2-mavzu. Sanoat – milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog`i reja

2-mavzu.
SANOAT – MILLIY IQTISODIYOTNING YETAKCHI TARMOG`I

Reja:
1. Sanoat va uning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o`rni
2. Sanoat tarmoq tuzilmasi va tarkibiy siljishlar
3. Ijtimoiy mehnat taqsimoti va sanoat tarmog`ining shakllanishi.
4. Sanoat tarmoq tuzilmasi va uni belgilovchi omillar
Tayanch iboralar: sanoat, milliy iqtisodiyot, sanoat tarmoqlari, struktura siyosati, ijtimoiy mehnat taqsimoti, korxona tuzilmasi.
1. Sanoat va uning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o`rni
Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning eng yirik etakchi tarmog`i bo`lib, unda mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste`mol tovarlarining ko`pchilik qismi yaratiladi. Unda mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino va inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi, yer osti boyliklarini qazib olish amalga oshiriladi, mineral, o`simlik va hayvon xom ashyosiga ishlov beriladi hamda keng iste`mol mollari tayyorlanadi.
Sanoat xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish vositalari, mehnat qurollari bilan ta`minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif, madaniyat, sog`liqni saqlash, sport, turizm va boshqa sohalar rivoji sanoatning taraqqiyot darajasiga bog`liq.
Ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari taraqqiyotida sanoatning tarixiy roli beqiyosdir. Shu sababli uning rivoji va samaradorligi qanchalik yuqori bo`lsa, davlatning mavqei shunchalik kuchli bo`ladi va aholi turmush darajasi yanada yaxshilanib boradi.
Sanoat jamiyatning yetakchi kuchi bo`lgan ishchilar sinfini o`zida birlashti­radi. Sanoat rivoji tufayli unda band bo`lgan xodimlarning soni ko`payadi, ularning bilim va ilmi, mahorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori darajaga ko`tariladi.
Mehnatni ilmiy tashkil qilishning eng oliy turi, kontsentratsiyaning yuqori darajasi va shu asosda ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilg`or usullari – ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish va kombinatlashtirish, ko`plab ishlab chiqarish va o`zluksiz oqim tizimi yordami bilan tashkil etish sanoat sohasida hukmronlik qiladi.
Faqat yirik mashina industriyasigina fan va texnikaning barcha yutuqlarini o`zida tuplab, mujassamlashtirib, mehnatni texnika bilan qurollantirishi va uning unumdorligini yuqori darajaga ko`tarishi mumkin.
Sanoat va ayniqsa, uning eng muhim sohasi bo`lgan og`ir sanoat mamlakatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishninig asosi hisoblanadi. U moddiy texnika vositalarini o`zi va boshqa tarmoqlar uchun takror ishlab chiqarish bilan bir vaqtda jamiyat a`zolari o`rtasidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirib boradi.
Sanoat qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini qayta qurishning negizi hisoblanadi. Uni yangi texnika bilan ta`minlash orqali sanoat dehqon xo`jaligini iqtisodiy va madaniy jihatdan yuqori darajaga ko`tarishga, shahar bilan qishloq o`rtasidagi muhim tafovutni yo`qotishga, dehqon mehnatini industrial mehnatga aylantirishga yordam beradi.
Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatinining moddiy manbai, dunyoda tinchlikni saqlashning muhim omili, mamlakatlar mustaqilligini va birdamligini ta`minlovchi muhim sohadir. O`zbekiston davlatining mudofaa qobiliyatini yanada mustahkamlashda sanoatning roli muhimdir.
Barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ularning xo`jalik jihatdan hamkorligi sanoat sohasida ham o`z ifodasini topadi. Davlatlar­ning tabiiy, mehnat resurslaridan, ilm-fan va texnikaning barcha yutuqlaridan foydalanish imkoniyatlarining kengayishida sanoatning ahamiyati salmoqlidir.
Sanoat uchun uzluksiz fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish ilm-fan yutuqlari bilan qurollanishining o`sishi xarakterlidir. Unda elektrlashtirish va elektronizatsiyalash, ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash, avtomatlash­tirish va ximiyalashtirish sohasidagi ilg`or yutuqlardan keng foydalaniladi va ularning yutuqlarini tinchlik maqsadida qo`llaydi.
Sanoat, ayniqsa uning ustuvor sohalari butun ishlab chiqarishni globallashtirish muammolarini hal etishning kalitidir.
Sanoat moddiy ishlab chiqarishniing bosh tarmog`i, iqtisodiyotning poydevoridir. Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qayta qurishga qodir bo`lgan yirik mashinalashgan sanoatgina mustaqillikning birdan bir moddiy negizi bo`lishi mumkin. Mamlakat aholisining ish bilan bandligini oshirishda sanoatning roli beqiyosdir.
O`zbekistonda mehnatga layoqatli aholining 13 foizi sanoat ishlab chiqarishi hissasiga to`g`ri keladi. Shuni ta`kidlash kerakki, respublika sanoatining jadal sur`atlar bilan ta`minlanishi yanada yaxshilanib borishi natijasida mehnatga layoqatli aholining ijtimoiy foydali mehnat bilan mashg`ul bo`lishi, ya`ni bandlik darajasi anchagina yuksaladi. Jamiyatning yetakchi, bunyodkor, qudratli kuchi bo`lgan kadrlar (xodimlar)ning asosiy qismi sanoatda xizmat qiladi. Bu tarmoqning yanada ulkan rivoji sanoat kadrlari sonining oshishiga va ularning jamiyatdagi mavqeini ko`tarishga olib keladi.
O`zbekiston Respublikasi sanoatining taraqqiyoti yuqori malakali ishchi kadrlar, muxandis va texnik xodimlarni yaratdi. Hozirgi paytda O`zbekiston sanoatida 1,8 millionga yaqin xodim ishlamoqda. Ulardan 482 ming kishi oliy ma`lumotli mutaxassis, 700 mingdan ortig`i o`rta va o`rta maxsus ma`lumotli xodimlardir.
Taraqqiyot qonunlaridan biri sanoat xodimlarining madaniy – texnik saviyasi o`sishi, ishlab chiqarish malakasi va tajribasini tinmay oshib borishidir.
Oliy Majlisning qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari eng avvalo, sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va sezilarli samara bermoqda.
Sanoat tabiatda uchraydigan moddiy boyliklarni qazib chiqarish va tayyorlashni, ularni va qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni qayta ishlashni o`z ichiga qamrab oladi. Sanoat barcha xalq xo`jaligi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish kuchlarining asosiy elementlaridan biri hisoblangan jamiyatning tabiat ustidan hukmronligini birmuncha orttiradigan, texnika taraqqiyotini belgilaydigan, inson mehnatining unumdorligini oshirishga imkon beradigan, mehnat va ishlab chiqarish qurollarini yaratadigan sohadir.
Hozirgi zamon yirik sanoati bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lgan ko`pgina tarmoqlar va ishlab chiqarishlardan tashkil topadi. Bugungi kunda respublika sanoatida 175 tarmoq, 1500 ga yaqin yirik va o`rta sanoat korxonalari mavjud.
O`zbekiston ko`rsatkichlari ijobiy bo`lishining eng muhim sabablari – bu mavjud sanoat tarmoqlarining kerakli hajmda saqlab qolib, yangi tarmoqlarni yaratish strategiyasi bo`ldi. Mustaqillikning birinchi yillaridanoq O`zbekiston hukumati uchun real sektorni rivojlantirish ustuvor yo`nalishlardan biri bo`lib hisoblanadi. Shu bilan birga, yengil sanoatlarining rivoji ham qayd etildi.