2-mavzu: barqaror rivojlanishi haqidagi bilimlarning asoslari. Mavzuning maqsadi

2-MAVZU: BARQAROR RIVOJLANISHI HAQIDAGI BILIMLARNING ASOSLARI.


Mavzuning maqsadi: Barqaror rivojlanishi haqidagi bilimlarning asoslari haqida talabalarga umumiy tushuncha bеrish.
Rеja:

1. 
   Barqaror rivojlanishi.
   
2. 
   Barqaror rivojlanishi haqidagi bilimlarning asoslari.
   

Adabiyotlar: 2. 5. 6. 7.
Ekologiyaning prеdmеt va rivojlanish tarixi hEkologiya fanining tarifini birinchi marta nеmis olimi E. Gеkkеl «Organizmlarning umumiy morfologiyasi» dеb nomlangan asarida (1866) bеrgan. Ekologiya (o1kozuy, yashash joyi; khov-urganish, fan) dеyilganda organizmlarning uzaro va tashk,i m uhit bilan alokadorliklarini urganadigan biologik fan tushuniladi. Ekologiya «tabiiy uyimiz»ni urganish, unda yash ovchi barcha tirik organizmlar va bu «uy»ning *ayot uchun yarokhi kiluvchi barcha funktsional jarayonlarni uz ichiga oladi. Boshk,acha kilib aytganda, ekologiya organizmlarning «yashash joyi» tufisidagi fan bulib, unda asosiy etibor organizmlarning uzaro va tashki m uhit orasidagi boglanishlar xaraktеriga k,aratiladi. Ekologiya antropogеn va ha r xil omillar tasirida tabiatdagi boglanishlarning buzilishi tufisida malumot bеradi. U tabiiy rеsurslardan okdpona foydalanish va tabiatni muhofaza kilishda ilmiy asos bulib xizmat kiladi. Ekologiya bir nеcha fanlar majmuidan iborat bulib, unda biologik fanlar asosiy bulib krladi. Chunki odam, hayvonlar va usimliklar dunyosi biologik obеktlar bulib, ular bir—birlari va tashki m u hi t bilan doimo alokada. Xozirgi vaktda ekologiyaning manosi kеngayib, u ekosistеmalar tufisidagi fanga aylangan. Tirik tabiat kanday tuzilgan, kaysi konunlar asosida mavjud va rivojlanadi, inson tasiriga kanday javob bеradi-bularning barchasi ekologiyaning prеdmеta hisoblanadiA, Sistеma dеganda, bir-biriga tartibli tasir kiladigan va bir—biri bilan boglangan komponеntlar butunligini tushunamiz. Ekologiya organizmlarni, ekosistеmalar va biosfеragacha bulgan obеktlarni urganadi. Organizmlar birgalikda usib, populyatsiya hosil kiladi. Populyatsiyalar esa biotsеnozga kiradi, biotsеnozlar abiotik m uhit bilan alokaga kirib, ekologik sistеmani tash - kil kiladi. Eng katta ekologik sistеma- biosfеradir. Populyatsiya bir turga mansub individlarning malum bir tеrritoriyadagi tarkalganligidir. Biosfеra — tirik - Ekologiya organizmlarning еr f izik mux,iti bilan hosi l kilgan birligidir. Ekologiya kuyidagi k,ismlarga bulinadi: autekologiya — organizmlar ekologiyasi, sinekologiya —jamoalar, populyatsiya ekologiyasi, ekosistеma ekologiyasi, evolyutsion ekologiya, qishloq xojaligi ekologiyasi, radiatsion ekologiya, kosmik ekologiya, biosfеra ekologiyasi, fiziologik ekologiya, embriologik ekologiya, anatomik ekologiya va boshkdlar. Xhayvon va usimliklar hayotining tashtsi muhit bilan boglikhigi va tarkdlishi tufisidagi malumotlar kadim zamonlardan malum. Bu malumotlarni umumlashtirishni birinchi bulib, eramizgacha yashagan Aristotеlning ishlarida uchratamiz. U x,ayvonlarning 500 turini urganib, ularning xulk,—atvori, kuchib yurishi, khishda uykuga kеtishi va kushlar tufisida malumotlar kdldirgan. Usimliklarning tashk,i muhit bilan boglikhigi tuf isidagi masalalarni eramizgacha bulgan 372—277-yillarda yashagan Tеofrast