1. Polineziya va Yangi Zelandiyaliklarning kelib chiqishi. Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi

Melaneziya va Yangi Gvineya, Mikroneziya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni, Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Xalqlarning etnogenezi, antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi


REJA:
1. Polineziya va Yangi Zelandiyaliklarning kelib chiqishi.
2. Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi.
3. Ilk davlatchilik shakllanishining jarayoni.
Ma`naviy madaniyat. Qadimgi diniy tushunchalar. 4. Melaneziya va Yangi Gvineya, Mikroneziya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni, Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Xalqlarning etnogenezi, antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Okeaniya deb- atalgan bepoyon Tinch okeanida joylashgan kwp sonli katta-kichik arxipelag va orollarda turli xalq va elatlar yashaydi. Odatda ularni uch qismga bwladilar. Polineziya Yangi Zelandiya bilan, Melaneziya Yangi Gvineya bilan va Mikroneziya. Okeaniya xalqlari beshinchi qit`a aholisiga qaraganda nisbatan yuqori madaniyatga ega bwlgan. Dastlabki odamlar Melaneziyaga Janubi-sharqiy Osiyodan neolit davri boshlarida kelganlar. Antropologik jihatdan umuman yagona turga ega bwlgan melaneziyaliklar (qora tanli, jingalak sochli negroidlar mazkur viloyat nomini kelib chiqishiga sabab bwlgan, chunki melaneziya – «qora orollar» degan ma`noni anglatadi) Okeaniyaning eng qadimiy aholisi hisoblanadi. Antropologik va lingvistik jihatdan ham polineziyaliklar Janubiy Osiyoga borib taqaladi. Ular til va madaniy qiyofasi bilan umumiy xarakterga ega bwlsa-da, irqiy jihatdan negro-avstraloid va mongoloidlar aralashmasidan tashkil topgan wziga xos tipdan iborat. Malayya-polineziya til oilasiga kirgan indoneziya tiliga ekanligi ham polineziyaliklarning vatani Osiyo bilan bog`liq degan fikrni ma`qullaydi. Moddiy va ma`naviy madaniyat belgilarining ancha qismi ham polineziyaliklarni Indoneziya va Hindi-Xitoy (Malayziya) bilan bog`laydi. Kwpchilik tadqiqotchilarning fikricha, dastlabki odamlar Melaneziyaga – ming yillar muqaddam kela boshlagan. N.N.mikluxo-Maklay avstroosiyo, shu jumladan, Melaneziya dastlab yagona «papuas irqi» aholisi tomonidan egallanib, keyin Okeaniyaga tarqala boshlagan, deb taxmin qilgan. Bugungi kun olimlari ham mazkur fikrni davom ettirib, wzaro yaqin antropologik tiplarning uzoq davr ichida davom qilgan migratsiyasi natijasida hozirgi aholi tipi paydo bwlgan deb 66 tasdiqlamoqdalar. Wziga xos tili, madaniyati va antropologik tipi bilan ajralib turgan Melaneziya aholisi bunga dalil bwla oladi. Uning eng qadimiy qismi negritos va papuaslar hisoblanadi. Negritos qabilalar asosan, Yangi Gvineyaning wrta tog`i hududlarida va qisman Yangi Gebridda yashaydilar. Ular wzlarining past bwyligi (erkaklar 145 sm gacha), kalta jingalak sochlari, twg`ri va keng burni, ochiq jigarrang badani bilan ajralib turadi. Asl melaneziyaliklarning wzlari wrta bwyli, negritoslarga nisbatan qoraroq tanli bwlib, Yangi Gvineyaning sohillarida va Markaziy Melaneziyada joylashganlar. Papuaslar asosan, wrta bwyli (162-165 sm), bir oz twlqinsimon uzun sochli, semitik tipdagi burunli, pragmatizmi sezilarli, yuzlari chwzinchoqroqdir. Avstraliyaliklarning ma`naviy madaniyati, diniy e`tiqodi ishlab chiqarish kuchlarining darajasi va ijtimoiy tuzumiga mos