MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
MİKROBİOLOGİYA, SANİTARİYA VƏ GİGİYENA FƏNNİ AZƏRBAYCAN BÖLMƏSİ MÜHAZİRƏ 1. MİKROBİOLOGİYA, SANİTARİYA VƏ GİGİYENANIN İNKİŞAF TARİXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ Plan 1. Mikrobiologiyanın predmeti və vəzifələri 2. Mikrobiologiyanın inkişaf tarixi 3. Gigiyenanın predmeti və vəzifələri 4. Qida gigiyenasının inkişaf tarixi 5. Ölkədə sanitar xidməti, onun məqsədi və vəzifələri 1. Mikrobiologiyanın predmeti və vəzifələri İnsanı əhatə edən mühiti bitki və heyvanlarsız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu canlıların sayəsində insanlar qidalanır, geyinir, hətta yaşayış üçün lazım olan ev əşyaları və s. əldə edirlər. Lakin canlılar arasında təbiətin bütün ağırlığını daşıyan elə orqanizmlər də vardır ki, bunları adi gözlə görmək mümkün deyildir. Belə canlılara çox kiçik ölçülü, adi gözlə görünməyən canlılar - mikroorqanizmlər aiddir. Mikroorqanizmlərdən bəhs edən elm mikrobiologiya adlanır (latınca micros – kiçik, bios - həyat, logos - elm). O, biologiyanın mühüm sahəsi olub, mikroorqanizmlərin xarici görünüşünü, hüceyrə quruluşunu, yayılmasını, təsnifatını, ünsiyyət və dəyişkənliyini, ekologiyasını, fizioloji xüsusiyyətlərini, biokimyasını və həyat fəaliyyətlərini, insanların mənafeyinə uyğun istiqamətdə tətbiqolunma yollarını öyrənən elmdir. Mikroorqanizmlərin ölçüsü o qədər kiçikdir ki, bir damcı suda onlar milyonlarla olur və yalnız yüksək böyütmə qabiliyyətinə malik mikroskopla müşahidə edilə bilirlər. Bu orqanizmlərə bakteriyalar, viruslar, maya və kif göbələkləri, mikroskopik yosunlar və ibtidailər aiddir. Sonuncularla alqologiya və protozoologiya elmləri məşğul olur. Mikroorqanizmlər təbiətdə – bütün iqlim zonalarının torpaqlarında, suyunda və havasında geniş yayılmışdır. Müxtəlif mikroblar çoxlu miqdarda bədən səthində, heyvan və insan bağırsaqlarında, bitkilərdə, bizi əhatə edən əşyalarda və qida məhsullarında yaşayırlar. Akademik V.L.Omelyanski yazırdı: «Görünməyənlər, onlar insanları daim müşayiət edir, onun həyatına ya dost kimi, ya da düşmən kimi qarışırlar». Mikrob növlərinin çoxlu miqdarda olması aşağıdakı əsas amillərlə əlaqədardır: onların müxtəlif qidalardan istifadə qabiliyyəti, yaşayış şəraitinə asan uyğunlaşması, isti, soyuq və rütubət çatışmamazlığına yüksək davamlılığı və sürətlə çoxalma qabiliyyəti ilə. Mikroorqanizmlərin bizim planetin həyatında da böyük əhəmiyyəti vardır. Onlar təbiətdə müxtəlif maddələrin çevrilməsində fəal iştirak edirlər. Daş kömürün, neftin, bəzi filizlərin əmələ gəlməsi onların həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Torpağın, onun strukturunun əmələ gəlməsində və məhsuldarlığında mikroorqanizmlərin rolu əvəzsizdir. Mikroorqanizmlərdən sənayedə üzvi turşuların (süd, yağ, limon), asetonun, butil və etil spirtinin, vitaminlərin, amin turşuların, ferment preparatların və antibiotiklərin istehsalında istifadə edilir. Bir çox mikroorqanizmlər qədimdən yeyinti və yüngül sənaye sahələrində, həmçinin ev təsərrüfatında tətbiq olunurlar. Mayalardan turş süd məhsulları hazırlanmasında istifadə edilir. Onlar pendirin yetişməsi prosesində, meyvə və tərəvəzlərin turşudulmasında iştirak edirlər. Mikroorqanizmlər tədqiqatçıların diqqətini qida zülalının potensial istehsalçısı kimi də cəlb