17-tema. Jer júzlik xojalíq hám xalíq aralíq ekonomikalíq qatnasíqlardíń rawajlaníwí

17-tema. Jer júzlik xojalíq hám xalíq aralíq ekonomikalíq qatnasíqlardíń rawajlaníwí

1. Jer ju’zlik xojalıq ha’m onın’ evolyutsiyası

2. Xalıq aralıq ekonomikalıq integratsiya. O’zbekstan Respublikasının’ jer ju’zlik xojalıqqa kirip barıwı
3. Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar ha’m onın’ formaları
Studenttiń:

• 
  tema boyinsha qoyilĝan awizsha sorawlarĝa (interaktiv formada) bergen juwabi hám aktivligin bahalaw;
  
• 
  alip atirĝan bilimi, u’yrenilip atirĝan oqiw materiallari hám waziypalarin worinlap baratirĝanliĝin dizimge aliw maqsetinde ju’rgizilip atirĝan konspektin tekseriw;
  
• 
  temalar boyinsha logikaliq baylanisqan u’y waziypalari hám tapsirmalariniń worinlanĝanliĝin tekseriw;
  
• 
  wo’z betinshe pikirlewge hámde analitikaliq qábiletti qáliplestiriwge xizmet yetetuĝin jazba jumis yamasa referatlardi qorĝaw;
  
• 
  testler aliw;
  
• 
  mashqalali jaĝday, máselelerdiń sheshimi hám prezentaciyani ámelge asiriw.
  

siz usi word formatinda juklep aliwińiz kerek.
jumisti tapsirĝanińiz ushin minnetdarman


