Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Йумшагбядянлиляр вя йа молйускалар



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   52

Йумшагбядянлиляр вя йа молйускалар 

 

 

 

                   (Mollusca) типи 

Молйускалар буьумайаглылардан сонра эялян ян чохсайлы – 128000 

нювц  олан  щейванлар  типидир.  Онларын  чоху  суда  йашайыр,  лакин  аьъийярли 

гарныайаг йумшагбядянлиляр гуру мцщитиндя мяскунлашырлар. 

Суда йашайан нювлярин чоху бентик щейванлардыр. Беляки, бир гисми 

хцсуси язяляви айаг васитясиля дибдя сцрцнцр, субстрат цзяриня йапышыр, бязи-

ляри ися фяал цзмя щяйат тярзиня маликдирляр. Мцхтялиф ландшафтларда раст эя-

лян  гуруда  йашайан  нювляри  ися  гурумагдан  горунмаг  цчцн  хцсуси  селик 

ифраз едирляр ки, онунла чанаьын эиришини  гапайырлар. Бязи йумшагбядянлиляр 

мцтялиф щейванларын бядяниндя паразитлик едирляр. 

Молйускалар  су  вя  гуру  екосистемляриндя  гида  зянъиринин  ян 

мцщцм щалгаларындан бирини тяшкил едирляр. Онлар эениш гидаланма спектри-

ня маликдирляр, йяни фитофаглардан тутмуш лилйейян формалара гядяр раст эя-

линир. Она эюря дя молйускаларын суйун биоложи тямизлянмяси вя  цзви галыг-

ларын  деструксийасында  (парчаланмасында)  бюйцк  ролу  вардыр.  Бир  сыра  гу-

руда  йашайан  нювляри  кянд  тясяррцфаты  биткиляринин  зярярвериъиляридир.  Бязи 

мойускалар,  хцсусян  гарныайаглылар  щелминтлярин  аралыг  сащибляри  кими  дя 

тящлцкялидирляр. Чох гисми дяниз мящсуллары кими, вятяэя ящямиййяти дашыйыр-

лар. 

Цмуми  морфофизиоложи  характеристикасы.    Бу  типин  нцмайяндяляри  дя 

трохофор сцрфяси олан селомик щейванлардыр. Бцтун селомик щейванлара, йя-

ни  аннелидляр,  буьумайаглылар,  онихофорлара  хас  олан  цмуми    яламятляря 

маликдирляр:  илкин  икийансимметрийа,  селом  вя  онун  тюрямяляринин  –  село-

модуктларын  олмасы,  йумурта  щцъейрясинин  спирал  типдя  бюлцнмяси,  трохо-

форабянзяр сцрфянин олмасы. Лакин йумшагбядянлилярин архитектоникасында 

еля  сяъиййяви  хцсусиййятляр  дя  мювъуддур  ки,  щазыркы  дювря  гядяр  онларын 

тяснифатда  йерини  дягигляшдирмяйя  чятинлик  тюрядир.  Йяни  молйускаларда 

аметамерлийи  –  органларын  гейри-метамер  йерляшмясинин  мянбяйини 


 

333 


мцяййянляшдирмяк  мцмкцн  олмамышдыр.  Молйускаларын  али  формалары-

нын(башайаг  молйускаларын)  инкишаф  сявиййяси,    онларын  буьумлу  щейван-

лардан даща цстцн олмасына сцбутдур. Молйускаларын али формаларында уд-

лаг ятрафында бирляшян ганглиляр бир компакт синир кцтлясини  ямяля эятирир вя 

ондан  периферик  синирляр  айрылыр,  лакин  буна  бахмайараг,  бядяндя  олан 

хцсуси сяпэили типли синир плексусу (шябякяси) вардыр ки, о, сярбяст рефлекс га-

билиййятини  горуйуб  сахлайыр.  Тякамцл  бахымындан,  молйускаларын  енто-

дермасында  илкин  синир  щцъейряляринин  олмасы  вя  тор  ямяля  эятирмяси, 

мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу сябябдян, бязи мцяллифляр сон илляр Молйу-

скалар типини аннелидлярдян яввял тяснифата аид едирляр (Матекин, 2007). 