edirlər (mayalar, sianobakteriyalar). Mikroorqanizmlər sürətlə çoxaldıqlarına və sadə quruluşlu olduqlarına görə irsiyyət və dəyişkənliyin öyrənilməsində onlardan bir model kimi istifadə edilir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, təbiətdə xeyirli mikroorqanizmlərlə bərabər, insan, bitki və heyvanlarda xəstəlik törədən, qida məhsullarını xarab edənlərə də təsadüf edilir. Bunlar patogen mikroorqanizmlər adlanırlar. Bunların bir qismi keçmişdə insanların kütləvi qırılmasına – epidemiyalara (taun, vəba, çiçək, malyariya və s.) səbəb olmuşdur. Mikroorqanizmlərin xüsusiyyətlərini bilməklə məhsulların daşınması və saxlanması zamanı onların inkişafının qarşısını almaq istiqamətində əvvəlcədən müvafiq tədbirlər həyata keçirmək mümkündür. Beləliklə, mikrobiologiya ərzaq məhsullarının əmtəəşünaslığı və qida məhsullarının istehsal texnologiyası ilə də sıx surətdə əlaqədardır. Müasir mikrobiologiyanın qarşısında duran vəzifələr o qədər müxtəlif və spesifikdir ki, ondan xüsusi fənlər – tibbi, baytarlıq, texniki, geoloji, kosmik və s. mikrobiologiya sahələri ayrılmışdır. Texniki mikrobiologiyanın əsas vəzifəsi müxtəlif istehsalat proseslərində istifadə olunan faydalı mikroorqanizmlərin rolu və əhəmiyyəti, eləcə də onların zərərli nümayəndələrinin inkişafına və həyat fəaliyyətinə təsir yollarının öyrənməsindən ibarətdir. Texniki mikrobiologiyanın əsas bölmələrindən biri qida mikrobiologiyasıdır ki, biz bu barədə kitabın gələcək fəsillərində ətraflı məlumat verəcəyik. Müasir mərhələdə mikrobiologiya elminin rolu daha da artır. Mikrobiologiyanı bilmədən ölkə əhalisinin təmiz qida məhsulları ilə təmin edilməsini yaxşılaşdırmaq, onun keyfiyyətini artırmaq məsələsini müvəffəqiyyətlə həll etmək mümkün deyildir. 2. Mikrobiologiyanın inkişaf tarixi Mikrobiologiyanın bir elm kimi formalaşması mikroskopun kəşfi ilə bağlıdır. Mikroorqanizmlər barədə ilk düzgün məlumat verən, yəni onları kəşf edən, hollandiyalı təbiətşünas Antoni Van Levenhuq (1632-1723) olmuşdur. O, 160-300 dəfəyə qədər böyütmə qabiliyyətinə malik linzalardan ibarət olan sadə mikroskoplar hazırlamış və diş ərpini, ot həlimini tədqiq etdikdə xırda canlıların olduğunu birinci olaraq göstərmişdir. 1695-ci ildə Antoni Van Levenhuk hazırladığı «Təbiətin sirləri» adlı kitabında 3 mikrob formasının (dairəvi, çöpvari və vergülvari) təsvirini və onların şəkillərini vermişdir. Bu dövrdə müxtəlif ölkələrdə canlıların öyrənilməsi sahəsində tədqiqatlar aparılırdı. İngilis fiziki Robert Huk (1635-1703) 1660-cı ildə okulyar və obyektivli mikroskop düzəldərək bitkilərin hüceyrələrini, kök və s. hissələrini öyrənmişdir və onların quruluşunu əks etdirən «Mikroqrafiya» adlı əsərini çap etmişdir. İlk dəfə hüceyrə termini R.Huk tərəfindən elmə daxil olmuşdur. Mikrobiologiya elminin ilk inkişaf dövrü morfoloji inkişaf dövrü olduğuna görə, bu sahədə çalışan alimlər mikroorqanizmləri də sistemləşdirməyə təşəbbüs göstərmişlər. Hətta məşhur təbiətşünas İsveç alimi K.Linney (1707-1778) mikroorqanizmləri «xaos» adlandıraraq xüsusi bir qrupa ayırmışdır. Bu dövrdə tədqiqatçılar, mikrobların təbiətdəki fəaliyyətini və törətdikləri xəstəlikləri öyrənməzdən əvvəl, onların xarici görünüşü ilə məşğul olurdular. Morfoloji dövr alimlərindən danimarkalı Otto Mülleri və Erenberqi göstərmək olar. Müller