kelgan. Ularning tasavvurida butun tevarak-atrof g`ayritabiiy kuchlar, turli maxluq va arvohlar bilan twla. Avstraliyani odatda totemizm vatani deydilar. Eng ibtidoiy din shakllaridan biri hisoblangan totemizm falsafasi bilan uyg`inlashib ketgan kishilar, urug` yoki qabilalar wzlarini muayyan moddiy buyumlar, asosan, ayrim jonivorlar yoki wsimliklar bilan yaqin qavm-qardosh, deb biladilar va shunga ishonadilar. Shuning uchun ham, ayrim urug`lar totemistik guruh hisoblanib, hayvonlar yoki wsimliklarning, ba`zan jonsiz buyumlarning nomi bilan atalganlar. Shu nomdagi hayvon yoki wsimlikka – bobo, dada yoki aka-uka qarindosh deb ishonilgani uchun ularni wldirish, iste`mol qilish qattiq man etilgan. Markaziy Avstraliyada afsonaviy ajdodlarning arvohlari muqaddas buyumlarga kwchirilgan. Bunday buyumlar odatda sehrli belgilar chizilgan taxtacha – churingidan iborat bwlib, uni maxsus joyga yashirganlar. Har bir totemistik guruh wzining churingiga yashiringan muqaddas joyga ega bwlgan. Wsha erda yilda bir marta maxsus marosim (intichiuma) wtkazilgan. Avstraliyaliklar orasida turli sehrgarlik, duogwylik, ziyon yetkazish magiyasi juda keng tarqalgan. Dushman qabilalar turli duolar bilan ziyon yetkaza bilish qobiliyatiga ega, degan tasavvurlar muhim rol wynagan. Tub aholi tushunchasida dushman uzoqdan ziyon yetkazmoqchi bwlgan kishiga uchi ywnilgan yog`och, wtkir suyak twg`rilab nafratli duo wqisa shu kishi yo kasal bwlar, yo wlar emish. Sehrgarlik bilan birovni sovutish yoki maftun qilish (sevgi magiyasi), yomg`ir yog`dirish (obi havo magiyasi), davolash (duoxonlik magiyasi) kasbini egallagan maxsus folbin va duoxonlar shug`illangan. Magik tasavvularga nisbatan Avstraliya qabilalarida animizm (jonga ishonish) kam tarqalgan. Ularda kosmogonik afsonalar ham rivojlangan. Jonning narigi dunyoda yashashiga ishonganlar. Avstraliyaliklarning diniyo e`tiqodida hukmron va qaram bwlish tushunchalari ywq. Ular wz totemlariga itoat qilib tiz chwkmagan. Bu elat na buyuk arvoh, na xudo twg`risida tasavvurni, na qurbonlik, na ibodatxona, na avliyoni bilganlar. Faqat turli sehrgarlik marosimi va odatlar, kohinlar wrniga folbin va duoxonlar, muqaddas avliyolar va machit wrniga buyumlarning saqlanish joylari ibtidoiy dunyoning asosiy ifodasi edi. Avstraliyada xalq og`zaki ijodi dastavval rivoyatlar, afsona va ertaklar, ashula va raqslarda namoyon bwlgan. Afsona va rivoyatlar, asosan, totemistik tasavvurlar bilan bog`liq bwlsa ham muqaddashlashtirilmagan, tinglovchilar ularning haqqoniyligiga ishonishmaydi, kulgi va hazil bilan qabul qilishadi. Afsona personajlari (kishi yoki hayvon) hech qanday qaramonlik kwrsatmaydi, odatdagicha kwchib yuradi, ov qiladi, yeydi, yotadi, ba`zan urushadi va bir-birini wldiradi. Musiqa kuylar odatda raqslarga jwr bwladi. Ularning raqslari kwpincha jamoa xarakterida (orro bori) bwlib, turli ma`noni tasvirlaydi, ayrimlari totem bilan bog`liq dramatik afsonalarni ifodalaydi. Barcha wzaro uchrashuvlar, tadbir va marosimlarda raqs ijro etilgan. Wziga xos tasviriy san`at ham turli ijtimoiy va diniy ehtiyojlarga bwysundirilgan. Unda ayrim primitiv, realistik tasvirlar bilan bir qatorda, har xil shartli belgilar – chiziq, nuqta, doira kabilar totemistik tasavvurlarni ifodalagan. Turli naqshlar va ornamentlar qurollarga, marosimlarga kishi badaniga, sirli belgilar esa churungi va boshqa diniy buyumlarga, qoya va toshlarga yasalgan