Молйускаларын юзцнямяхсуслуьуну сяъиййяляндирян ясас хцсусиййят-

ляри ашаьыдакылардыр: 

 

молйускаларын  бядяни  мцхтялиф  функсийалары  йериня  йетирян  цч  шюбядян 



ибарятдир:  баш,  эювдя  вя  айаг.  Башда  аьыз  вя  щисс  органлары  йерляшир, 

эювдядя ися бцтцн дахили органлар ъямлянмишдир. Айаг – щярякят орга-

ныдыр,  бядянин  вентрал  язяляляринин  инкишафы  нятиъясиндя  формалашмышдыр. 

Щярякятсиз формаларда ( субстрата бирляшмиш) айаг редуксийайа уьрайыр; 

 

бядян мантийа адланан пярдя иля юртцлцдцр. Мантийа иля бядян арасында 



галан бошлуг  мантийа  бошлуьу адланыр вя орада комплекс органлар  – 

гялсямяляр, осфрадиляр йерляшир вя бу бошлуьа арха баьырсаьын, ифразат вя 

ъинси  органларын дяликляри  ачылыр; 

 



йумшагбядянлилярин  чоху  цчцн  киряъли  (калсиум-карбонатлы)  чанаьын 

олмасы  хасдыр.  Чанаг  бядяни  мцщафизя  едир  вя  скелет  ролуну  ойнайыр. 

Чанаьа язяляляр вя бязи органлар бирляшир. Чанаг мцхтялиф формалы олуб, 

бязян редуксийайа да уьрайа билир; 

 

щязм системи цчшюбялидир. Фяргли ъящят – молйускаларда удлагла ялагяли 



олан тцпцръяк вязиляринин олмасыдыр. Удлагда гиданы хырдалайан сцртэяъ 

– радула вя бязи нювлярдя хитин чяняляр йерляшир. Орта баьырсаьа мядя вя 

онунла ялагяли олан щязм вязиси – «гараъийяр» аиддир;  

 



тяняффцс  органлары  ктенидиляр  адланан  лялякшякилли  гялсямяляр  вя  йа  дяри 

мяншяли  адаптив  гялсямялярдир.  Бязи  нювляря  дяри  тяняффцсц  хасдыр.  Гу-

руда йашайанларда ися щава тяняффцсцнц тямин едян орган – «аьъийяр» 

вардыр; 


 

молйускаларда селом гейри-метамердир, чох вахт редуксийайа уьрайыб, 



йалныз перикардиум вя ъинси вязилярын (гонадаларын) бошлуьу формасында 

галмышдыр.  Дахили  органларын  арасы  щиссяли  шякилдя  паренхима  иля  долу-

дур. Селомодуктлар перикардиума - црякятрафы кисяйя ачылыр вя бюйрякля-

рин функсийасыны йериня йетирир. Ъинси вязилярын бошлуьуна ачылан селомо-

дуктлар ися ъинси ахарлар ролуну ойнайырлар; 

 



молйускаларын ган-дамар системи ачыгдыр. Ган дамарларла дейил, орган-

лар арасында йерляшян лакунлар (диварсыз) вя синусларла ахыр. Цряк бир не-

чя камералыдыр: чох вахт бир мядяъик вя ики гулагъыгдан ибарятдир; 


 

334 


 

ифразат органлары – бюйряклярдир. Бюйрякляр, мезодермал мяншяли вя пе-



рикардиума ачылан селомодуктлардыр. Селомодуктларын гыфы  перикардиу-

ма, ифразат дялийи ися мантийа бошлуьуна ачылыр; 

 

синир системи примитив формаларда пиллякян типлидир, йяни удлагятрафы щалга 



вя  ики  ъцт,  араларында  комиссураларла  бирляшян  сцтцнлардан  ибарятдир. 