öz kitabında mikrobların müxtəlif formalarını qeyd etmiş, hazırda mikrobiologiyada təsadüf etdiyimiz bakteriya və spiril adları isə ilk dəfə Erenberq tərəfindən işlədilmişdir. Morfoloji dövrdə tapılan mikrobların görünüşü etibarilə müəyyən bir sistemə salınması 1854-cü ildə Kon tərəfindən həll edilmişdir və həmin təsnifat hələ də qüvvədədir. Kon mikrobları basil və spiril formalarına ayırmışdır. Mikrobların tədqiqinin morfoloji dövrü əsrin 60-cı illərində fizioloji dövr ilə əvəz olunmuşdur. Bu dövrdə mikrobiologiya sahəsində L.Paster, R.Kox, İ.Meçnikov, L.Senkovski, D.İvanovski, S.Vinoqradski kimi dünya şöhrəti qazanmış simalar meydana çıxır. Fiziolojidövrün əsasınıqoyanfransızalimiLuiPaster (1822-1895) olmuşdur. O ilk dəfə göstərmişdir ki, mikroblar nəinki xarici görünüşcə, hətta müxtəlif xüsusiyyətləri və ayrı-ayrı proseslərdə iştirakı ilə də bir-birindən fərqlənirlər. Bu sahədə öz tədqiqatlarını genişləndirən L.Paster 1857-ci ildən 1869-cu ilə qədər qıcqırma, onu əmələ gətirən mikroblar, pivə və üzüm çaxırını xarab edən mikroblar, ipək qurdunun xəstəliklərinin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşdur. Nəticədə o, qıcqırma proseslərinin biokimyəvi mahiyyətini açaraq, onların müxtəlif növ mikroorqanizmlərin iştirakı ilə baş verdiyini göstərmişdir. L.Paster yağ turşusuna qıcqırmanın biokimyəvi mahiyyətini öyrənərkən, anaerobiozu, yəni molekulyar oksigensiz həyatı kəşf etmiş və göstərmişdir ki, qıcqırma həmin bakteriyalar üçün enerji mənbəyidir. L.Pasterin bu kəşfləri ilə əlaqədar olaraq mikrobiologiyada yeni sahə – texniki mikrobiologiya sahəsi meydana çıxmışdır. O, şərabçılıq, pivə hazırlama və s. yeyinti sənaye sahələrinin elmi əsasını da vermişdir. L.Paster şərabı xarab olmaqdan qorumaq üçün xüsusi bir üsul (pasterizasiya) təklif etmişdir ki, bu da yeyinti məhsullarının konservləşdirilməsində geniş tətbiq olunur. Pasterin tibbi mikrobiologiya sahəsində də olduqca böyük xidməti olmuşdur. O, ilk dəfə toyuq vəbası mikroblarını kəşf etmiş, ipək qurdu xəstəliyini öyrənmiş, daha sonra isə insan və heyvanların xəstələnməsinə səbəb olan mikroorqanizmlərlə məşğul olmuşdur. L.Paster qarayara və toyuq vəbasına qarşı spesifik mübarizə üsullarını irəli sürmüş və onların müsbət nəticə verdiyini isbat etmişdir. L.Paster öz əməkdaşı E.Ru ilə birlikdə quduzluq xəstəliyini də tədqiq etmiş, 1885-ci ildə ona qarşı peyvənd kəşf etmişdir. Pasterin fəaliyyətinin ən mühim mərhələləri vaxtı ilə onun laboratoriyasının evin divarına vurulmuş xatirə lövhəsində qısa olaraq belə göstərilmişdir: 1857- qıcqırma 1860-öz-özünə törəmə 1865-şərab və pivə xəstəlikləri 1868-barama qurdlarının xəstəlikləri 1881-yoluxma və vaksina 1885-quduzluqdan qorunma Mikrobiologiyanın inkişafında mühüm rol oynayanlardan biri də alman alimi Robert Kox olmuşdur (1843-1910). O, insanlar arasında müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin bakteriyalar tərəfindən törədildiyini isbat etmiş və 1882-ci ildə vərəmin törədicilərini tapmışdır. Vərəmi törədən bakteriyalar onun şərəfinə «Kox çöpləri» adlandırılmışdır. Vərəmin öyrənilməsinə görə 1905-ci ildə R.Kox Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. O, bərk qidalı mühitdə mikrobların təmiz kulturasını almaq üsulunu hazırlamışdır. R.Kox patogen mikroblarla mübarizə məqsədilə dezinfeksiya üsulunu, anilin rəngləri ilə mikrobların boyanmasını, eləcə də mikrofotoqrafiyanı kəşf etməklə mikrobiologiya texnikasının əsasını qoyan tədqiqatçı alim kimi tarixə daxil olmuşdur. R. Kox ilk dəfə eksperimentlə F.Henli tərəfindən yoluxucu xəstəliyin spesifikliyinə dair irəli sürülən fikri əsaslandırmış və infeksiyanın spesifiklik qanununu kəşf etmişdir. Bunun üçün 3 şərt irəli sürmüşdür. 