Tasmaniyaliklar ham bezaklarni va badan bwyashni bilganlar. Ancha oddi kishilarning bilimlari tevarak-atrofdagi tabiiy sharoitga moslashgan bwlib, ishlab chiqarish tajribasiga bwysindirilgan. Avstraliyaliklar wz guruhi kwchib yuradigan hududni juda yaxshi bilganlar, bepoyon dashtlarda suv, ywl va taom topish usullarini egallaganlar. Tabiblarning 67 sehrli tajribasidan tashqari har bir avstraliyalik ayrim kasallik va yaralarni davolash ywllarini ham bilgan. Ular ibtidoiy tabobat qwlga kiritgan barcha bilimlardan foydalanganlar, maxsus tayyorlangan tarkibiy dorilarni ham, wsimlikdan qaynatilgan va kukun holidagi dorilarni ham ishlatganlar, qon oqishni twxtatish, singan joyni tuzatish kabi jarrohlik usullaridan xabardor bwlganlar. Polineziya va Yangi Zelandiya xalqlari: Tinch okeanining markaziy qismida keng, taxminan bir million kvadrat kilometr suv sathidagi son-sanoqsiz katta-kichik orollardan iborat. Polineziya («Kwp orollik») shimoda Gavayya arxipelagi, janubda eng katta qwshorol – Yangi Zelandiya va sharqda Pasxa uchburchagi joylashgan. Asosan, vulqon va marjonlardan paydo bwlgan Polineziya orollari (Yangi Zelandiyani hisobga olmaganda) 26 ming kvadrat kilometrdan hududga ega, shundan 17 ming kvadrat kilometri faqat gavayya arxipelagiga tegishli, 220 ta orol esa har bittasi bir kvadrat kilometrdan ham kam joyni egallaydi. Polineziyaning tabiati va hayvonot dunyosi ancha qashshoq bwlib, hududining kwp qismi adabiy yashil tropik wrmonlar va savannalardan iborat. Okean yuzida minglab mayda orol va riflar paydo bwlib, ba`zan ywqolib ketadi. Polineziya hududiga Yangi Zelandiya (uning hududi 265 ming km2 )dan tashqari twqqizta katta arxipelag – Gavayya, Samoa, Jamiyat orollari, Markiz, Tonga, Tuamotu, Kuk, Tubuan, Ellis va boshqa juda kwp yirik hamda mayda orollar kiredi. Yangi Zelandiya hozir uch milliondan ortiq aholi bwlsa, umuman Polineziyada 1,5 mln.ga yaqin kishi yashaydi. Wtgan asrning oxiriga kelib Okeaniya aholisining soni 10 million kishidan oshib ketdi. Ichki jamoa munosabatlararo va jamoalararo wzaro munosabatlar dastlab qavmqarindoshchilik va urug`chilik bilan belgilangan. Jamoa va qabilalar wrtasida turli moddiy buyumlar, ishlab chiqarish vositalarini ayrboshlash ancha rivojlangan. Savdo-sotiq ishlarida pul vazifasini chig`anoqlar tizmasi, paket tuz, chwchqaning swyloq tishi, toshbolta va hokazolar bajargan. Diniy e`tiqodda buyuk tabiat xudolariga sig`inish kuchli bwlgan. Butun Polineziyada twrtta xudo – Tane, Tu, Rongo, Tangaroa – tabiat kuchlarini ifodalaydi. Shuning uchun ham, kosmogonik afsona va rivoyatlar keng tarqalgan. Shunisi qiziqki, xalq ijodining asosiy ma`nosi olam va inson bepoyon Okeaniya orollarini izchillik bilan egallashi tarixidan kelib chiqqan. Barcha afsona va rivoyatlarning bosh qahramonlari jasur dengizchilar, yangi er va arxipelaglar axtaruvchi sayyohlar ekanligi shundan. Diniy e`tiqodlarning xususiyati har bir inson tug`ilishi bilan qudratli g`ayritabiiy kuch-managa ega bwlishdan iborat. Mana juda xavfli bwlib, birovga tegsa wlim keltirishi mumkin. U tabaqalarga qarab har xil kuchga ega, qullarda mana bwlmagan, ammo buyuk boshliqlar qudratli mana egasi hisoblangan. «Mana» tushunchasi «tabu» - swzi bilan bevosita bog`liq. Nimaiki managa ega bwlsa, wsha narsa xavfli, ya`ni unga tegish man qilingan – tabu qwyilgan. Tabu swzi asli Polineziyada paydo bwlib, uni dastlab Evropaga