Лакин  молйускаларын  чохуна  сяпэин-дцйцнлц  синир  системи  хасдыр.  Бу 

типдя бир нечя ъцт ганглиляр юз араларында коннективляр вя комиссуралар 

васитясиля  бирляшмиш  олур.  Али  формаларда  синир  дцйцнляри  бирляшиб,  удла-

гятрафы синир кцтлясини ямяля эятирир. Йумшагбядянлилярин щисс органлары 

йахшы  инкишаф  етмишдир  –  эюрмя  органлары,  статосистляр,  осфрадиляр 

(кимйяви щисс органы), ламися функсийасыны йериня йетирян вя баш, айаг, 

мантийа ятрафында ъямлянмиш, сенсор щцъейряляр вардыр; 

 

молйускалар айрыъинслидирляр, лакин араларында щермафродит формалар да 



вардыр. Ъинси вязилярдян гонадодукт адланан ахарлар айрылыр. Майалан-

ма хариъи вя йа дахилидир; 

 

инкишаф  адятян  метаморфозла  мцшайият  олунур.  Ибтидаи  формаларда  йу-



мурталардан трохофор сцрфяси инкишаф едир, лакин нювлярин чохунда тро-

хофор мярщяля йумурта дахилиндя кечир. Йумурталардан чыхан сцрфяляр 

ися велиэер вя йа йелкянъик адланыр. Дяниз молйускаларынын бязиляриндя, 

ширинсуда йашайанларын чохунда вя гуруда йашайанларын щамысында ин-

кишаф бирбашадыр. 

Молйускалар  типи  ики  йарымтипя  -Йансинирлиляр(Amphineura)  вя    Ча-

наглылар(Conchifera) айрылыр. 

Йансинирлиляр  (Amphineura)  йарымтипи.

  Малйускаларын  ян  при-

митив гурулуша малик олан групудур: баш, айаг, бел тяряфиндя айры-айры люв-

щялярдян формалашан чанаьы вя йа ящянэли тыканъыглы кутикуласы вардыр. Ай-

аг  редуксийайа  уьрайа  билир.  Башда  эюзляр,  чыхынтылар  вя  статосистляр  ол-

мур.Радула базал мембранасыздыр вя йахуд бязи нювлярдя мембрана йах-

шы  инкишаф  етмир.  Чяняляри  йохдур.  Гараъийяр  бядянин  вентрал  тяряфиндя 

баьырсаьа ачылыр. Плевро-виссерал синир сцтунлары арха баьырсаьын йухарысында 

бирляширляр.  Дахили  органларын  йерляшмясиндя  метамерлик  мцшащидя  олунур. 

Сцрфя трохофордур. 

Йарымтип  ики  синфи  ящатя  едир:  Зирещлиляр  вя  йа  Хитонлар  (Polypla-

cophora  s.  Loricata)  вя    Зирещсизляр  вя  йа  Гарнышырымлылар  (Aplacophora  вя 

йа Solenogastres). 



Зирещлиляр  вя  йа  Хитонлар(Polyplacophora)  синфи.

  Дяниз  щей-

ванларыдыр, адятян ляпядюйян зонада йашайырлар вя дюшяняйи олан айаг васи-

тясиля гайалара мющкям йапышараг щярякят едирляр. Тиканъыглы кутикула иля 

ящатя  олунмуш  мантийанын  сярбяст  кянары  да  субстрат  цзяриндя  щейванын 

щярякятини  асанлышдырыр.  Бу  синфин  нцмайяндяляринин  чоху  йыртыъыдыр.  Ман-

тийа  шикарынын  тутулмасында  да  иштирак  едир.  Аьызда  йерляшян  радуланын 

(сцртэяъин) кюмяйиля дашлар вя гайалар цзяриндяки йосунлар гашынараг йейи-

лир. Бел тяряфдя сяккиз ядяд бир-бириля щярякятли шякилдя бирляшмиш киряъли люв-



 

335 


щяляр – зирещ вардыр. Мантийа бошлуьунда чохлу сайда гялсямяляр йерляшир. 