1. Yoluxucu xəstəlik zamanı xəstə orqanizmdə mütləq bu amil tapılmalı və o amil sağlam adamlarda və başqa xəstəliklərdə olmamalıdır. 2. Həmin amilin təmiz kulturası alınmalıdır. 3. Təmiz kulturanı sağlam heyvana vurduqda o, həmin xəstəliyə yoluxmalıdır.Ona görə də bu hazırda Henli-Kox triadası adlanır. Qarayaranın etimologiyasının Kox tərəfindən öyrənilməsi (1876) tibbi mikrobiologiyanın başlanğıcının parlaq dövrü olmuşdur. Mikrobiologiyanın -inkişafında dünya şöhrəti qazanan alimlərdən biri də İ.İ. Meçnikov (1845-1916) olmuşdur. Onu haqlı olaraq tibbi mikrobiologiyanın və immunologiyanın banilərindən hesab edirlər. O, ilk dəfə 1883-cü ildə immunitetin foqositar nəzəriyyəsini irəli sürüb əsaslandırmışdır. İnsanın keçirdiyi bəzi xəstəliklərdən sonra həmin xəstəliyə yoluxmaması çoxdan məlum idi. Lakin qazanılmış aktiv immunitetin mahiyyəti məlum deyildi. Meçnikov bu prosesin təbiətinin öyrənərək göstərdi ki, orqanizmin xəstəlikdən qorunması mürəkkəb bioloji bir reaksiyadan asılıdır ki, bunun da əsasını foqositlər təşkil edir. Bu nəzəriyyəyə görə orqanizmə daxil olan yad cisimlər orqanizmdə olan xüsusi hüceyrələr-foqositlər tərəfindən udularaq məhv edilir və ona görə də orqanizm yoluxduqda belə xəstələnmir. Meçnikov immunitetdə foqositozun rolunu aydınlaşdırmışdır. 1909-cu ildə bu nəzəriyyəyə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Həmçinin o, ilk dəfə dizenteriya mikrobunu görmüş və insanın tez qocalması səbəblərini aydınlaşdırmışdır. Bakteriyaların düzgün təsnifatı F.Kon (1828-1898) tərəfindən verilmişdir. O bakteriyaları bitkilər aləminə aid edərək onları yosunlarla eyni qrupda cəmləşdirir və bakteriyaları morfologiyasına görə kokklar, çöplər və spirillər kimi 3 qrupa ayırır. F.Kon bakteriyaların sabitliyini müdafiə etməklə monomorfizm cərəyanına çaşçılıq edirdi. Bunun əksinə olaraq K. Hegel (1817-1891) bakteriya növlərinin sabit olmadığını, xarici mühit amilləri təsiri altında özlərinin morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlərini dəyişərək bir bir növün digər növə keçə biləcəyini iddia edərək ikinci bir cərəyanın-polimorfizmə tərəfdar çıxır. Elmin sonrakı nailiyyətləri göstərdi ki , həqiqətən bakteriyaların da özünə məxsus növləri var. Lakin bu növlərdə müəyyən inkişaf mərhələsi və uyğunlaşma nəzərə çarpır. Mikrobiologiyanın inkişafında N.F.Qamaleyanın da (1859-1949) rolu böyük olmuşdur. O, ilk dəfə bakteriofaqların və taun çöplərinin mikroblardan kiçik canlı olmasını müəyyən etmişdir. Mikrobiologiyanın inkişafında S.N.Vinoqradskinin və digər rus alimlərinin də böyük rolu olmuşdur. S.N.Vinoqradski nitrifikasiya prosesini, anaerob bakteriyalar tərəfindən atmosfer azotunun fiksə olunma hadisəsini kəşf etmişdir. O, həmçinin kükürd, dəmir mənimsəyən bakteriyalarda xemosintez (enerjinin hidrogen sulfid, ammonyak əmələ gəlməsi və s. oksidləşmə proseslərindən alınması) qabiliyyətini aşkar etmişdir. Bütün bu