atoqli dengiz sayyohi Kuk keltirgan. Tabu orolliklarda juda keng tarqalgan jamiyatdagi kasta (tabaqalanish) tizimini ifodalaydi. Barcha diniy urf-odat va marosimlar kohinlar qwlida bwlib, ular merosiy kasta hisoblangan. Kohinlar ham tadaqalangan, ba`zilari ibodatxonalarda xizmat qilsa, ayrimlari tabibchilik, folbinlik bilan shug`ullanganlar. Qabila boshliqlari bilan kohinlar qavm-qarindoshchilik munosabatiga kirishganlar. Ibodat qilish – ashula aytish yoki duo wqish, qurbonlik qilishdan iborat bwlgan. Anchadan beri mustaqil davlat hisoblangan (1907-yildan dominion hududiga ega) Yangi Zelandiyaning 3,2 milliondan ortiq aholisining 80%i Buyuk Britaniya va Irlandiyadan kelgan, tub aholi – maorilar esa hozir taxminan 300 ming kishini tashkil qiladi, xolos. Asosiy er egalari – fermerlarning kwpchiligi shaharda yashaydilar, fermerlarda joylashgan uylarda esa asosan, yullanma ishchilar yashaydi. Yuksak darajada rivojlangan qishloq xwjaligi sohasida hozir aholining 12%i band. Sanoatning asosiy tarmoqlari – noz-ne`mat va oziq-ovqat tayyorlash hamda tog`-kon sanoatidir. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati, avtomashinalarni yig`ish va taxmirlash korxonalaridan iborat. Keyingi iyllarda AQSh, Yaponiya va Avstraliya sarmoyasi yordamida bir qancha qog`oz va yoqochni qayta ishlash korxonalari, alyuminiya savodi qurilgan. Melaneziya va Mikroneziya xalqlari:«Qora orollar» deb atalgan Melaneziyaga papuaslar wlkasi – Yangi Gvineya, Birmark arxipelagi, Yangi Gebrid, Fidji, Yangi Kaledoniya va boshqa mayda orollar kiradi. Mustamlaka arafasida papuaslar va melanehiyaliklar xwjalik jihatdan deyarli 68 bir darajada turganlar. Ularning xwjaligida eng bosh soha topik tipdagi qashshoq bwlganligi tufayli ovchilik deyarli rivojlanmagan. Melaneziyaliklarning asosiy qurollaridan toshbolta, nayza, choqmor, wq-yoy (Yangi Gebrid orollarida eng muhim qurol), palaxmon kabilar keng tarqalgan. Mudofaa uchun ba`zan yog`och yoki twqima qalqon ham ishlatilgan. Idish-tovoqlarni yag`och va bambukdan, kokos yong`og`idan yoki qovoqdan yasaganlar. Charxsiz kulolchilik, savat, bwyra, xalta, yelpig`ich, kabi buyumlarni twqish keng rivojlangan. Ammo gazlama twqishni bilmaganlar, tapa (maxsus daraxt qobig`i)dan va wsimlik yaprog`idan etakli belbog` va hokazo tikilgan. Melaneziyada patriarxal quldorlik paydo bwlgan. Qullar harbiy asirlar hisobiga twldirilgan. Patriarxal tipdagi juft nikoh uncha mustahkam bwlmagan. Butun jamoa ishlarini belgilab va boshqarib turuvchi qavmi qarindoshlik munosabatlari ancha wzgargan, katta qalin twlash, kwpxotinlik paydo bwlgan. Gvineyaga borgan Ya.Volnevich swnggi wn yillikda kelin bahosi wn hissa oshganligi tufayli boy tabaqadagilar bir necha xotin olishga qodir bwlib, kambag`al yigitlarga uylanish qiyinlashganligini qayd qiladi. Oqibatda poligam nikoh kuchaygan. Eri wlganda xotini ancha vaqt motam tutgan, keyin erining jasadini qabrdan kovlab olib ariqda yuvgan, kalla suyagini maxsus twr xaltaga solib wzi bilan olib yurgan. Kukuku qabilasida kishi wlgandan keyin jasadni uyda maxsus ustanga yotqizib bir oycha dudlatib quritganlar, swng chiptaga wrab qabristonga eltib qwyganlar. Motam belgisi sifatida erining kalla suyagi yoki ba`zan bir skelet suyagini taqib yurish umrining oxirigacha swzilishgan hollari kuzatilgan. Faqat qaynog`asi yoki qaynisining ruxsati bilan beva ayol motamni tugatib, yangi turmush qurishi mumkin