Цряк бядянин арха тяряфиндя йерляшир вя ики гулагъыг, бир мядяъикдян иба-

рятдир. Ъинси вязиляр ики ядяд гонодуктларла тяъщиз олунмушдур. Синир систе-

ми примитив типдядир. Ъями 1000 нюв хитон мялумдур. 



Цмуми морфофизиоложи характеристикасы. Бядян бел тяряфдян габарыг, 

гарын тяряфдян ися бир гядяр йастылашмыш формададыр. Цзяри кирямид формалы 

сяккиз  ядяд  лювщялярдян  ибарят  олан  зирещ  иля  юртцлцдцр.  Бу  лювщялярдян, 

мантийа  епителисинин  ишыьащяссас  щцъейряляри  иля  тяъщиз  олунмуш  чыхынтылары  

хариъя йюнялир. Бядян баш, айаг вя эювдядян ибарятдир (шякил 153). Баш, бя-

дянин  вентрал,  йяни  гарын  тяряфиня  бахан  щиссясиня  йюнялмишдир.  Айаг  енли 

дюшяняклидир. Мантийа юртцйц башы юн тяряфдян ящатя едир.Мантийа иля бядян 

арасында галан мантийа бошлуьу енли шырым шяклиндядир вя орада он ъцтдян 

артыг  (88  ъцтя  гядяр)  гялсямяляр  йерляшир.  Гялсямялярин  ясасында  бойлама 

йастыгъа    шяклиндя  щисси  щцъейрялярдян  тяшкил  олунмуш  орган  –  рудумент 

шяклиндя осфрадиляр йерляшир. Бу, кимйяви щисс органыдыр. Бел тяряфдя ися ес-

тетляр адланан щисс органлары вардыр. Естетляр, щисси щцъейрялярдян формала-

шан вя синир лифляри иля ялагялянян епителиал ямзиклярдир. Эюрцнцр ки, естетляр 

щямчинин ишыьащяссас органларын функсийасыны да йериня йетирирляр. 

 

 



Шякил 153. Tonicella marmorea хитонун гурулушу(Иванова эюря): 

А – хитонун 

бел тяпяфдян эюрцнцшц: 

1 – 8 – чанаьын лювщяляри, 9 – мантийанын кянары;  

Б – бел тяряф-

дян йарылмыш хитон (аорта, цряк,ъинси систем вя гараъийярин пайлары эютцрцлмцш щал-

да): 

1 – тцпцръяк вязиси, 2 – удлаг, 3 – баш ган-дамар синусуну тяърид едян диафрагма, 4 



– гида борусу, 5 – мядя, 6 – мядядя гараъийяр дялийи, 7 – баьырсаг, 8 – арха баьырсаг, 9 – 

айаг язяляляри, 10 – бюйряк чыхынтылары, 11 – дахили цзвляря эедян артерийа, 12 – радула, 13 – 

шякяр вязиси, 14 – удлаьын мцхтялиф язяляляри 

 


 

336 


Щязм системи. Хитонларын удлаьында йерляшян радула, язяляви дилъийин 

цзяриндядир вя юзлцйцндя чох сайлы дишъикляри олан кутикулйар лювщяни хатыр-

ладыр. Радуланын дишъикляри сцртцлдцкъя, ясасындан бюйцмя йолу иля йениляри 

формалашыр.  Удлаьа  ики  ъцт  тцпцръяк  вязиляринин  ахарлары  ачылыр.  Тцпцръяк 

вязиляринин  арха  ъцтцнцн  секрети  карбощидратлара  тясир  эюстярир  (шякил  153, 

Б). Удлагдан сонра гида борусу эялир, бу ися орта баьырсаьа ачылыр. Баьыр-

саьын орта шюбясиня мядя аиддир. Мядя кися шяклиндядир, бура икипайлы га-

раъийярин ахарлары вя илэяк ямяля эятирян назик баьырсаг ачылыр. Орта баьыр-

сагдан гыса арха баьырсаг айрылыр вя анал дяликля мантийа бошлуьуна ачылыр. 