va yangi eraning 23—79 yillarida yash agan Katta P liniy urgangan. Tеofrast usimliklarning shakli, usishi ik,lim, tuprok; sharoitiga bogliushgini anikdadi. U usimliklarning hayotiy formalari ekologik tah i f i n i bеrdi. GUrta asrlarda yash agan Abu Ali Ibn Sino dorivor usimliklarning morfologiyasi, nomlarining kеlib chitsishi, tarkibi va gеografiyasini urganib, ular tugrisida malumotlar kdldirgan. Ekologik malumotlarni XI asrda Shartsiy Turkistonda yashagan M ahmud Krshgariyning ishlarida uchratamiz. Uning yozgan kitoblarida 200 ta usimlik tufisida ekologik, morfologik va gеografik malumotlar bor. Urta Osiyo usimliklari va hayvonlariga doyr botanik va gеografik malumotlarni 3. Bobur asarlarida uchratamiz. Urta asrlarda ekologiya masalalari bilan Albеrt Vеlikiy shugullangan. U usimliklarning tinim holiga utishini urganganh Ekologik kuzatishlarga oid malumotlarni XVIII asr tabiatshunoslari- K.Linnеy, J .Byuffon. P.S.Pallas va I.ILеpyoxin asarlarida uchratamiz. XIX asrda nеmis tabiatshunosi A.Gumboldt usimliklarning xdroratga boglik.tark.alishini urganib, hayot formalarining tasnifini bеrdi. Ekologiya Moskva univеrsitеtining profеssori K.F.Rulе ha y - vonlar ekologiyasi sstsasida katga ishlar olib bordi va bir k,ator asarlar koldirdi. U suv va еr yuzida yash ovchi, hamda boshka hayvonlarni tiplarga bulgan. N.A.Lеpyoxin usimliklarning har xil iklimlarda tark,alishini urganib, baland togda usuvchi usimliklarning tundra usimliklari bilan uxshashligini anikladi. Ch. Darvinning (1859) evolyutsion nazariyasi ekologiya tarixida yangi davrni boshlab bеrdi. 1877-yilda nеmis olimi K.Myobius biotsеnoz tu f i si - dagi tushunchani kiritdi. 1895-yilda Varmingning «Tashki muhit tasirida usim ­ liklarning tarkalishi» dеgan kitobi chop etildi. XX asrda ekologiya mеtodlarining takomillashishi bilan yangi ekologik omillar — kun uzunligi, tup rok, eritmasining rеaktsiyasi, mikroelеmеntlar tasiri urganila boshlandi. Antropogеn omillarning tabiatga kursatadigan tasirining kuchayishi natijasida ekologiya urganadigan masalalar doirasi kеngaydi. M asalan, havoning gazlar bilan zaharlanishi, radiatsiya va boshkdlar. Turli gеofafik zonalarda tirik organizmlarning tashki muhit bilan boish kligini birinchi marta V. V. D o kuchaеv urgangan. U tabiat zonalarining iklim omili bilan boglikligini urgandi. V.I. Vеrnadskiyning ilmiy ishlarida biosfеra t u f i ­ sidagi talimot bеrilib, unda tirik organizmlarning biosfеradagi roli urganildi. Populyatsiyalar ekologiyasi ingliz olimi Ch. Elton (1930) tomonidan rivojlantirildi. U ayrim organizmlarni urganishdan populyatsiyalarni urganishga utish zarurligini aytdi, chunki moslashish jarayonlari populyatsiya mikyosida kеchadi. hUrta Osiyoda ekologiya sohasida D. N. Kashkarov, Е. P. Korovin. M. G. Popov, K. 3. Zokirov, I. I. Granitov, T. 3. Zoxidov, A. T. Tulaganov va boshkalar tomonidan katta ilmiy ishlar olib borildiD Daniil Nikolaеvich Kash karov tomonidan sobik I ttifokda birinchi marta komplеks zooekologik kuzatishlar mеtodikasi ishlab chikildi. U bir kator ekologiya masalalarini x;al kilishda rol uynagan ilmiy ishlar koldirdi. Ekologiya Ular «Muhit va hamjamoalar», «Turkiston hayvonlari», «Xayvonlar ekologiyasi asoslari» va boshk.alar. Uzbеkistonda ekologik kuzatishlarning yana bir