Juwaplar:
1-Juwap. Bazar ekonomikasının` ko`p a`sirlik rawajlanıwının` na`tiyjesinde XIX-a`sirdin` aqırı ha`m XX-a`sirdin` baslarında kapitalistlik xojalıq ko`rinisinde jer ju`zlik xojalıq payda boldı.
Jer ju`zlik xojalıq xalıq aralıq qatnasıqlar sisteması ha`m olardın` a`melge asıp barıw qurallarının` bir pu`tinliginen ibarat bolıp, onın` tiykarın xalıq aralıq miynet bo`liniwshiligi quraydı. Xalıq aralıq miynet bo`liniwshiligi ha`r qıylı ma`mleketler xojalıq xızmetinin` qa`niygelesiwin, olardın` tovar ha`m xızmetler jetkerip beriw za`ru`rligin bildiredi.
Jer ju`zlik xojalıq o`ndiriwshi ku`shlerdin` a`sirler dawamında rawajlanıwının`, milliy, regional ha`m ulıwma ja`miyetlik ko`lemde miynet bo`liniwshiliginin` u`zliksiz teren`lesip barıwının`, tu`rli ma`mleketler milliy o`ndirisinin` jeke ta`rtipten shıg`arıwı ha`m olardın` a`ste-aqırın ma`mleketler aralıq xojalıq sistemasına kirip barıwının` na`tiyjesi esaplanadı.
Jer ju`zlik xojalıq og`ada quramalı ekonomikalıq baylanıslardı an`latadı. Bul baylanıslar xalıq aralıq ko`lemde aralas ekonomikag`a ta`n baylanıslar bolıp, olar mazmunı boyınsha ha`r qıylı. Olar to`mendegishe eki topardag`ı qatnasıqlardın` sintezinen ibarat.
Birinshisi, taza bazar qatnasıqları.
Bul bazarda qa`liplesken baha tiykarında ekvivalent almasıw, o`z-ara ba`seke, aqsha menen aylanıs jasaw, payda tabıwg`a umtılıw sıyaqlı xızmetler a`melge asırıldı. Bunday qatnasıqlar ma`mleketler aralıq baylanıslarg`a ha`m firmalardın` xalıq aralıq xızmetine de ta`n.
Ekinshisi, birge islesiw ha`m o`z-ara ja`rdem qatnasıqları. Bul qatnasıqlar ekvivalentlik yamasa payda tabıw printsipine tiykarlanbaydı. Bul jerde ba`seke ornına birge islesiw, sheriklik baylanısları hu`kimlik etedi ha`m olar ja`miyetlik yag`nıy bazarlıq emes baylanıslar esaplanadı. Xalıq aralıq qatnasıqlarda olar ekinshi da`rejeli bolıp, sheshiwshi a`hmiyetke iye bolmaydı.
Jer ju`zlik xojalıq qatnasıq sıpatında o`z ob`ekti ha`m sub`ektine iye. Onın` ob`ektlerine xalıq aralıq ko`lemde resurslardın` bo`listiriliwi ha`m na`tiyjeli jumsalıwı, o`ndiristin` qa`niygelesiwi, ekonomikalıq integratsiya, sawda-satıq, ilimiy-texnikalıq birge islesiw, ekologiyag`a zıyan keltirmeytug`ın ekonomikalıq xızmet ju`rgiziw sıyaqlı qatnasıqlar kiredi. Al sub`ektlerine tu`rli ma`mleketler, xalıq aralıq ha`m milliy firmalar (trans milliy korporatsiyalar), birlespeler kiredi.
Jer ju`zlik xojalıqta ayırım ma`mleketler ma`lim tu`rdegi tovarlardı islep shıg`arıwg`a qa`niygelesedi ha`m olardı basqalarg`a jetkerip berip, jer ju`zlik bazardan o`zine kerekli tovar ha`m shiyki zatlardı aladı. Bunday qa`niygelesiw ma`mleketlerdin` ta`biyiy sha`rayatı, o`ndiris ta`jriybesi ha`m rawajlanıw da`rejesi menen belgilendi. Qaysı ma`mlekette qanday tovarlardı sapalı ha`m az qa`rejet penen o`ndiriw ushın mu`mkinshilik bolsa, sol ma`mlekette sol taraw rawajlanadı. Bunday rawajlanıw ma`mleketlerdin` resurslarına da baylanıslı. Mısalı, neft yamasa ren`li metallarg`a iye bolmag`an ma`mleketlerde neft sanaatı yamasa metallurgiya sanaatı rawajlanbaydı.