Бунларын гидасынын ясасыны йосунлар тяшкил едир. 



Тяняффцс  органлары  мантийа  бошлуьунда  йерляшян  вя  икитяряфли  ляляк 

шяклиндя  олан  гялсямяляр  –  ктенидилярдир.  Сайы  6-дан  88-я  гядяр  ола  билир. 

Гялсямяляр, газ мцбадилясини щяйата кечирян сых капилйарлар тору иля ящатя 

олунмушдур.  Мантийа  вя  гялясямялярин  цзяри  кирпикли  епители  иля  юртцлцдцр.  

Кирпикляр  мантийа  бошлуьуна  оксиэенля  зянэин  олан  суйун  ахыныны  истига-

мятляндирир (шякил 154, II). 



Ган-дамар системи ачыгдыр. Цряк баьырсаьын цзяриндя йерляшир вя  бир 

мядяъик, ики йан гулагъыглардан тяшкил олунмушдур (шякил 154, II). Мядяъик 

архадан  гапалыдар,  юндян  ися  аорта  айрылыр.  Гулагъыглар  йыьылдыгда  ган, 

клапанлары олан бир вя йа ики ъцт атриовентрикулйар дяликлярдян мядяъийя ке-

чир.  Аортадан  кечян  ган  органлар  арасындакы  схизосел  мяншяли  (илк  бядян-

бошлуьунун галыьы олан) синус вя лакунлара тюкцлцр. Оксиэен вя гидалы бир-

ляшмяляр тохумалара ютцрцлдцкдян сонра карбон газы вя мцбадиля мящсул-

лары  иля  дойуздурулмуш  ган,  эятириъи  гялсямя  дамарларына  кечир.  Гялсямя 

капилйарларында газ мцбадиляси реаллашыр. Чыхарыъы гялсямя дамарлары иля ок-

сиэенля зянэинляшмиш ган, ики ядяд венайа кечир. Бу веналар ися  цряйин гу-

лагъыгларына  ачылыр.  Цряйя  дахил  олан  ган  гарышыгдыр,  чцнки  системдя  олан 

ганын  щамысы  гялсямялярдян  кечмир.  Црякятрафы  перикардиума  бюйряклярин 

сюйкяндийи йердян, ганын тяркибиндя олан метаболитляр хариъ едилир. 

 

Шякил  154.  Хитонларын  физиоложи  гурулуш  хцсусиййятляри  – 



I-  Acanthochiton 

discrepans  хитонун  синир  системи  (Пелзнеря  эюря): 

1  –  серебрал  синир  гювсц,  2  – 



 

337 


плевровиссерал  сцтун, 3 –  педал  сцтун, 4 –  удлагалты  гювс;

  II    хитонда  ифразат  вя ъинси 

системлярин  гурулушу  (Щеллеря  эюря): 

1  –  аьыз,  2  –  перикардиум,  3-  бюйрякляр,  4  – 

бюйряклярин перикардиума ачылан дахили дялийи, 5 – бюйряклярин хариъи дялийи, 6 – ъинси вязи, 7 

– ъинси дялик, 8 – ктенидиляр;

 III – хитонун ениня кясийи: 

1 – йумурталыг, 2 – аорта, 3 – 

бойлама  язяляляр,  4  –  чанаг,  5  –  естетляр,  6  –  бюйрякляр,  7  –  плевровиссерал  сцтун,  8  – 

мантийанын  кутикулйар  тиканъыглары,  9  –  ктенидиляр,  10  –  педал  сцтун,  11  –  ган-дамар 