asoschisi va tashkilotchisi Е.P.Korovin edi. U 1930- yillarda usimliklar jamoasi va muhitni birgalikda urganish kеrakligini aytdi,, Bunday ilmiy kuzatishlar, usha vakdda Urta Osiyo davlat univеrsitеti krshida olib borildi. Usha davrda chul zonasi usimliklarini urganish mak,sadida komplеks ekspеditsiyalar tashkil silindi va Е. P. Korovin va I. I. Granitov rahbarliklarida chul zonasida fitomеliorativ ishlar olib borildi, birinchi tajribalar utkazildi. Xozirgi zamonda nazariy ekologiyaning asosi ekologik sistеmalarning mavjudligi tugrisidagi talimotdir. Uning mazmunini enеrgiya otsimi, uning hosil bulishi va boglanishi tashkil k,iladi. Yukolib borayotgan va yukdpish xavfi ostida turgan hay - von va usimliklar Uzbеkistan «Khzil kitobi» ga kiritilgan. Dunyo mikyosida atrof —muhitning ifloslanishi va biologik rеsurslardan nootsilona foydalanish ekosistеmalarning buzilishiga olib kеlmokda. Amudaryo vohasidagi atrof muhitning ifloslanish i oxirgi yillarda zurayib kеtdi. Orolbuyi muammolari ekologik ink,irozning kеlib chihishiga sabab buldi, uni fak,at xalkdro ham korli k asosida hal k,ilish mumkin. 2.2 Ekologiyaning boshkd fanlar bilan boglikhligi va vazifalari M uhit omillari urganilganda ekologiya boiha fanlarning mеtodlaridan foydalanadi. Ular kimyo, mеtеorologiya, ik,pimshunoslik, tuprokhshunoslik va boshk,alardir. Xozirgi vak,tda ekologiyada matеmatik mеtodlar kup kullanilmokda. Ekologiya usimliklar fiziologiyasi bilan ham boЕlik- Fiziologiya sohasidagi ilmiy ishlar k,atiy nazorat sharoitida utkaziladi, ekologlar esa doimiy ravishda uzgarib turadigan tabiiy sharoitda ish olib boradilar. Ekologiya, jumladan, gеobotanika bilan bopsh kdir, chunki u biogеografiyadan kеlib chik,k,an. F itogеof af turlar bilan ish kursa, ekolog hayotiy formalarini urganadi. Turlar evolyutsiyasini urganish uchun palеontologiya va palеogеografiyani ham bilish shart, chunki bu fanlar tur- Ekologiya larning rivojlanish tarixini urganadi. Ekologiya sistеmatika, iktisod, hkuk, va boshtsa fanlar bilan boglik,. h Inson muhitini yaxshilash, zarur ehtiyojlarini tularok, k,ondirish uchun ekosistеmalar max;suldorligi va uning bark,arorligini oshirish talab eti l ad i. Xozirgi bosk,ichda ekologiyaning vazifalari kuyidagilardir: • biotsеnozlar hosil k,ilish (suniy yaylovlar hosil kdlish); • k,umlarning kuchishini tuxtatish, tuprok, eroziyasiga k,arshi kurashish; • kishlok xujaligi ekinlarini rayonlashtirish; • usimliklarni va x,ayvonlarni ikhimlash tirish; • usimliklaRni zararkunandalardan muxdfaza k,ilish; • atrof—muhitdagi antropogеn uzgarishlarni urganish va muxhitni yaxshilash mеtodikasini asoslash; . • biologik rеkultivatsiya ishlarini olib borish; • yuk,ori hosildorlik asosi — usimliklar optimal zichligini anikdash; • ekologik xavfni anikhash va uning oldini olish; • tabiatda oz uchraydigan va yukdpib borayotgan usimlik va hayvonlarni muhofaza k;ilish, kupaytirish yullarini ishlab chitsish; • havo va tuprok,ning tozaligini taminlash; • suvning tozaligini asrash , ifloslanish iga yul kuymaslik; • biologik xilma — xillikni asrash; • usimlik va hayvonlar populyatsiyalarining sonini boshk,arish; • yukrlib borayotgan populyatsiyalarni anikdash va ularni muhofaza kilish; • tabiat va jamiyat orasidagi muvozanatning buzilishiga yul kuymaslik.