tədqiqatlarla S.N.Vinoqradski mikrooekoloji prinsipin əsasını qoymuşdur. M.Beyerinq (1851-1931) S.N. Vinoqradskinin mikrooekoloji prinsipini müdafiəedən alimlərdən biri olmuşdur. O, mikroorqanizmlərin təbiətdə və azot dövranında rolunu öyrənmiş və azot toplayan – atmosfer azotunu feksəedən aerob Azotobacter chroococcum-u torpaqdan ayırmışdır. M.Beyerinq S.N. Vinoqradski ilə birlikdə kənd təsərrüfatı mikrobiologiyasının əsasını qoymuşdur. Mikroorqanizmlərin təbiətdə maddələr dövranında fəal iştirakı barədə məlumatlar XIX əsrin 70-80-ci illərində daha da genişlənir. 1877-ci ildə T. Şlezinq A.Myunts niritləşmənin mikrobioloji təbiətini göstərirlər. 1882-ci ildə P.Degeren denitritləşmə prosesinin mahiyyətini və iki il sonra bitki qalıqlarının anaerob parçalanmasını öyrənir. 1867-ci ildə H.Helrigel və H.Vilfart M.C. Varoninin təklif etdiyi kök yumruları bakteriyalarının azot fiksə etdiyini göstərirlər. S.A.Korolyov və A.F.Voytkeviç isə süd turşusu bakteriya-larının süd məhsullarının istehsalında, yetişməsində və konservləşdi-rilməsində rolunu ətraflı öyrənmişlər. V.S.Butkeviç və S.P. Kostıçev isə üzvi turşuların istehsalında göbələklərin həyat fəaliyyətini öyrənmişlər. 1930-cu ildə limon turşusunun istehsalı təşkil olunmuşdur. Texniki mikrobiologiyanın inkişafında S.P.Kostıçev, S.N.İvanov, A.İ. Lebedevin böyük xidmətləriolmuşdur. Lebedev spirtə qıcqırma prosesinin kimyəvi mexanizmini öyrənmişdir. V.N.Şapoşnikov və A.J. Manteyfel tərəfindən mikrobların müxtəlif sənaye sahələrində istifadəsi məsələləri ətraflı öyrənilmiş və zavod şəraitində bakteriyaların köməyi ilə süd turşusunun, aseton və butil spirtinin istehsalı üsullarıhazırlamışdır. Sonralar V.N.Şapoşnikov və F.M. Çistyakovun təklifi ilə zavod miqyasında aseton və butil spirti alınmışdır. Mikrobiologiyanın son dövrdəki inkişafında ingilis alimi Fleminqin (1851- 1931) böyük rolu olmuşdur. O, ilk dəfə penisillin adlanadırılan antibiotiki kəşf etmişdir. E.B.Çeyn Q.Flori ilə birlikdə pensilinin kimyəvi tərkibini aydınlaşdırmış və penisillinixalis halda əldə etmişdir. Mikrobiologiyanın inkişafında, daha doğrusu mikroorqanizmlərin sistemləşdirilməsində Amerika alimi D. Bercinin tərtib etdiyi və vaxtaşırı bir neçə dəfə nəşr olunan təyinedicisinin də böyük rolu olmuşdur. Ən nəhayət, keçmiş sovet dövrü ərzində isə ərzaq xammalı və hazır qida məhsullarında onların istehsalı və saxlanma şəraitində mikroorqanizmlərin öyrənilməsinə dair mikrobioloji tədqiqatların xeyli hissəsi C.V.Plaxanov adına Moskva Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun (indiki Rusiya İqtisadiyyat Akademiyası) əmtəəşünaslıq və texnologiya fakültələrində, Xarkov İctimai İaşə İnstitutunda (hazırda Xarkov Qidalanmanın Texnologiyası və Təşkili Akademiyası), Mogilyov Texnologiya İnstitutunda, Kiyev Ticarət İqtisad Universitetində və s. bu kimi ali məktəblərdə əmtəəşünas və texnoloq alimlərin (prof. A.A.Kolesnik, prof. A.Ş.Ratusnıy, prof. Y.V.Serevitinov, prof. D.İ.Lobanov, E.R.Kozmina, prof. V.S.Baranov, prof. M.İ.Peresiçniy, prof. Q.Q.Jarikova və s.) rəhbərliyi ilə aparılmışdır ki, onların da bu günkü qida mikrobiologiyası elminin MDB məkanında inkişafına böyük təsiri olmuşdur. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Əmtəəşünaslıq» və «Texnologiya və Dizayn» fakultələrində öyrənilən iki böyük bölmədən ibarət olan «Mikrobiologiya, sanitariya və gigiyena» fənninin bir çox fənlər ilə sıx əlaqəsi vardır. İlk növbədə mikrobiologiya ayrı-ayrı qida məhsullarının (şərab, pivə, spirt, süd məhsulları, sirkə turşusu, limon turşusu) istehsalı, onların (xüsusilə, ət və ət məhsulları, çörək-bulka və qənnadı məmulatları, kulinar məhsulları, yumurta, yağ və s.) keyfiyyətli saxlanması və bunlarda mikrobların həyat fəaliyyətinin öyrənilməsi baxımından tədris olunur. Mikrobiologiya fənninin ərzaq mallarının əmtəəşünaslığı və ekspertizası, iaşə məhsullarının texnologiyası, bütövlükdə qida sənayesi və texnologiyaları ilə əlaqədar çoxsaylı fənlər ilə sıx əlaqəsi vardır. Çünki hazırlanmış bir çox xörəklərin və ya yarımfabrikatların, süd və süd məhsullarının, taxıl və çörək məhsullarının, pivə və şərab məhsullarının və s. bu kimi çoxsaylı məhsulların keyfiyyətinə mikroorqanizmlər müxtəlif dərəcədə təsir göstərə bilir. Müxtəlif sahələrdə sanitariya və gigiyenanın tələblərinin gözlənilməsi isə mikrobiologiyanı bilmədən mümkün deyildir. Mikrobiologiya elminin inkişafına son zamanlar bizim ölkədə də çox böyük diqqət yetirilir. Belə ki, hazırda bir sıra təşkilatlar yaradılmışdır ki, onlar müxtəlif sənaye sahələrində, o cümlədən yeyinti sənayesində mikroorqanizmlərin istifadəsi və məhsulların istehsalında onların tətbiqi məsələləri ilə məşğul olurlar. Son illər dünya miqyasında mikrob fermentlərindən müxtəlif qida məhsulları istehsalında onların keyfiyyətinin yüksəldilməsində geniş istifadə edilir. Mikrobların köməyi ilə zülal sintezi iqtisadi cəhətdən daha əlverişlidir. Odur ki, hazırda sənaye miqyasında neft karbohidrogenlərindən mikrobları yetişdirməklə zülal əldə edirlər. İstehsal edilmiş zülallar, bütün bitki zülallarına nisbətən bioloji cəhətdən tam keyfiyyətli olmaqla daha tez əldə edilir. Azərbaycanda mikrobiologiya sahəsində elmi tədqiqat işlərinin əsas hissəsi Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının Mikrobiologiya İnstitutunda və həmçinin mikrobiologiya ilə əlaqəli digər elmi-tədqiqat institutlarında, BDU, AzTU, AzDPU, AzKTA, AzDİU və s. bu kimi ali məktəblərin müvafiq kafedra və laboratoriyalarında davam etdirilir. Müstəqillik dövründə xüsusi bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, biotexnologiyanın əsasını təşkil edən mikrobiologiya elminin müxtəlif istehsal sahələri üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Süni qida məhsulları isteysalının öyrənilməsi və gələcək inkişafı da mikrobiologiyanın inkişafı ilə əlaqədardır. Mikrobiologiyanın respublikamızda inkişafında 1922-ci ildə təşkil olunmuş, Q.Musabəyovun adını daşıyan Virusologiya və Gigiyena İnstitutunun rolu böyuk olmuşdur. Burada qarın yatalağı, malyariya və s. bu tipli xəstəliklərin əleyhinə tədbirlər işlənmiş, ilk dəfə yerli şəraitdə brüselyozun öyrənilməsi üzrə geniş tədqiqatlar aparılmışdır. Bu institut həm də böyük vətən müharibəsi illərində cəbhə üçün tibb preparatları hazırlanması işlərinə də cəlb olunmuşdur. S.Ağamalıoğlu adına Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında isə baytarlıq mikrobiologiyası və virusologiyasının əsası qoyulmuşdur. Görülən işlərin nəticəsi kimi burada Azərbaycan dilində sahələrə aid tədris-metodiki materiallar işlənib hazırlanmışdır. XX əsrin əvvəllərində isə N.Q.Uşinskinin rəhbərliyi altında M.V.Həsənov və digər tədqiqatçıların əməyi sayəsində neft və lay sularının mikrobiologiyası öyrənilmişdir. Sonradan şərəf nişanı ordenli Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutunda kənd təsərrüfatı heyvanlarında mikrobioloji xəstəliklərin öyrənilməsi və profilaktikası istiqamətində aparılmış tədqiqatlar, b.e.d. Q.