlər bir-birini izləyir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanunu üç şəkildə özünü göstərir:
Saitlərin ahənginə görə:
Saitlərin ahəngi söz ilə şəkilçi arasında da özünü göstərir. Damaq ahənginə görə şəkilçilər üki cür yazılır : -da, -də; -lar, -lər; - ma, -mə; -an, -ən və s. Dodaq ahənginə görə şəkilçilər dörd cür yazılır: -mış, -miş, -muş, -müş; -dır, -dir, -dur, -dür; -lıq, -lik, -luq, -lük; -ı, -i, -u, -ü və s. Azərbaycan dilində ahəng qanununa tabe olmayan söz və şəkilçilər də vardır ki, bunların da əksəriyyəti alınma söz və şəkilçilərdir: -i, -vi, na-, ba-, la-, -daş, -pərəst, -ist, anti- və s. Samitlərin ahənginə görə söz daxilində kar samitlər kar samitlərlə (yaxşı, taxta, xəstə və s.), cingiltili samitlər cingiltili samitlərlə yanaşı ( güzgü, dovğa və s.) ola bilir. Sonorlar söz daxilində hər cür samitlə yanaşı işlənə bilir: qardaş, torpaq, ilxı, ildırım və s. Samitlərin ahəngi söz ilə şəkilçi arasında da özünü göstərir. – qı ( -qu, -ğı, -ğu, -ki, -kü, -gi, -gü); -qın ( -ğın, -qun, -ğun, -gin, -kin, -kin, -ğün, -kün) şəkilçiləri qalın saitli hecalara q ilə, incə saitli hecalara k ilə qoşulur: qoş – qu, bil – gi, bit – kin, əz – gin, yan – ğın, uç – qun və s. Saitlərlə samitlərin ahənginə görə söz daxilində ön sıra samitləri ( k, g, y) ön sıra saitləri ilə ( e, ə, i, ü, ö) , arxa sıra samitləri (ğ, q, x, k`) arxa sıra saitləri ilə ( a, ı, o, u) bir-birini izləyir. Məsələn, kənd, göy, yekə; qalın, darağ, xalça, kadr və s. Saitlərlə samitlərin ahəngi sonu t, k, q ilə bitən öz sözlərimizə şəkilçilərin qoşulması zamanı da özünü göstərir. Belə ki, bu zaman k – y, q – ğ, t – d əvəzlənməsi baş verir: kələk – kələyin, yarpaq– yarpağa, eşit – eşidir, get – gedir və s. Ahəng qanunu alınma sözlərin dilimizə məxsus şəkilçi qəbul etməsi halında da qorunur: abidə - lər – imiz – in, kitab – ça – dakı, tədqiqat – çı – lar və s. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ahəng qanunu bütün türk dillərinin əsas qanunudur. Öz sözlərimiz bu qanuna tabedir. Lakin ahəng qanununa tabe olan sözlərin hamısı milli sözlər deyil və milli sözlərimizin də içərisində ahəng qanununun pozulduğu istisna sözlər vardır. Ahəng qanununa tabe olan alınma sözlərin içərisində həm rus – Avropa mənşəli sözlər, həm də ərəb – fars mənşəli sözlər vardır: salam, həkim, vedrə, tərkib, karton, qumbara, samit, forma və s. Milli sözlərimizində ahəng qanununun pozulduğu sözlər bunlardır: ilan, ilxı, ildırım, işıq, işartı, islaq, elat, inam, ilıq, tikan, sanki, quzey, islan(maq), işılda(maq), inan(maq) və s. Milli şəkilçilərimiz ahəng qanununa görə iki və dörd cür yazılır, alınma şəkilçilər ahəng qanununa tabe olmur və bir cür yazılır. Milli mürəkkəb sözlərimiz ahəng qanununa tabe olmaya da bilər: ağbirçək, aşsüzən, dəvədabanı, itburnu, Gülbacı, Daşdəmir və s. Vurğu, intonasiya Dilimizin fonetik quruluşu nitqimizə xoş ahəngdarlıq verir. Düzgün və gözəl nitqin əsas tələblərindən biri də səs və sözlərin tələffüz qaydalarına riayət etməkdir. Bunun üçün tələffüzdə vurğu və intonasiyaya riayət etmək əsas şərtdir. Vurğu nitq vahidlərinin akustik cəhətdən fərqləndirilməsi, onların tələffüzü zamanı səs tonunun yüksəldilməsidir. Vurğulu element yüsək səslə, daha aydın və davamlı tələffüz olunur. Azərbaycan dilində məqsəd və şəraitdən asılı olaraq hansı elementin, hansı nitq vahidinin fərqləndirilməsinə görə üç cür vurğu müəyyən olunur:
Müasir Azərbaycan dilindəki vurğu qəbul etməyən şəkilçilər bunlardır:
Azərbaycan dilindəki sözləri vurğunun məqamına görə iki qrupa bölmək olar. Birincisi, vurğusu son hecaya düşən sözlərdir ki, bunlar dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin əsas hissəsini təşkil edir. Bu sözlərin içərisində həm öz sözlərimiz, həm də alınma sözlər vardır. Məsələn, baba`, bacı`, qarda`ş, yarpa`q, torpa`q, qala`, qaya`, dəni`z və s. (öz sözlərimiz), hava`, küçə`, lampa`, əmə`l, həki`m, müəlli`m, kita`b, məktə`b, aza`d,vaqo`n, kase`t, maşı`n, vulka`n və s. (alınma sözlər) sözlərdə vurğu sözün son hecasına düşür. Alınma sözlərin içərisində vurğusu son hecaya düşən sözlərin sayı azdır. İkincisi, vurğusu son hecaya düşməyən sözlərdir. Belə sözlər dilimizin lüğət tərkibinin təxminən 10 %-ni təşkil edir. Bu sözlərin də içərisində həm öz sözlərimiz, həm də alınma sözlər vardır. Vurğusu son hecaya düşməyən Azərbaycan sözləri sayca çox azdır: ne`cə, ye`nə, dü`nən, bi`ldir, sa`nki, a`ncaq, ba`yaq, ya`lnız və s. Alınma sözlərdə isə vurğunun yeri dəyişkəndir və çox zaman ilk hecalara düşür: o`pera, lo`ja, pa`fos, li`rika, la`kin, bə`zən, bə`lkə, a`mma, hə`mişə, mə`sələn, xüsu`sən və s. Dilimizdə vurğunun yerindən asılı olaraq qrammatik mənası dəyişən sözlər də vardır: ça`tınız (fel) – çatını`z (isim), di`mdik (zərf) – dimdi`k (isim), qaça`raq, çapa`raq (feili bağlama) – qaçara`q, çapara`q (zərf) və s. Vurğunun yerindən asılı olaraq qrammatik mənanın dəyişməsi dilimizdə işlənən bir qisim alınma sözlərdə də özünü göstərir: li`rik (isim) – liri`k (sifət), akade`mik (isim) – akademi`k (sifət), gene`tik (isim) – geneti`k (sifət) və s. Dilimizdə m, p, r, s ünsürləri ilə düzəlmiş sifətin çoxaltma dərəcəsində olan sözlərdə vurğu birinci hecanın üzərinə keçir: təmi`z – tə`rtəmiz, sarı`- sa`psarı, yaşı`l – ya`myaşıl və s. Bitişik yazılan mürəkkəb sözlərdə adətən vurğu son hecaya düşür. Məsələn, ayıpəncəsi`, giləmeyvə`, quşüzümü`, qaratoyu`q, sarıköynə`k, əlüzyuya`n, Ağqoyunlu`, Xanımbacı` və s. Bəzi mürəkkəb sözlərdə vurğu əvvələ düşür: A`ğsu, A`ğdaş, nö`vbənöv, ta`ybatay və s.
Cümlədə xüsusi məna çalarlığı yaratmaq üçün sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli deyilməsinə məntiqi vurğu deyilir. Məntiqi vurğu ilə tələffüz olunan sözə vurğulu söz deyilir. Azərbaycan dilində vurğulu söz adətən xəbərin yanında, xəbərdən əvvəl işlənir.
Həyəcanlı vurğuya nida cümlələrində daha çox rast gəlinir. İntonasiya Danışarkən səsimiz bəzən ucalır, alçalır, bəzən uzanır, qısalır, bəzən sürətli və ya zəif olur. Bu, cümlədəki sözlərin səslənməsinə təsir edərək cümlənin məzmun və məqsədini, danışanın istək və arzusularını müəyyənləşdirir. Nitqin ahəngi, ritmi, tempi, intensivliyi və s. kimi hadisələrin məcmusuna intonasiya deyilir. İntonasiya vasitəsilə cümlə üzvlərini düzgün qruplaşdırmaq olur, sadə və mürəkkəb cümlələr, tabelilik və tabesizlik əlaqələri müəyyənləşir. Cümlə daxilində xitablar, nidalar, ara sözlər və ara cümlələr, əlavələr, xüsusiləşmələr intonasiya vasitəsilə fərqləndirilir. Yüklə 170,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||