Jer ju`zlik xojalıqta ekonomikalıq baylanıslardın` formaları o`zgerip, onın` ko`rinisleri ko`beyip baradı, qatnasıwshılar shen`beri jan`a ma`mleketler esaplanıp ken`eyip baradı. Mısalı, XX a`sirdin` aqırına kelip bul shen`berge Orta Aziyanın` jas ma`mleketleri, sonın` ishinde O`zbekstanda kirip keldi.
Jer ju`zlik xojalıqtın` sub`ekti bolg`an tu`rli ma`mleketlerdin` ekonomikalıq rawajlanıw da`rejesi boyınsha bir-birine jaqınlasıwı bul xojalıqqa ta`n a`hmiyetli nızam esaplanadı. Biraq bul du`n ya ju`zlik ko`lemde ma`mleketler aralıq ba`seke shen`berinde bolıp o`tedi, bunda to`men rawajlang`an ma`mleketler ekonomikası joqarı rawajlang`an ma`mleketler ekonomikasına aylanıwı ju`z berdi. Mısalı, XIX a`sirdin` aqırında Angliya sanaatı en` rawajlang`an ma`mleket bolsa, XX a`sirdin` 70-jıllarına kelip AQSh, Yaponiya, Frantsiya, Germaniya, Kanada ha`m Italiya da rawajlang`an ma`mleketlerdi payda etti. XX a`sirdin` 80-jıllarının` ortalarına kelip, olardın` qatarına Aziyadag`ı en` industrial ma`mleketler dep atalg`an tu`slik Koreya, Tayvan , Singapur, Gonkong, Tayland ha`m Malaziya kelip qosıldı.
Jer ju`zlik xojalıqtın` ja`ne de bir a`hmiyetli belgisi onın` milliy ekonomikag`a ta`sirinin` ku`sheyip barıwı esaplanadı. Milliy ekonomika du`n ya ekonomikasının` strukturalıq bo`limine aylanadı. Teren`lesip baratırg`an miynet bo`liniwshiligi o`ndiristi xalıq aralıq ko`lemde qa`niygelestiredi, na`tiyjede ha`tte u`lken ha`m ekonomikası rawajlang`an ma`mleketler de basqalar menen baylanıs qılmay turıp, o`z mu`ta`jligin qanaatlandıra almaydı.
Jer ju`zlik xojalıqta baylanıslardın` teren`lestiriwi xalıq aralıq integratsiyanı keltirip shıg`aradı ha`m integratsiya olardın` en` joqarı formasına aylanadı.
Ekonomikalıq rawajlanıwg`a ta`n belgilerdin` biri da`slep differentsiatsiyanın` (g`a`rezsizleniw, ajıralıw), son`ınan integratsiyanın` ju`z beriwi esaplanadı.
Differentsiatsiya ekonomikalıq xızmettin` o`z aldına g`a`rezsiz xızmetke aylanıwı, basqa firmalardan ajıralıp, o`zine ta`n a`hmiyetke iye bolıwın an`latadı. Xalıq aralıq ko`lemde bul protsess tu`rli ma`mleketler milliy ekonomikasının` o`z maqsetleri jolında g`a`rezsiz rawajlanıp barıwın bildiredi. Jer ju`zinde jan`a g`a`rezsiz ma`mleketler payda bolıp, olardın` ekonomikası g`a`rezsiz rawajlanadı.
Differentsiatsiya joqarı da`rejege jetkennen son` integratsiya baslanadı. Mısalı, Evropa ma`mleketlerinin` ekonomikası a`sirler dawamında g`a`rezsiz rawajlanıp kelgen ha`m XX a`sirdin` ekinshi yarımınan baslap bul ma`mleketlerde integratsiya baslandı.
Xalıq aralıq ekonomikalıq integratsiya ha`r qıylı ma`mleketler milliy ekonomikasının` o`z-ara jaqınlasıp ha`m birlesip ketiwi na`tiyjesinde bir pu`tin ma`mleketler aralıq xojalıqtın` payda bolıwın an`latadı.
Xalıq aralıq integratsiya ushın u`sh sha`rt talap etiledi. Birinshiden, mashinalasqan o`ndiris teren` qa`niygelesedi ha`m ol sırtqı baylanıslarsız rawajlana almaydı. Ekinshiden, tu`rli ma`mleketlerdin` ekonomikalıq da`rejesinde u`lken ayırmashılıq bolmaydı, olardın` da`rejesi bir-birine jaqın boladı. :shinshiden, tu`rli ma`mleketler territoriyalıq ulıwmalıqqa iye bolıp, olardın` tariyxıy rawajlang`an baylanısları boladı. Mine usı sha`rtler barlıg`ınan Batıs Evropadag`ı ekonomikalıq integratsiya XX a`sirdin` 60-jıllarında baslanıp, ha`zirde dawam etip atır. Arqa Amerikada territoriyalıq ulıwmalıq bolg`an bir jag`dayda ma`mleketler ekonomikalıq da`rejesi keskin o`zgeshelengenlikten integratsiya keshigip baslang`an. AQSh, Kanada ha`m Mekika integratsiyası o`tken a`sirdin` (XX-a`sirdin`) 90-jıllarına tuwrı keledi. Ko`rsetilgen u`sh sha`rt bolmasa integratsiya rawajlanbaydı. Sol sebepli Yaponiya rawajlang`an bolsa da, Batıs Evropa ma`mleketleri ha`m AQSh penen integratsiyalanbag`an.