лакунлары,  12  –  баьырсаг;

      IV-  Ichnochiton  magdalensis  хитонунун  сцрфяси  вя  онун 

метаморфозу  (Щится  эюря):  А  –  метаморфозун  яввялиндя  трохофора;  Б  – 

метаморфозун  мярщяляляриндян  бири: 

1  –  прототрох,  2  –  айаьын  рцшейми,  3  –  чанаг 

лювщясинин рцшейми 

Ифразат органлары  зирещли молйускаларда ики ядяд, бюйрякляр адланан 

селомодуктларла  тямсил  олунмушдур.  Бюйрякляр  В-шякилли  формайа 

маликдирляр. Бюйрякляр кирпикли гыфлары иля перикардын хариъи каналынын дялийи 

иля мантийа бошлуьуна  ачылыр. Бюйряклярин каналлары чох сайда кор шахяляр 

ямяля  эятирир.  Бюйряклярин  гыфлары  васитясиля  бярк  вя  майе  екскретляр  хариъ 

едилир. Лакин маддяляр мцбадилясинин диссимилйасийа мящсуллары  ясасян дя 

майе шяклиндя, ятраф лакунлардан бюйряклярин дивары васитясиля сорулур. 

Синир системи хитонларда примитивдир, икигат пиллякян шяклиндядир (шякил 

154,  I).  Ясасян  удлагятрафы    синир  щалгасы  вя  ондан  айрылан  ики  ъцт  синир 

сцтунундан  ибарятдир:  педал  вя  плевровиссерал  сцтунлар.  Нейронлар  йан 

сцтунлар бойу вя айаг язялясиня доьру эедян ъцт сцтунларын цзяриндя йерля-

ширляр. Педал сцтунлар айаг дюшяняйиндя, плевровиссерал сцтунлар ися эювдя-

нин ясасында, мантийа шырымынын алтында йерляшир вя архада бирляширляр. Педал 

сцтунлар  бир-бириня  йахын  йерляшмишляр  вя  вя  юз  араларында  кюндялян  синир 

лифляри  иля  бирляширляр.  Плевровиссерал  сцтунлар  ися  педал  сцтунларын  йанында 

йерляшир вя онларла кюндялян синир лифляри иля ялагялянирляр. 

 Эюрцндцйц  кими,  хитонларын  синир  системиндя  ганглиляр  йохдур  вя 

педал сцтунлар айаьын щярякятини, плевровиссерал ися эювдя, мантийа, гялся-

мяляри тянзимляйир. 



Щисс  органлары  зяиф  инкишаф  етмишдир.  Кимйяви  щисс  органлары  вя  бя-

дянин бел нащиййясиндя сяпялянмиш чох сайда естетлярля тямсил олунмушдур. 

Бу  естетляр  мцхтялиф  функсийаны  йериня  йетирирляр,  йяни  ишыьащяссас,  ламися, 

термощяссас кими фяргляндирилирляр. Мцвазинят органы - статосист йохдур. 



Ъинси систем. Хитонлар айрыъинслидирляр. Ъинси вязиляр тякдир. Тохум-

луг вя йа йумурталыгдан ъцт ахарлар ( йумурта вя йа тохум борулары ) ай-

рылыр. Бу борулар мантийа бошлуьуна ачылыр. Майаланма суда баш верир. 

Инкишаф  –  йумурталардан  сцрфя  –  трохофорун  чыхмасы  иля  башланыр. 

