7-Seminar mashg‘uloti. Adabiy tur va janrlar estetikasi Reja

7-Seminar mashg‘uloti. Adabiy tur va janrlar estetikasi
Reja:

1.Adabiy turlar va janrlar haqida tushuncha.

2.Epik tur va uning janrlari.
3. Lirik tur va uning janrlari
4.Dramatik asarlarni janrlarga ajratish prinsiplari
Adabiy asarlar shakli jihatidan benihoya rang – barangdir. Shuning uchun ularni alohida – alohida guruhlarga ajratib o’rganish lozim. Buyuk rus tanqidchisi V.G.Belinsiky «Poeziyaning xil va turlarga bo’linishi» nomli klassik maqolasida rang-barang adabiy asarlarni uch asosiy turga, ya’ni epos lirika va dramaga ajratib tahlil qiladi, har bir adabiy turga mansub bo’lgan janrlarni aniqlaydi, ular tabiatini chuqur ochib beradi. Adabiyot tirixida dastlab hayotni tasvirlashning epik va lirik usullari paydo bo’lgan. Keyinroq bu ikki usulning qo’shilishi natijasida dramatik usul kelib chiqqan. Epik usulning o’ziga xosligi shundaki, bunda hayot voqea – hodisalari, odamlar byevosita ko’rsatiladi. Lirik asarda esa, asosan, hayotning byevosita o’zi emas, balki shoirning hayotdan olgan taassurotlari ifodalandi. Dramatik usulda ham hayot voqea – hodisalari, ham ichki ham tuyg’ular tasvirlanadi. Hayotni tasvirlashning shu usullari – adabiy turlar (epos, lirika, drama) adabiy jarayonning asosini tashkil etadi.
Adabiy turlar nazariyasini o’z asarlarida keng ishlab bergan V.G.Belinskiy bu nazariyaga juda muhim qo’shimcha va tuzatishlar kiritdi. Uning fikrcha, adabiy asarlarni turlarga va undan ham maydaroq xil (janr)larga taqsim etish, guruhlash har bir adabiy turning xususiyalarini aniqroq tushunib olish uchun qo’llanilgan shartli bir usuldir. Aslida adabiy turlar o’rtasida o’tib bo’lmas dyevor yo’q. Masalan, epik turga mansub bo’lgan romanda shunday tasvirlarni uchramizki, ular o’zlarining mazmuni, lirizimining quvvati jihatidan she’rga o’xshash taassurot qoldiradi.. Romanlarda beriladigan tabiat tasviri, shubhasiz, lirizm bilan sug’orilgan bo’ladi. Demak, epik asarda ham ma’lum darajada lirikaning xususiyati mavjuddir. Bu lirizm romanda, ayniqsa, «ichki monolog»larda, ya’ni personajlarning o’z-o’zlari bilan so’zlashuvlari, uylarida juda yaqqol ko’rinadi. Shu bilan birga, «ichki monolog» - aslida dramatik turga mansub monolog priyomining bir turi bo’lib, romanda u faqat talaffuz etilmaydigan, boshqalarga eshittirilmaydi, xolos.
Dramada esa epiklik elementi bo’ladi. Xuddi romanda bo’lganidek, unda ham voqea, hayotning u yoki bu daraja yaxlit tasviri katta o’rin oladi. Yuqorida qayd etilganidek, «Alisher Navoiy» dramasida bosh qahramon obrazi uning hayotida bo’lib o’tgan bir qator voqealar tizmasi sifatida tasvir etiladi. Shu bilan birga, ba’zi vaqtlarda personajlar o’zlarining shu ondagi xislarini izhor etishga o’tadilar, ya’ni dramada lirikaga xos xususiyatlar yuzaga chiqadi. Shunday qilib, drama o’zida eposni va lirikani harakat bilan birlashtiriladi.
Lirikaga kelsa, unda ham ma’lum voqea tasvir etiladi. Hatto eng kichik lirik asar ham ma’lum ma’noda epiklik elementiga egadir. Faqat lirik asarda, ko’pincha kishining oniy kechinmalari tasvirlangani uchun lirik jinsga mansub asar syujetdan xolidek tuyuladi. Aslida lirik asarda juda kichik (mikro) voqea – kichik ayni shu onda boshidan kechirayotgan hayotiy hodisa tasvir etiladi. Lirik asar lirizm va epizm elementlaridan tashqari dramatik turning xususiyatiga ham ega: she’riy asar hajman qanchalik kichik bo’lsa ham, kishining o’tkir va qaltis bir xissiy holati, hayajoni tasvirlanadi.
Adabiyotda turlar va janrlarning qorishiq holda uchrashi ularning har birining mustaqil holda mavjud ekanini rad etmaydi. Shuning uchun ham Belinskiy o’zining shu masalaga bag’ishlangan maqolasini «Poeziyaning hamma turlari mana shulardir. Ular faqat uchta, bundan ortiq bo’lishi mumkin emas», degan so’zlar bilan yakunlaydi.