Ahmad Farg‘oniy nomidagi viloyat axborot-kutubxona markazi Axborot-bibliografiya bo‘limi

---

Ahmad Farg‘oniy nomidagi viloyat axborot-kutubxona markazi 
Axborot-bibliografiya bo‘limi
 
 
O‘rta Osiyolik astronom va matematik olim Abu Ja’far
Muhammad ibn Hasan Nosiriddin Tusiy (1201-1274)
tavalludining 820 yilligiga 
 “Syerqirra olim” nomli 
Bibliografik sharh 
Farg‘ona 2021 

---

Nosiriddin Tusiy (1201-1274) 
Abu Ja’far Muhammad ibn Muhammad Nosiriddin Tusiy (1201-1274) – XIII asr 
fors matematik va astronomi, Kamoliddin ibn Yunusning shogirdi, o‘ta serqirra olim, 
falsafa, jo‘g‘rofiya, musiqa, optika, tibbiyot, minerologiyaga oid asarlar muallifi. 
Yunon ilmi bilimdoni bo‘lgan Yevklid, Arximed, Avtolik, Feodosiy, Menelay, 
Apolloniy, Aristarx, Gipsikl, Ptolomeylarning asarlarini sharhlagan. 
Nosiriddin Tusiy 1201 yil Xurosonning Tus shahrida tug‘ilgan va Qur’on, hadislar, 
mantiq, falsafa, matematika, tibbiyot va astronomiyani o‘rganib, o‘sha yerda 
yoshligidan tahsil olishni boshlaydi. 
Tusiyning merosiga yuzlanar ekanmiz, biz yana bir bor dunyo va dunyo 
madaniyatining birligida vaqtlarning uzviy bog‘lanishiga amin bo‘lamiz. Shunday 
qilib, u o‘z asarlarida osmon mexanizmini asos qildi. 400 yil o‘tgach, ular g‘arbiy 
ovrupa olimlar tomonidan qayta kashf qilingan. Bolalar astronomi Tixo Brage (1546-
1601) Tusiyning hisob-kitoblarini qaytarib, 700 dan ziyod yulduzlar katalogini 
tuzgan. Bragening ilmiy ishi asosida I. Kepler osmon mexanikasini yaratgan. I. 
Nyuton ularning mehnatlariga tayangan holda, mexanikaning tayanch qonunlarini 
yaratgan. Tusiyning matematik mehnatlari Italiya, Angliya, Fransiya – Ovrupa 
Uyg‘onish davrining bosh markazlarida nashrdan chiqqan. 
Tusiyning jahon ilm-faniga qo‘shgan ahamiyatli hissalaridan biri butun Sharqda 
tanilgan Marog‘adagi astronomik rasadxonasining yaratilishidir. Rasadxona 1259 yil 
hozirgi Janubiy Ozarbayjon hududida, Islomobod Respublikasidagi Eronda tashkil 
etilgan. 
Tusiy Eron Ko‘histonining ismoiliylar hokimi Nasriddin Muhtasham saroyida xizmat 
qilgan. “Ahloqi Nosiriy”, “Tajrid” kabi asarlari Sharqda keng tarqalgan. Tusiy 1256 
yilda Eronga bostirib kirgan mo‘g‘ul istilochilari boshlig‘i Huloku saroyiga xizmatga
olindi. Tusiy o‘zining mavqeidan foydalanib, Yaqin Sharq va O‘rta Sharq 
madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. 1259 yilda Marog‘a rasadxonasi 
qurilishiga rahbarlik qildi, atrofiga turli mamlakat olimlarini to‘plab, Marog‘a ilmiy 
maktabini yaratdi. Tusiy Hulokuga rasadxona qurilishi masalasida murojaat qiladi, 
ammo qurilish harajatlari juda katta tuyuladi. Shunda Tusiy Hulokuga askarlar 
uyquga ketgan vaqt tog‘dan mis tog‘orani uloqtirishni tavsiya qiladi. Tog‘ora tog‘dan 
tushib, katta shovqin ko‘taradi va askarlar sarosimaga tushadi va Tusiy shunday 
deydi: “Biz bu shovqinning sababini bilamiz, askarlar esa bilmaydi; biz xotirjammiz, 
ular esa havotirda; shuningdek, biz osmon hodisalaridan boxabar bo‘lamiz, biz yerda 
xotirjam bo‘lamiz”. Bu so‘zlar Hulokuni ishontiradi va rasadxona qurilishiga 20 dinor 
ajratadi. Tusiyning iltimosiga binoan, Xuloku askarlardan ularning qo‘liga tushgan 
olimlarni o‘ldirmay, Marog‘aga olib kelishlariga buyruq beradi, bu yerga mo‘g‘ullar 
qo‘llariga tushgan barcha qo‘l yozmalari-u, astronomik moslamalarni keltirishgan. 

---

Marog‘alik rasadxonada 1259 yildan 1271 yilgacha bo‘lgan 12 yillik kuzatuv natijasi 
“Ilxoniy jadvali” (“Zidjiy Ilxoniy”) bo‘lgan. Bu jadvalda Quyosh va sayyoralarning 
joylashuv hisob-kitobi, osmon katalogi, shuningdek, sinus, tanges va katangensning 
1 oralig‘idagi jadvali keltirilgan. 
Tusiy, shuningdek, Klavdiya Ptolomeyning “Almagest”iga sharh tuzgan va bir 
qator boshqa astronomik risolalarni yozgan: “Muiniyning astronomiya bo‘yicha 
risolasi”, unga ilova, “Samoviy sfera astronomiya bilimlarini egallash”, 
“Astronomiya bo‘yicha yodnoma”. Ushbu risolalar majmuida Tusiy 
Ptolomeynikidan farqli, osmon jismlari kinematikasiga doir o‘z chizmasini tuzadi. 
Uning asosi o‘rnida “Tusiy jufti” xizmat qilib, aylanma harakatlarini intilma 
harakatga o‘zgartiradi. 
Tusiyga, shuningdek, “Astrolyabiyani o‘rganishga doir yigirma bo‘limli risola”, 
“Sinus kvadranti haqida risola” va astronomik qurollar haqidagi boshqa risolalar 
tegishli. 
Nosiriddin Tusiy Yevklidning ikki parallel chiziqlar bo‘shliqda tutashishlari haqidagi 
beshinchi farazini isbotlashida hissasi ulkan. Bu befoyda abstraksiya emas, balki 
ilmiy masalaning chinakam samoviy tuzilmasi ekanligini isbotlab bergan. Makonning 
(Olam) egri ko‘rinishi ob’yekt uzoqlashishi bilan yanada aniqroq namoyon 
bo‘laverishini avvaliga Yevklid ifodalab, Tusiy isbotlab bergan. 
Koinot yaratilishi va dunyoning ijtimoiy tuzumi, huquq va ahloq muammolari, davlat 
boshqaruvi va fanlarning tasnifi, yaxshi tarbiya va oiladagi munosabatlarni 
takomillashtirish uning falsafasi markazida. Tusiy asosi insoniy munosabatlar bo‘lgan 
tenglikka erishilgan formulani izlaydi. U davlatni fazilatli va yomonga, jangchilarni 
adolatli va adolatsizga ajratadi, xalqqa foyda va foydasiz narsalarni belgilab, 
jamoatchilik hayotidagi hodisalarga baho beradi. Tusiyning ta’kidlashicha, dunyo 
ikki narsadan aziyat chekadi: “Biri – dunyoda johilona hokimiyat hukm sursa, 
boshqasi – davlat o‘z ixtiyoriga taqdim etilsa”. 
U jamiyat hayotida davlat rolini o‘rganadi davlat va inson hamda davlat o‘rtasidagi 
o‘zaro mas’uliyat mohiyatini ishlab chiqadi, aqlning kuchi oqilona boshqaruv va 
adolatli qonunlarning rivojini ta’minlovchi shahar-davlatning ideal ko‘rinishini 
yaratadi. “Shaharning barhayotligi uning naqadar haqqoniyligiga bog‘liq”, deya 
ta’kidlaydi mutafakkir. Insonlarning rizoligi va tengligi g‘oyasini, ularning ixtiyoriy 
ittifoqi asosida adolatli davlat yaraluvchi har bir inson huquqini “yakka 
mukammallik” darajasida himoya qilgan. 
Ijtimoiy adolatni amalda tadbiq qilish izlanishlari, Tusiyning shaxsiy taqdiriga 
fojiali yakun yasaydi. Ular ijodkorni turkiy tilda so‘zlashuvchi ismoilitlar davlati 
tashkilotchisi huzuriga olib kelishadi. Ammo ismoilitlar shaxslarning tabiiy huquq va 
erkinliklarini qurbon qilib, uning o‘rnida johilona boshqaruv tuzumini o‘rnatadilar. 
Tusiy bilan ismoilitlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklari haqida turli taxminiy fikrlar 

---

mavjud. Ulardan biri – faylasuf-insonparvar tomonidan qonunlashtirilgan tabiiy inson 
huquqlari buzilgan johillikni qabul qilmaslik. Ushbu fikr sabab, Tusiy 20 yil umrini 
ozodlikdan mahrum etib, Alamut qal’asiga mixlaydi. 
Tusiyning matematik mehnatlari orasida “To‘laqonli to‘rtburchak haqida risola” 
(boshqa tarjimasida “Kesishuvchan shakl haqida risola”). Risola Tusiy Alamut 
qal’asida bo‘lgan vaqt fors tilida yozilgan va Marog‘ada (1260) qisqartirilgan holatda 
arab tilida yozilgan. 
Tusiy risolasi besh kitobdan iborat. Birinchi kitobida tarkibiy munosabatlar 
nazariyasi bayon etilgan. Sobit ibn Qori hamda Umar Hayyomlarning g‘oyalarini 
ilgari surib, Tusiy bu yerga muvofiq va nomuvofiq tushunchadagi sonlarning 
kengaytirilgan 
mohiyatini kiritadi. Ikkinchi kitobida Menelayning 
yassi 
to‘rtburchakning turli teoremalariga isbotlar keltirilgan. Uchinchi kitobi sinus va 
kosinus yoylar tushunchalari kiritilgan va yassi trigonometriyaning bir qator 
teoremalari isbotlanadi; xususan, bu yerda yassi uchburchakni yechish qoidalari 
ko‘rib chiqiladi va sinuslarning yassi teoremasining isboti keltirilgan. To‘rtinchi kitob 
Menelayning fazo shakllarining kesishuvini isbotlovchi turli holatlar teoremasiga 
bag‘ishlangan. Beshinchi kitobda teoremalar yordamida fazoviy trigonometriya 
masalalarini yechish usullari, “kesishuvchan shakllarning almashinuvi”, - tangens va 
sinuslar teoremalari ko‘rib chiqiladi. Beshinchi kitobning xulosa qismida fazoviy 
uchburchaklarga oid masalalarni yechish qoidalari taqdim etilgan. 
Tusiy – fanning bir qator boshqa sohalaridagi risolalar muallifi. Uning fizikaga doir 
“Yevklid “Optika”siga ishlov”, “Kamalak haqida”, “Jazirama va qahraton haqida” 
kabi risolalari mashhur. U Beruniy va boshqa olimlarning mehnati asosida 
mineralogik asar tuzgan. Tusiy tibbiyotga oid bir qator kitoblar yozgan, jumladan, Ibn 
Sinoning “Qonun”iga sharh ham yozgan. Uning bir qator risolalari mantiq, falsafa va 
ahloqqa bag‘ishlangan. U, shuningdek, bir qator ilohiyot asarlari va moliya haqida 
risolalar yozgan. 
Tusiy matematika faniga ham katta hissa qo‘shgan olim. “Tahriri uqlidis” (Yevklid 
“Negiz”lariga qo‘shimchalar) asarida Yevklidning 5-postulatini isbotlashga urinib, 
noyevklid geometriyaning ayrim teoremalari va aksiomalarini ta’riflaydi. “Shaklu-l-
qitta’” (Trigonometriya asoslari) asarida trigonometriyani mustaqil soha sifatida 
bayon qildi. Bu asar trigonometriyaning Yevropaga tarqalishida asosiy o‘rin tutdi. 
Tusiyning minerologiya, tibbiyot, fizika, mantiq (logika), falsafa va boshqa sohalarga 
oid asarlari ham ma’lum. U ko‘pgina yunon olimlari asarlarini arab tiliga tarjima 
qilgan. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar 
fondida Tusiy asarlarining 20 dan ortiq noyob nushalari saqlanib kelinmoqda.