Трохофор  икигат  «папагъыьы»,  кирпикли  кямярляри  вя  тяпясиндя  кирпикли  сул-

танъыг олан сцрфядир (шякил 154, А). Сцрфянин папагъыьынын дяринлийиндя бла-

стопор  адланан  йарыг  вардыр  ки,  баьырсаг  бошлуьу  иля  ялагялянир.  Демяли, 

трохофора, яслиндя цзян гаструладыр, беляки, баьырсаг бошлуьунун диварлары 

ентодермадыр. Инкишаф просесиндя бластопор йарыьынын кянарлары орта щисся-

дя бирляшмяйя башлайыр. Бу заман якс гцтблярдя бирляшмяйян ики щисся галыр 

ки, бунлардан аьыз вя анал дялик формалашыр. Аьыз вя анал  дялийи, ентодер-



 

338 


мал мяншяли баьырсаг бирляшдирир. Кирпикли кямяръиклярин  функсийасы  сцрфяни 

щярякятя эятирмяк вя гида щиссяъиклярини аьыза ютцрмякдир. 

Сцрфядя баьырсагдан башга, кирпикли ифразат щцъейряляри, сяпялянмиш 

синир  щцъейряляри,  баьырсаьын  арха  щиссясинин  йанларында  йерляшян  мезодер-

мал  щцъейряляр  вардыр.  Метаморфоз  нятиъясиндя  трохофора  кирпикли  сул-

танъыьыны, эюзъцкляри, трохларыны итирир вя дибя енир. Дибя енмиш сцрфянин дю-

шянякли айаьы вя бел дяри епителисиндя метамер бцкцшляр – зирещин рцшеймляри 

формалашыр (шякил 154, Б). 

 

Зирещсизляр  вя  йа  Гарнышырымлылар  (Aplacophora  s.  So-

lenogastres)  синфи.

  Бу  синфин  нцмайяндяляриндя  лювщялярдян  формалашан 

чанаг йалныз сцрфя мярщялясиндя мцшанидя олунур. Йеткин фярдлярдя бядян 

тиканъыглы кутикула иля юртцлцдцр (шякил 155). 

 

Шякил 155.  Myzomenia flavens зирещсиз молйуска щидроид цзяриндя (Щайме-

ня эюря) 

 

 



Айаг йохдур, ондан йалныз зяиф эюрцнян рудумент галыр, бязян ися 

кирпикли епители золаьы  нязяря чарпыр. Беля бир фикир йцрцдцлцр ки, гарнышырым-

лыларын чанаьы парчаланыр вя тиканлы кутикула ямяля эялир, бязи мцяллифляр дя 

эюстярирляр ки, яксиня, бу тиканъыглар чанаг лювщяляриня башланьыъ верир. Ла-

кин  эюрцнцр,    соленогастрларын  юртцйцнцн  хитонларын  мантийасынын  сярбяст 

кянарлары  иля  щомоложи  олдуьуну  тясдигляйян  фярзиййя  даща  ясаслыдыр.  Бу 

заман мантийанын кянары ашаьыйа доьру айаьын редуксийасы, йухарыйа ися 

чанаьын редуксийасы щесабына бюйцмцш, бядяни ящатя етмишдир. 

Гарнышырымлыларын  гялсямяляри  бир  ъцтдур  вя  йа  тамамиля  йохдур. 

Цряк бир мядяъик,  бир вя йа ики гулагъыглыдыр. Радула рудуметардыр. Синир 

системи  хитонларынкиня  охшардыр.  Ъинси  вязиляр  перикарда  ачылыр  вя  ъинси 

щцъейряляр бюйрякляр васитясиля хариъ едилир. Соленогастрлар, эюрцнцр ки, хи-

тонлара охшар формалардан, щяйат тярзини дяйишмя нятиъясиндя,  лилдя вя йа 

щидроид колонийалары цзяриндя  йашайыша кечмякля формалашмышдыр. 

Щазырда  мцасир  тяснифатда  Гарнышырымлылар  вя  йа  Зирещсизляр  синфини 

ики йарымсинфя айырырлар: Гарнышырымлылыар (Solenogastres) вя Чухургуйруглу-

лар (Caudofoveata).   

 


 

339 


Чанаглылар (Conchifera) йарымтипи.