Ə.Sarıyev və əməkdaşları tərəfindən orada indi də davam etdirilən elmi və praktiki işlər xüsusilə önəmlidir. Torpağın mikrobiologiyası və antibiotiklərlə əlaqədar isə uzun illər ərzində Bakı Dövlət Universitetinin «Mikrobiologiya» kafedrasının əməkdaşları xeyli işlər görmüşlər. Onların hazırladıqları «Ümumi mikrobiologiya» (1994), «Mikrobiologiyadan praktikum» (1978), «Mikrobiologiyanın və virusologiyanın əsasları» (1985), «Bitki fiziologiyası» (1986) və s. adda tədris vəsaitlərinin mikrobiologiya və onunla əlaqəli biliklərin öyrənilməsində rolu böyük olmuşdur. Tibbi baxımdan mikrobiologiyanın respublikada bir elm sahəsi kimi inkişafında isə Azərbaycan Tibb Universiteti «Mikrobiologiya» kafedarsının əməkdaşlarının da əməyi az olmamışdır. Prof. N.Əliyevin 1975-ci ildə çap etdirdiyi «Mikrobiologiya» dərsliyinin tələbə və müəllim heyətinin savadlanmasında rolu danılmazdır. Bunların ən önəmlisi isə vaxtilə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası nəzdində yaradılmış, indi də öz fəaliyyətini uğurla davam etdirən Mikrobiologiya İnstitutunun apardığı çoxsahəli tədqiqatlar olmuşdur. Ərzaq xammalı və hazır qida məhsullarının mikroorqanizmləri və bütövlükdə mikrobiologiyası ilə əlaqədar Azərbaycan Tibb Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu, Azərbaycan Texnologiya İnstitutu və s. tədris və elm təşkilatlarında aparılmış və indi də davam etdirilən mikrobioloji tədqiqatların ölkədə mikrobiologiya elminin inkişafında əhəmiyyəti böyük olmuşdur. Prof. R.A.Abuşov, prof. Ə.M.Əhmədov, prof. H.S.Qasımova və başqa tanınmış alimlərin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin qida məhsullarında mikrobioloji xəstəliklərin müəyyən edilməsində və qarşısının alınmasında qiyməti əvəzsizdir. Ən nəhayət Bakı Dövlət Universitetində «Mikrobiologiya» kafedrası əməkdaşlarının rəhbərliyi altında, Azərbaycan Tibb Universitetinin müvafiq kafedralarında və keçmiş Bakı Dövlət Əmtəəşünaslıq-Kommersiya İnstitutunda, sonradan Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti «Ərzaq malları əmtəəşünaslığı» və «Qida məhsullarının texnologiyası» kafedralarında yerli çörək məhsullarının mikrobiologiyası (b.e.n. A.A. Qurbanova), ağacdağıdıcı maya göbələklərinin mikrobiologiyası (b/m M.H. Məhərrəmova) və meyvə-tərəvəz qatqılı funksional əhəmiyyətli qida məhsullarında bir sıra mikroorqanizmlərin təsirinin öyrənilməsi (dos. N.H. Qurbanov) ilə əlaqədar aparılmış və indi də davam etdirilən tədqiqatlar yaxın gələcəkdə ölkəmizdə mikrobiologiyanın inkişafında mühüm rol oynamalıdır. Bütövlükdə götürdükdə, Azərbaycanda mikrobiologiya sahəsində elmi- tədqiqat işlərinin əsas hissəsi Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının Mikrobiologiya İnstitutunda və həmçinin mikrobiologiya ilə əlaqəli digər elmi- tədqiqat institutlarında, BDU, AzTU, AzDİU və s. bu kimi ali məktəblərin müvafiq kafedra və laboratoriyalarında davam etdirilir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|