Integratsiyalıq baylanıslardın` teren`lesip ha`m ken`eyip barıwına qaray integratsiyanı to`rt toparg`a bo`liwge boladı.
1. Erkin sawda zonasındag`ı integratsiya. Bul zonag`a qatnasıwshı ma`mleketler ortasında sawda jumısları erkin bolıp, bajı to`lemleri biykar etiledi. Bul jerde eksport ushın kvota ornatılmaydı. Kvota - bul ma`mleket ha`m xalıq aralıq sho`lkemler ta`repinen tovarlardı islep shıg`arıw, olardı ekspert ha`m import etiw boyınsha sheklewlerdin` engiziliwi.
2. Erkin ekonomikalıq zonalar shen`berindegi integratsiya. Bul zonalar kompleks xarakterde bolıp, tek g`ana sawda emes, al sanaat xızmeti, bank xızmetleri, qamsızlandırıw jumısları ha`m texnologiya tarawında da integratsion baylanıslar ornatıladı. Bul zonalar ashıq zonalar dep ju`rgizilip, bul jerde ekonomikalıq xızmet erkin boladı.
3. Ulıwmalıq bazar shen`berindegi integratsion baylanıslar. Bunda ulıwma bazarg`a birlesken ma`mleketlerdin` milliy bazarları bir-biri ushın ashıq boladı. Milliy bazarlar birlesip ha`mme ushın bir bolg`an ulıwmalıq bazar ju`zege keledi. Milliy ekonomikalıq zonalar biykar etiledi. Yag`nıy ondag`ı ekonomikalıq tosqınlıqlar (bajı to`lemleri, kvota, tovarg`a qoyılg`an talap) en` to`men da`rejege keltiriledi. Bul jerde qatnasıwshı ma`mleketler arasında ekonomikalıq awqam du`ziledi. Mısalı, Evropa awqamı og`an 1857-jılı altı ma`mleket (Frantsiya, Italiya, Germaniya, Bel giya, Gollandiya ha`m Lyuksemburg) qatnasıwında tiykar salıng`an. 1873-1886-jıllarda og`an ja`ne altı ma`mleket (Ullı Britaniya, Daniya, Irlandiya, Gretsiya, Portugaliya ha`m Ispaniya) qosıldı. 1886-jılı barlıg`ı bolıp on bes ma`mleket birlestirildi. (Avstriya, Shvetsiya, Niderlandiya).
4. {Ekonomikalıq ha`m valyuta awqamı} shen`berindegi integratsiya - bul integratsiyanın` joqarı forması. Bul awqamg`a kirgen ma`mleketler ekonomika, siyasat ha`m valyuta tarawında bir jol tutadı. Mısalı, {Evro} valyutasının` aylanısqa kirgiziliwi.
Integratsiya baylanısları du`n yanın` barlıq territoriyasında ha`r qıylı formalarda rawajlang`an. Ma`selen, shıg`ıs ma`mleketleri ortasındag`ı {Ekonomikalıq birge islesiw} sho`lkemi. Ol 1964-jılı Iran, Turkiya, Pakistan ma`mleketlerinin` qatnasıwında du`zilgen. Og`an 1992-1993-jıllarda Orta Aziya ma`mleketleri ha`m Azerbayjan qosıldı.
Arqa Amerika birlespesi - AQSh, Kanada ha`m Meksika.
Oraylıq Amerika ulıwma bazarı (TsAOR) - Gvitemala, Gonduras, Kosta-Rika (1976j), Nikaragua ha`m Sal vador.
Latın Amerika integratsiya assotsiatsiyası (LAI) - Meksika, Braziliya, Argentina, Chili, Venesuela, Kolumbiya, Peru, Ekvador h.t.b.
Qubla - Shıg`ıs Aziya ma`mleketleri assotsiatsiyası (ASEAN) - Burney-Darussalam, Indonetsiya, Malayziya, Singaptsr, Tayland, Filippin.