 Бу груп молйускалар бцтюв 

вя йа икитайгапаглы чанаьын олмасы иля сяъиййялянирляр. Бядян баш, айаг вя 

чанагла тямсил олунса да бязи формаларда бу гурулуш елементляриндян щяр 

щансыса  бири  йох  ола  билир.  Чанаглы  молйускаларда  тиканъыглы  кутикула  ол-

мур.  Башы  олан  формаларда  базал  мембранлы  радула  вя  чяняляр  олур.  Бу 

щалда гараъийяр мядяйя дорсал тяряфдян ачылыр. Эюзляр, баш чыхынтылары вя са-

тосистляр  олур.  Синир  системи  сяпэили-дцйцнлц  типдядир.  Плевровиссерал  синир 

сцтунлары  арха  баьырсагдан  ашаьыда  бирляшир.  Сцрфя  велиэер  вя  йа  йелкянъик 

адланыр. Бу сцрфядя  айаг,  чанаьын рцшейми  вя суда цзмясини тямин едян 

велйуму - кирпикли пярляр формасында йелкянъийи олур. 

Чанаглылар йарымтипи беш синфи ящатя едир: Моноплакофорлар (Mono-



placophora),  Гарныайаглылар  (Gastropoda),  Кцрякайаглылар(Scaphopoda)

Икитайгапаглылар вя йа Йастыгялсямялиляр (Bivalvia s. Lamellibranchia),  Ба-

шыайаглылар (Cephalopoda). 

 

Моноплакофорлар  (Monoplacophora)  синфи



.  Адындан  эюрц-

ндцйц кими, бу синфин нцмайяндяляринин чанаьы бцтювдцр. Моноплакофор-

лар газынты щалында чохдан мялум идиляр, беля щесаб едилирди ки, онлар кем-

бридян  девона  кими  йашамышлар  вя  щямин  дюврдя  дя  нясилляри  кясилмишдир. 

Моноплакофорларын мцасир нювляри 1952-ъи илдя Сакит океанын 3600 м дя-

ринлийиндя Мексика сащилляриндя тапылмышдыр. Щямин дюврдя «Галатейа» ад-

ланан эямидя елми експедисийанын цзвц, данимарка алими Лемке йени нювц 

ашкар  етмиш  вя  адыны  Neopilina  galatheae  гоймуушдур.  Гурулуш  хцсу-

сиййтляриня эюря бу нюв, гарныайаглы молйускалара охшар олдуьу цчцн онла-

ры  бу  синифя  аид  едянляр  дя  олмушдур.  Беляки,    неопилинанын  гурулуш  хцсу-

сиййятляриндя сяъиййяви яламятляр(язялялярин изляринин) итирилдийи цчцн ону, яв-

вялъя  ъанлы  щесаб  етмямишляр.  Йалныз  йумшаг  бядянини  эюрдцкдян  сонра 

гарныайаг молйуск кими гябул етмишляр. 

Лемкенин тапдыьы бу нюв, кичкюлчцлцдцр (3 см-я гядяр) вя бир гядяр 

садя чанаьа маликдир (шякил 156). 

 


 

340 


 

Шякил  156.  Neopilina  galatheae  (Лемке  вя  Вингстранда  эюря): 

I  –  цст  (бел) 

тяряфдян эюрцнцшц, II – гарын тяряфдян гюрцнцшц:

 1 – юн шюбя, 2 – айаг, 3 – мантийа, 4 

– аьыз, 5 – анал дялик, 6 – гялсямяляр 

 

 

Мцасир  моноплакофорун  чанаьы  бцтювдцр,  йеткин  формаларда 



капагъыг шяклиндядир, зирвяси спирал бурулмасыздыр. Гядим моноплакофор-

ларда ися  йеткин формаларда да чанаг спирал шяклиндя бурулмушду. Чанаг 

конусунун, йяни гапаьын алтында зяиф тяърид олунмуш баш, йасты  дискшякилли 

айаг вя енли мантийа шырымы эюрцнцр (шякил 157). Баш цзяриндя чыхынтылар олса 

да эюзляр йохдур.


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin