6-ma’ruza Qadimgi Xitoy va Rim tilshunosligi Reja

6-ma’ruza

Qadimgi Xitoy va Rim tilshunosligi

Reja:

1. 
   Qadimgi Xitoy tilshunosligida amalga oshirilgan tadqiqotlar
   
2. 
   Xitoy tilshunosligining Xan davri tadqiqotlari
   
3. 
   Rim tilshunosligining Yunon tilshunosligi bilan aloqasi
   
4. 
   Rim tilshunos olimlarining til sohasiga qo‘shgan hissasi
   

Tayancha tushunchalar: Xitoy tilshunosligi, Xitoy ieroglifi, logogramma, Syuy Shen, analogiya va anomaliya, Qadimgi Rim tilshunosligi, Yuliy Tsezar, Mark Terentsiy Varron, Mark Fabiy, Kvintilian, Eliya Donata, Verriy Flakk, Pristsian.

Qadimgi Xitoy tilshunosligida yozma manbalar alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Bizning kunlarimizgacha etib kelgan Xitoy yozuvining eng qadimiy yozma yodgorliklari eramizgacha bo‘lgan XIII-XI asrlarga borib taqaladi. Ushbu yozma yodgorliklar hayvon (qo‘y) suyaklari va toshbaqa qalqonlari bo‘lib, ularda fol ochish jarayoni haqida ma’lumot beriladi. Bu qadimgi «manbalar» Xitoy tilshunosligi tarixida va taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi.

Fikr yuritilgan davrlardayoq Xitoy ieroglifi muayyan so‘z sifatida, so‘zni anglatuvchi, ifodalovchi sifatida xizmat qilgan. Ya’ni Xitoy ieroglifi logogramma hisoblangan.

Xitoy madaniy taraqqiyotiga hind madaniyatining ta’siri natijasida (ya’ni Xitoyga Hindistondan buddizmning kirib kelishi sababli) hind tilshunosligining ta’siri bilan Xitoy tilshunoslari ona tillarining fonetik - prosodemik hodisasi – intonatsiyaning to‘rtta turini, ko‘rinishini ishlab chiqdilar.

Xitoy tilshunoslari tomonidan, ayniqsa, xan davrida (bizning eramizgacha bo‘lgan 206 y – bizning eramizning 220 y) leksikologiya, leksikografiya, ieroglifika, fonetika, gram-matika va dialektologiya masalalariga katta e’tibor berilgan.

Ushbu davrning eng buyuk tilshunosi Syuy Shen «Elementlar va murakkab belgilar haqida» asari bilan yozuv nazariyasining asoslarini yaratdi. Bu manba Xitoy tilshunosligida shu kunlarda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.

Xitoy tilshunosligi, ayniqsa, XVII – XIX asrlarda keng quloch yoydi. Bu davrlarda tarixiy fonetika, etimologiya va sintaksisga (sintagmaga) oid faktlar ustida ish olib borildi. Shuningdek, tanqidiy matnshunoslik taraqqiy qildi.

Xitoy tilshunosligi taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan ota bola Van Nyan – Sun (1744-1832) va Van In-Chji (1766-1834) Xitoy grammatikasining asoschilari sifatida tan olinadi.

Xitoy tilshunoslari so‘z masalasida mustaqil so‘zlarni va yordamchi so‘zlarni farqlaganlar. Mustaqil so‘zlarni ot, sifat va fe’l turkumiga ajratganlar.

Yangi davr tilshunosligining yirik vakili tadqiqotchi Chjan Bin-Lin (1869-1936) bo‘lib, u Xitoy tilining meyoriy va tarixiy fonetikasi, dialektologiyasi masalalarini ishlab chiqdi. Shuningdek, u fonetik yozuv loyihasini ham tuzdi.

Umuman olganda, Xitoy tilshunosligining asosiy yo‘nalishi, ayniqsa, o‘rta asrlarda fonetika (yoki fonologiya) hisoblangan. Xitoy yozuvi-ideografik yozuv bo‘lib, har bir belgi so‘zga yoki o‘zakka muvofiq keladi. Fonetik jihatdan esa har bir belgi bo‘g‘inga to‘g‘ri keladi. Aslida amaliy jihatdan barcha o‘zaklar bir bo‘g‘inlidir.

XVII-XVIII asrlarda Xitoyda fan-tarixiy fonetika katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Agar Xitoyda tasviriy fonetika poetika bilan bog‘langan bo‘lsa, tarixiy fonetika qadimgi matnlarni sharhlashda yuzaga kelgan ayrim masalalarga javob berish bilan shug‘ullandi.

Xitoy tili tarixiy fonetikasining yaratilishi Xitoy klassik tilshunosligining qo‘lga kiritgan muhim yutug‘i hisoblanadi. Bu jahon tilshunosligi fanida dastlabki yo‘nalish sifatida butunlay tarixiylik printsipiga asoslangan bo‘lib, o‘z oldiga bevosita kuzatishda berilmagan tilning o‘tmish «shakli», holati bilan bog‘liq hodisalarni, faktlarni tiklash maqsadini qHyadi. Ayni jarayonning metodlaridan va qo‘lga kiritgan natijalari, yutuqlaridan hozirgi kunlarda ham foydalanilmoqda.

Qadimgi Rim filologlarining tilshunoslik faniga qo‘shgan hissasi katta emas. Rim grammatikasi yunon grammatikasining shahobchasi sifatida maydonga keldi. Iskandariya maktabida yaratilgan yunon tili grammatikasi qadimgi rimliklar tomonidan lotin tiliga tatbiq qilindi. Yunon tilidagi deyarli barcha grammatik terminlar lotin tiliga o‘girildi.

Yunon tilshunosligidagi analogiya va anomaliya maktablaridagi munozaralar ham Rim tilshunosligida davom et-tirildi.

Qadimgi Rim tilshunosligining vakillari: Yuliy Tsezar, Mark Terentsiy Varron, Mark Fabiy, Kvintilian, Eliya Donata, Verriy Flakk, Pristsian va boshqalardir.

Yuliy Sezar (eramizdan ilgarigi 100-44 y).

Qadimgi Rimning taniqli davlat arbobi, lashkarboshisi va notig‘i Yuliy Tsezar «Analogiya haqida» nomli grammatik asarini yozdi. U so‘z va predmet munosabati masalasida analogiya¹ tarafdori sifatida tanildi.

Mark Terentsiy Varron (eramizdan ilgarigi 116-27 y).

Mark Varron 25 kitobdan iborat «Lotin tili haqida» asarini yaratdi. Shu kungacha bu asarning 6 tasi etib keldi. Kitobda analogistlar va anomalistlar orasidagi nazariy tortishuv, munozara mukammal bayon qilinadi. U ham Yuliy Tsezar kabi analogiya tarafdori edi. Varron so‘z o‘zgarishini analogiyaga, so‘z yasalishini esa anomaliyaga kiritadi.