bwlgan. Ilgari ayrim qabilalarda bolasi wlgan ayol bir barmog`ini motam belgisi sifatida kesib tashlagan va bwyniga osib yurgan. Papuas va melaneziyaliklarning diniy e`tiqodida mana tushunchasi muhim rol wynagan. Mana tabiatning turli hodisalari, arvohlar, boy kishilar bilan bog`liq qandaydir qiyofasiz kuch hisoblangan. Eng kuchli mana, odatda, qabila boshliqlari, erkaklar ittifoqi rahbarlari va ularning arvohlariga xos bwlib, ularga sig`inish keng tarqalgan. Yangi Gebrid orollarida tabiat ruhlariga itoat kuchli bwlgan. Ajdodlarning arvohlariga sig`inish e`tiqodi wliklarning kalla suyagini maxsus muqaddas joylarda saqlash odatini yaratgan. Ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiylikka wtish davriga xos turli animistik tasavvurlar, sehrgarlik e`tiqodi (ayniqsa, boshliqlar manasi kuchi), dahshatli prvohlar obrazi va u bilan bog`liq marosimlar melaneziyaliklarning ma`naviy madaniyatiga ta`sir etgan. Mikroneziya xalqlarning tillari kam wrganilgan, ammo swnggi klassifikatsiya ma`lumotlari malayya-polineziya turkumi avstroneziya til oilasiga oid ekanligini tasdiqladi. Mikroneziyaliklarning kwp qismi mazkur til oilasining sharqiy yoki okeaniya shoxobchasiga kiradi. Shulardan eng kattalari Gilbert arxipelagidagi tungaru (64 ming kishi)dir. Sof okeaniya tilida swzlashadigan Sharqiy Mikroneziyada 10 ta xalq yashaydi. G`arbiy shoxobchasiga oid belau xalqi (15 ming kishi) G`arbiy mikroneziyada yashaydi. Bulardan tashqari kwp sonli metislar va immigrantlar ham mavjud. Mikroneziyaliklarning xwjaligida serunum erlar kam bwlganligi tufayli faqat kokos palmasi, shakarqamish, non daraxti wstiriladi. Aholisi asosan, baliqchilik bilan kun kwradi. Mayda orollarda qisman wziga xos madaniyatga ega bwlgan dengiz kwchmanchilari deb nom olgan qabilalar ham yashaydi. Baliq ovi ashyolarini tayyorlash ancha rivojlangan: 30-40 metr keladigan yog`och tolalardan twqilgan twrlar, bambukdan pwpak va hinjilardan qarmoqlar, xivichdan yasalgan har xil twrlar, sanchqi va hokazo.
Uchinohi, xo'jalik-madaniy guruhidagi qirg'oq Erlarda paydo bo'lgan eng qadimiy
shudgor dehqonchiligi insoniyat tarixida nihoyatda muhim rol o'ynagan va ijtimoiy
taraqqiyotning qudratli omili bo'lgan. Aynan ushbu Erlarda Tigr va Efrat,
keyinchalik Hind, Yanszi va Xuanxe, Amu va SirdaryB-vodiylarida rivojlangan
sug'offlia chopqi dehqonchiligi negizidagi yirik shoxli qoramol ku-chidan
foydalanib, dastlabki shudgor dehqonchilik xo'jaliklarida Erni haydash kashf etila
boshlangan. Ular don ekinlaridan bug'doy, tariq, jo'xori, chumiza, har faarli
loviyava poliz ekinlari (qovoq, qovun, tarvuz), tok va meva daraxtlari ekkanlar.
Sug'orish tizimi ancha takomillashgan (ariq va kanallar qazish, chig'ir va charx
ishlatish kabilar). Dehqonchilik qurollari - turli shakldagi temir tishli omochlar,
mola, o'roq va tegirmonlar paydo bo'lgan. Erga ishlov berishda ho'kiz, ba'zan sigir
va eshakdan foydalanilgan. Katta g'ildirakli aravalar transport?vositasi vazifasini
bajargan, ularga ot yoki ho'kiz qo'shilgan. Aholisi tekis yoki nishab tomli to'g'ri
bur-chakli, devori paxsa, xom yoki pishgan g'ishtdan, qisman toshdan qurilgan
uylarda yashagan, turli non va patir, atala, ziravorli taom-lar, qisman sut
mahsulotlari, go'sht va baliq iste'mol qilgan. Hunarmandchilik (ayniqsa, badiiy)
ancha rivojlangan. Chit va jun mato-dan tikilgan kiyimlar, har xil bezak,
taqinchoqlar keng tarqalgan.
Eramizdan oldingi VII-VI ming yilliklarda Janubiy Osiyo Hindixitoy, Xitoyda
dehqonchilik va chorvachilik mustaqil xo'jalik sohasiga aylanib, sun'iy sug'orish,
metallurgiya va savdo rivojlana boshlagan, sinfiy jamiyatlar paydo bo'la

boshlagan. Keyingi davrda (ayniqsa, IV-II ming yilliklarda) bu Yerda quldorlik

tuzumiga asoslangan ilk davlatlar tuziladi, yozuv, ilm-fan, badiiy hunarmandchilik,
monumental qurilish, haykaltaroshlik kabi sohalar rivoj topadi. Osiyo qit'asi ishlab
chiqarish kuchlarining rivojlanishi, ayniqsa, sun'iy sug'orishga asoslangan
dehqonchilik xo'jaligining lakomillashuvi, har tomonlama ravnaq topa boshlagan
shahar-davlatlarning paydo bo'lishi tufayli jahonning qadimiy madaniyat
o'choqlaridan biriga aylanadi.
Mazkur madaniyat markazlari qadimgi davrda paydo bo'lib hozirgacha saqlanib
kelgan. Iroqdagi dabdabali Bobil xarobalari, Hfeldistondagi Adjanta va Ellora
ibodatxonalari, keyingi yillarda kashf etilgan Maxendjodaro va Xarappi
madaniyati, Suriyadagi kishini hayajonga soladigan Palmira vayronalari,
Iordaniyadagi monolit tog' qoyalarida o'yilib qurilgan hashamatli Petro inshootlari,
Kambodja changalzor(jungli)laridagi afsonaviy Angkor - Vata ibodatx№alari,
Nepaldagi gumbazli Svayambunaxt va Bodiaxt muqaddas budda inshootlari va
boshqa noyob obidalar bunga yorqin dalil bo'la oladi. Ammo noqulay tabiiy sharoit
(baland tog'liklar, changalzor to'qaylar va hokazo)da joylashgan ayrim etnik
guruhlar mazkur madaniyat markazlaridan chekkada qolib, bir necha ming yillar
davomida juda sekinlik bilan rivojlanib hozirgacha qoloq ibtidoiy ijtimoiy tuzum
darajasida yashab kelmoqdalar.
Ko'chmanchi chorvachilik xo'jaligining dehqonchHikdan ajra-lib chiqib keng
dashtu biyobonlariga tarqalishi va yirik ishlab chiqarish sohasiga aylanishi yangi
Erlarni egallashda muhim rol o'ynagan edi. Lekin bu hodisa texnik-iqtisodiy
jihatdan intensiv dehqonchilik xo'jaligidan orqada qolgan chorvachilikni oqibatda
o'troq aholiga qarama-qarshi qilib qo'yadi va ikkita yirik soha orasida katta
ziddiyatlar tug'diradi. Madaniy-iqtisodiy qoloq ko'chmanchi qabila va elatlar
vohalarga tez-tez hujum qilib turib, awaliga talon-toroj va qirg'in keltirib turganlar.
Qadimiy davrlardan XVIII asrga qadar davom etib kelgan Dashti Qipchoqdagi sak-
massaget, keyin ko'chmanchi arab va mo'g'ul qabilalarining bosqinchilik yurishlari
sharqda Xitoydan to g'arbdagi arab davlatlarigacha katta hududda yuksak
madaniyat yaratgan o'troq xalqlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga ancha

putur Etkazgan. Keyinchalik yangi davrda Osiyo mamlakatlarining ko'pchiligi

Yevropa davlatlari tomonidan mustamlaka yoki qaram qilinib, g'arb sarmoyasining
kuchi
bilan
golland,
portugal,
fransuz,
german
va
ayniqsa,
ingliz
mustamlakachilarining yangi talon-taroj siyosati tufayli iqtisodiy-madaniy
tushkunlikka uchraydi. Oqibatda ishlab chiqarish kuchlarining odatiy taraqqiyoti
bo'g'iladi, yangi ilg'or ijtimoiy munosabatlarning tug'ilishi sekinlashadi. Ayniqsa,
mustamlakachilar eng qoloq konservativ ijtimoiy tuzum - feodal patriarxal va hatto
ibtidoiy jamoa urug'chilik munosabatlarini saqlab qolishga intilganlar.
Mintaqada eng taraqqiy qilgan industrial davlat Yaponiyadir. Qolgan mamlakatlar
faqat keyingi da?rlarda mustamlaka va yarim mustamlakachilikdan ozod bo'lib
endigina o'zining sanoatini yaratmoqda. Mustaqil ijtimoiy taraqqiyotga o'tgan
davlatlar industrializatsiya sohasida ancha yutuqlarini qo'lga kiritdilar. Bu sohada
ularga iqtisodiy va texnik jihatdan rivojlangan ba'zi davlatlar katta yordam bermoqda,
ularning yordami bilan so'nggi yillarda turli obEktlar qurildi va qurilmoqda. Industrial
bazaning yaratilishi rivojlanayotgan ejvkin mamlakatlarda iqtisodiy va siyosiy
mustaqillikni mustahkamlaydi hamda ijtimoiy va madaniy taraqqiyotga ega bo'lgan
keng yo'lni ochib beradi. Bunga, Quvayt, Arab mamlakatlari, Koreya va O'zbekiston
misol bo'la oladi.
Osiyo aholisining hozirgi diniy qiyofasi qadimiy davrlarda, ayniqsa, o'rta asrlarda
shakllangan. Hozirgi davrgacha Etib kelgan dinlarning ko'pchiligi (iudaizm yoki
yahudiylik, zoroastrizm, induizm, jaynizm, buddizm, daosizm, konfutsiylik,
nasroniylik, sintoizm, islom, sikxizm) Osiyoda paydo bo'lgan va keyinchalik butun
jahonga tarqalgan. Masalan, miloddan awal shakllangan yahudiylik, yangi erani
rasmiylashtirgan nasroniy dini, yoki o'rta asr boshlarida kirib kelgan islom dini ham
paydo bo'lgan vatanidan tashqari juda ko'p mamlakatlarga, bir qancha qii'ajarga
yoyilib ketgan.
Dastlab eramizning boshlarida Kichik Osiyo, Messopotamiya va Janubiy
Arabistonda turli politeistik dinlar hukmron bo'lgan. Arabiston yarim orolining
shimoli va markaziy qismlarida hatto ufug'-qabilaviy shaklidagi dinlar ham saqlanib
kelgan. Falastinda hukmronligini o'rnatgan yahudiylik (iudaizm) endigina monoteistik

tusga kira boshladi. Eron, Afg'oniston, Markaziy Osiyo hamda Kavkazorti sharqida

zoroastrizm dini tarqalgan. Hindistonda, ayniqsa, uning shimolida, braxmanizm
dinini buddizm siqib chiqargan va Shri-Lanka (Seylon)da qaror topgan. Janubi-
sharqiy Osiyo va Malayya orollarida asosan, turli mahalliy politeistik xafaktyerdagi
dinlar, qisman oddiy urug'-qabilaviy ibodatlar tarqalgan. O'sha davrlarda Xitoyda
ham har xil sinfiy jamiyatga xos mahalliy diniy e'tiqod, ayniqsa, ajdodlarga sig'inish
muhim rol O'ynagan.
Eramizning I ming yilligi oxirlariga kelib Old Osiyo deyarli musulmonlashgan.
Nasroniy dini juda tor doirada (Kichik Osiyo, Armaniston, Kipr, qisman Suriya,
Livan va Falastinda) saqlangan. Islom bu davrda asta-sekin zoroastrizmni ham Engib
Eron, Sharqiy Kavkazorti, hozirgi Afg'oniston, Markaziy Osiyo va Hindistonning
g'arbiy qismidagi mintaqalarga tarqaladi. Asli Hindistonning ko'pchilik hududida
qadimiy yirik dinlardan braxmanizm iilohltlashgan holda yangi nom (induizm) bilan
tiklanadi. Shri-Lanka va Hindixitoyda buddizm o'z hukmronligini saqlab, Malayya
arxipelagida buddizm bilan induizm keng yoyiladi. Xitoyda «uch din» tizimi
(sanszyaobuddizm, konfutsiylik, daosizm), Koreyada mahalliy diniy e'tiqodlar bilan
birga buddizm va xitoy dinlari, Yaponiyada milliy din hisoblangan sintoizm bilan
buddizm ildiz otgan. Buddizm Markaziy Osiyodan, hozirgi Sinszyan va Tibetga
O'tgan va aynan shu Erlarda mustahkam asos topgan.
So'nggi ming yillikda Osiyoning diniy qiyofasida bir qadar o'zga-rilhlar ro'y bergan.
Masala», Old va Markaziy Osiyo yana ham ko'proq musulmonlashgan, nasroniylik
faqat Kipr aholisining ko'pchiligida saqlangan bo'lib, boshqa joylarda juda
kamayib, janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari (Malayziya va Indoneziyaga-cha) va
hatto Shimoliy Osiyo - Sibirgacha Etib boradi, Sinszyandan esa buddizmni siqib
chiqaradi. O'z navbatida buddizm ham sharqqa tarqalib Hindixitoy va Tibetda o'z
hukmronligini mustahkamlaydi. Hindistonda asosan, induizm va islom, Yaponiyada
sintoizm va buddizm o'z mavqeini saqlab qolgan. Xitoy va Koreyada asosan, eski
dinlar saqlangan.
Shunday qilib, Osiyo dinlari o'rta asrlarga kelib asosan, lhakllanib bo'lgan. Hozirgi
davrda islomning shia mazhabi Eron, Ifoqning janubiy qismida, zeydizm nomi

bilan Yaman Arab Itipublikasida hukmron din hisoblanadi. Sunniy mazhab butun

Jinubi-g'arbiy va Markaziy Osiyo mamlakatlarida (Isroil, Livan va Kiprdan tashqari)
ko'pchilik aholining diniy e'tiqodi hisoblanadi.
Afg'oniston, Pokiston, Bangladesh, Malayziya va Indoneziya aholisinimg ham
ko'pchiligi musulmonlardir. Hindistonda (ayniqsa, Kashmir shtatida) va Xitoyda
(Sinszyan viloyatida uyg'urlar, Niaeya - Xuey avtonom hududida dunganlar)
musulmonlar ko'p. Maldiv orollarida, Shri-Lanka (mavrlar) va Birmada (arakanlar),
Kambodja va Vetnamda (chama), Filippinda (togo) va Janubiy Tailandda ham qisman
musulmonlar yashaydi.
Induizm asosan, Hindiston, Nepal, Bangladesh va Shri-Lanka (taillar)dutarqalgan.
Induizmningmazhabisifatidaajralibchiqqan joynizm va sikxizm hindlarning milliy
dinlariga aylangan. Hindistonda paydo bo'lgan buddizm vatanni tark etib (xinayana
mazhabi) hozir Birma, Tailand, Kambodja, Laos va Shri-Lankada, lamaizm shaklida
Nepal, Butan, Mo'g'uliston щ Tibetda hukmron din bo'lib tanildi. Buddizmning
mahayana mazhabi Xitoy, Koreya, Yaponiya va Vetnamga tarqalgan.
Nasroniy dini Filippinlar orasida hukmron bo'lib, Livan, Janubiy Hindiston (Kerala
shtati) va Indoneziyaning ba'zi joylariga qisman tarqalgan. Qadimiy dinlardan
zoroastrizm, mazdeizm, mitroizm qoldiqlari ayrim etnik guruhlarda, Turkiya, Eron,
Iroq, Bombey va Gudjaratda saqlangan. Isroilda davlat dini hisoblangan iudaizm
(yahudiylik) dini negizida reaksion millatchjjik ta'limoti - sionizm yuzaga keldi.
Xitoyda hozirgacha daosizm uщ,ayniqsa, konservativ tartiblarni va oilada
patriarxalchilikni muqaddaslashtiruv^i konfutsiylik dinlari mustahkam saqlanib
kelmoqda. §buningdek, konfutsiylik Yaponiya va Vetnamga ham tarqalgan.
Yaponlarning milliy dini hisoblangan sintoizm 1945-yilgacha militaristik kuchlarning
ideologik tayanchi bo'lib kelgan, uning negizida* Jceyingiijdavrda konfutsiylik va
nastQf|j|f. dinlari aralashmasidan turli mazhablar paydo bo'lgan. pinning ta'siri
qanchalik kuchli bo'lmasin Osiyo qit'-asining ko'p mamlakatlarida qisman
sekulyarizatsiya jarayoni ham ro'ybermoqda.