2-mavzu: Arab yozuvining O‘rta Osiyo xalqlari hayotiga kirib kelishi. Eski o‘zbek yozuvining shakllanishi Reja

2-mavzu: Arab yozuvining O‘rta Osiyo xalqlari hayotiga kirib kelishi. Eski o‘zbek yozuvining shakllanishi
Reja:

1. 
   Arab yozuvining O‘rta Osiyo xalqlari hayotiga kirib kelishi;
   
2. 
   Yozuvning nomlanishi haqida;
   
3. 
   Eski o‘zbek yozuvining shakllanishi.
   

Tayanch so‘z va iboralar: arab, nabotiylar, oromiylar, finikiylar, somiy tillar, konsanantizm, yozuv, O‘rxun-Enasoy yozuvi, uyg‘ur yozuvi, slavyan yozuvi, lotin yozuvi, arab yozuvi, arab-o‘zbek yozuvi
Mashg‘ulotning maqsadi: arab, nabotiylar, oromiylar, finikiylar, somiy tillar, konsanantizm, yozuv, O‘rxun-Enasoy yozuvi, uyg‘ur yozuvi, slavyan yozuvi, lotin yozuvi, arab yozuvi, arab-o‘zbek yozuvi haqidagi nazariy bilimlarni amaliy ravishda mustahkamlash.
Arab alifbosiga asoslangan eski o‘zbek yozuvi
O‘rta osiyo xalqlari VII asrdan to 1930- yilgacha o‘z yozuvlarida arab alifbosini ishlatib kelganlar. Arab tili tovushlariga moshlashgan va shu tilning tovush sistimasini to‘la aks ettira olgan arab alifbosi o‘zbek tovushlarini to‘la ifodalay olmaydi. Bunga sabab birinchidan, o‘zbek tili fonetik sistemasiga tamomon yot bo‘lgan bir necha tovush va belgilarning arab tilidan kirib kelishi bo‘lsa, ikkinchidan, o‘zbek tilining xususiyatlarini ifoda etuvchi tivushlarning ifodalavchi ma’lum harflarning arab alifbosida yo‘qligi bo‘ladi. Arab alifbosi 28 harfdan iborat bo‘lib, O‘rta osiyo xalqlari o‘zlariga xos tovushlarini ifodalash uchun qo‘shimcha ravishda quyidagi 4 harfni kiritdilar گ ژ چ پ Shunday qilib o‘zbek-arab alifbosida 32 harf hosil bo‘lgan. Bu harflar asosan 16 belgidan iborat bo‘lib, ulardan bir qanchasini ost yoki ustiga bir, ikki va uchtadan nuqta qo‘yish orqali ularning soni ko‘paytirilgan. Bu belgilar quyidagilar: ا ب ح د ر س ص ط ع ف ک ل م و ی ه Bulardan 6 tasi ا ل م و ی ه yangi harf yasash uchun ishtirok etmaydi. Qolgan 10 belgi esa o‘zining nuqtali yoki nuqtasizligiga, nuqtalarning o‘rni va miqdoriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
1. ب shaklining tagiga bir nuqta qo‘ysak, ب b harfi; ostiga uch nuqta qo‘ysak, پ p harfi; ustiga ikki nuqta qo‘ysak ت t harfi; ustiga uch nuqta qo‘ysak, ث s harfi va bu shaklni cho‘ziq emas, yarim doira shaklida yozib, ustiga bir nuqta qo‘ysak, ن n harfi hosil bo‘ladi.
2. ح shakli o‘zi h tovushini ifodalaydi. Ostiga bir nuqta qo‘ysak, ج j (dj) harfi; ostiga uch nuqta qo‘ysak, چ ch harfi; ustiga bir nuqta qo‘ysak خ x harfi hosil bo‘ladi.
3. د shaklining o‘zi d tovushini ifodalaydi. Ustiga bir nuqta qo‘ysak, ذ z harfi hosil bo‘ladi.
4. ر shaklining o‘zi r tovushini ifodalaydi. Ustiga bir nuqta qo‘ysak, ز z harfi, uch nuqta qo‘ysak, ژ j (sirg‘aluvchi) harfi hosil bo‘ladi.
5. س shaklining o‘zi s tovushini ifodalaydi. Ustiga uch nuqta qo‘ysak ش sh harfi hosil bo‘ladi.
6. ص shaklining o‘zi s tovushini ifodalaydi, ustiga bir nuqta qo‘ysak ض z harfi hosil bo‘ladi.
7. ط shaklining o‘zi t tovushini ifodalaydi. Ustiga bir nuqta qo‘ysak ظ z harfi hosil bo‘ladi.
8. ع shaklining o‘zi ayn (vaziyatga qarab a, i yoki u tovushlarini bildirishi mumkin) deb atalib, ustiga bir nuqta qo‘ysak غ g‘ harfi hosil bo‘ladi.
9. ف shaklining ustiga bir nuqta qo‘ysak ف f harfi; bu shakl doirasini chuqurroq yozib, ustiga ikki nuqta qo‘ysak, ق q harfi hosil bo‘ladi.
10. ک shaklining o‘zi k tovushini ifodalaydi. Ustiga uch nuqta qo‘ysak, گ g harfi hosil bo‘ladi. Bu harf odatda uch nuqta o‘rniga bir uzun chiziq qo‘yib yoziladi.