Amerika toponimiyasi
Yüklə 153,29 Kb.
|
|
AMERIKA TOPONIMIYASI 18.1. Shimoliy Amerika toponimiyasi Reja: 1. Shimoliy Amerika mamlakatlari toponimiyasi haqida qisqacha ta'rif. 2.
Amerika Qo'shma Shtatlari, Kanada va Grenlandiya toponimiyasining o'ziga xos xususiyatlari. 3. Meksika, Markaziy Amerika va Vest-Indiya toponimiyasining stratigrafik qatlam lari va ularning o'zaro aloqadorligi.
materik, unga Markaziy Amerika ham kiradi. Mutaxassislarning fikricha, normannlar X-XI asrlarda Grenlandiya va Shimoliy Amerikaning shimoliy-sharqiy sohillarigacha yetib borishgan bo‘Isa ham ammo, yangi qit’a noma’lumligicha qolib ketgan. 1492-1503 yillarda Xristofor Kolumb rahbarligida amalgan oshirilgan sayohatlar natijasida, ilk bor Anti! orollari va Karib dengizining janubiy sohillari kashf etilgan. Ma’ lumki, materik aholisining asosiy qismini XVI-XIX asrlarda Yevropa va Osiyodan ko‘chib kelgan muhojirlar va Afrikadan keltirilgan qullar avlodlari tashkil etadi. Shu bilan birga, mintaqa aholisining ozroq qismini mahalliy aholi - indeyslar, eskimoslar, aleutlar tashkil etadi. Meksika va Markaziy Amerika aholisining asosiy qismi, ispanlar va mahalliy indeyslaming aralashishi natijasida paydo bo'lgan. Ulaming ko‘pchiligi ispan hamda ingliz va fransuz tillarida gaplashishadi. Shimoliy Amerikaning hozirgi siyosiy kartasi bir qator davlatlaming mustaqillik uchun olib borgan kurashi hamda jahon tarixida ro‘y berayotgan siyosiy va ijtimoiy o ‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan. Shimoliy Amerika toponimiyasi yaxshi o ‘rganilgan bo‘lishiga qaramasdan, geografik nomlaming hozirgi holati va mavjud muammolarni tadqiq etish uchun bir qator milliy va xalqaro ilmiy tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular tomonidan mintaqa toponimiyasining atalish qonuniyatlari, nomlami yagona yozilish qoidaiari, milliy va xalqaro miqyosda standartlashtirish va unifikatsiyalash kabi masalalar o ‘rganilmoqda. Mutaxassislar Shimoliy Amerika toponimiyasining farqlovchi xususiyatlarini inobatga olib, uni toponimik jihatdan quyidagi submintaqalarga boiishgan: AQSH, Kanada va Grenlandiya; Meksika va Markaziy Amerika; Vest-Indiya. AQSH, Kanada va Grenlandiya toponimiyasi. Toponimist olimlar, AQSH, Kanada va Grenlandiya toponimiyasini ikkita asosiy qatlamga ajratishgan: substrat (tub joy xalq - eskimoslar, aleutlar, indeys xalqlari tilida) va yevropacha {ingliz, ispant fransuz, nemis, rus, skandinaviya va boshqalar) nomlar. Shuni ta’kidlash joizki, qadimgi (substrat) toponimiya mintaqa b o ‘ylab notekis taqsimlangan va o ‘ziga xos xususiyatlari bilan alohida ajralib turadi. Substrat toponimlaming farqlovchi xususiyatlaridan biri shuki, eskimos va aleut tillari bir oilaga mansubligi bois, ushbu tillarda yaratilgan nomlaming tarqalish areallari ham bir-biridan uncha uzoq emas. Alyaska, Aleut va Komandor orollari hamda Kanadaning shimolida aleutcha nomlar keng tarqalgan. Alyaska so‘zi - aleut tilida, ala'sx'a - «kitlar makoni, kitlari ko‘p joy» degan m a’noni bildiradi. Dastlab bu nom yarim orolning janubiy-g‘arbiy qismiga nisbatan qo‘llanilgan. Keyincha, nomning areali ancha kengayib, u hozirgi Alyaska yarim orolning barcha hududlarini qamrab olgan. Alyaskani XVIII asming birinchi yarimida ruslar egallashgan. 1867 yili Rossiya hukumati Alyaskani AQSH ga 7,2 mln. dollarga sotib yuborgan. Shundan keyin, AQSH Senati tomonidan uni qayta nomlash bo‘yicha bir necha takliflar muhokama qilingan va Alyaska nomi ma’qul topilgan. M a’lumki, Alyaska 1958 yildan buyon AQSH ni 49 shtati hisoblanadi. Aleut orollari - XVIII asrda ms dengizchilari tomonidan kashf qilingan va tub aholisi nomi bilan orolni aleut- «odam» deb atashgan. 1867 yili Rossiya imperiyasi orollami Alyaska bilan birga AQSH ga sotgan. Aleutcha nomlar asosan turli tabiiy geografik ob’ektlar - rel'ef shakllari, qo‘ltiq, bo‘g ‘oz nomlaridan iborat va ular ko‘pincha tabiiy landshaft xususiyatlarini o ‘zida aks etgan. Ayniqsa, tasvirlash xususiyatiga ega bo‘lgan aleutcha toponimlar bir necha so ‘zlardan tashkil topgan va murakkab tuzilishga ega {lnuarfigsuak, Tingimiarmiut, Iglosaataliaukali va hokazo).
Grenlandiya orolida ko‘p. Tarixiy manbalardan m a’lumki, orolni 982 yili islandiyalik Eyrik Torvaldsson kashf etgan va uni Grenlandiya- «yashil o ‘lka» deb atagan. Eskimos so‘zi - atabaska indeyslari tilida — “xom baliq iste’mol qiluvchi” ma’nosini bildiradi. Ushbu tilda yaratilgan nomlar orasida geografik ob’ektning katta yoki kichikligini belgilovchi -suak va - nguak terminlari ancha sermahsul. Masalan, Kagsersuak, Nugsuak, Nguak, Kagsernguak va boshqalar. Eskimos — uleut joy nomlari tarkibida utnanak, unimak, enivak, kvinertak — «orol», nukt kangek - «bo‘g ‘oz», narsak - «vodiy», nunivak - «tundra», vik, ivik — «qo‘ltiq», alikt ilik - «daryo» kabi terminlar ko‘p uchraydi. Submintaqada indcyslar tili asosida shakllangan toponimlar ham ancha keng tarqalgan. Ma’lumki, indcyslar — Amerika qit’asining tub joy aholisi hisoblanadi. Q it’ani kashf etgan X.Kolumb uni Osiyoning bir bo(lagi Hindiston, aholisini esa hindlar degan noto'g'ri xulosaga kelgan. Kolumb xatosi aniqlangandan keyin ham qit’a Vest-Indiya (G’arbiy Hindiston), tub aholisi Amerika indeyslari deb nomlanib kelingan. Aytish joizki, so ‘nggi davrlarda paydo bo‘lgan ilmiy adabiyotlarda, indeys tillari bilan qadimiy turkiy tiUar orasida yaqinlik mavjud degan qarashlar ilgari surilmoqda. Submintaqada indeyslarning quyidagi etnik guruh vakillari yashaydi: AQSH hududida siu, ritvan, algonkin, atabaska, irokez, atstek, Kanadada — atabaska, irokez, algonkin va boshqalar. Umuman olganda, o ‘rganilayotgan submintaqa toponimiyasi tarkibida kelib chiqishi indeys tillari bilan bog‘liq bo‘lgan nomlar son jihatdan ancha kam va hozirda ular taxminan 10 %ni tashkil etadi. Shimoliy Amerikani ayrim hududlarida ularni soni ancha ko‘p boMishi ham mumkin. Masalan, Kanada limnonimlarining (yunoncha, limne - «ко‘1») 80 % ni indeys tillariga xos nomlar tashkil etadi. Kanada so‘zining paydo bo'lishi ham indeyslar bilan bog‘liq. Fransiya qiroli famioni bilan, Jak Karte boshchiligidagi fransuz ekspeditsiyasi Xitoyga boradigan shimoliy yo‘lni ochish maqsadida g ‘arbga qarab suzadi. 1535 yili ekspeditsiya a’zolari oldindan tanish bo‘lgan Muqaddas Lavrentiya bo‘g ‘oziga kiradi va shu nomli daryo orqali yuqoriga qarab harakat qilishadi. J.Karte daryo sohilidagi irokez indeyslari manzilini ко‘rib qoladi va ulardan mamlakatingiz qanday ataladi deb so‘raydi. Irokezlar esa o ‘zlari tilida kanata - «qishloq» deb javob berishadi. Sayohat davomida xuddi shu holat bir necha bor takrorlangan
ishonch bilan kanata so‘zini nom sifatida kartaga tushirgan. Keyincha, kanata so‘zining qo‘llash areali kengaygan va hozirda Shimoliy Amerikani katta hududini qamrab olgan Kanada davlatining nomiga aylangan. Mutaxassislaming aniqlashicha, indeyslar toponimiyasi semantik jihatdan bir necha turga bo‘linadi: tabiiy sharoitlami aks etuvchi toponimlar, etnotoponimlar, diniy e ’tiqodlar bilan b o g iiq nomlar, antrotoponimlar va hokazo. Submintaqa gidronimiyasida indeys elementlari salmoqli o ‘rin egallaydi va ba’zan buni indeys gidroformantlarining tarqalish areali orqali kuzatish mumkin. Masalan, atabaska gidronimlari tarkibida - tin, -din, - t i topoformantlari ancha sermahsul hisoblanadi. Yirik gidronimik ob’ektlar, xususan daryo va k o ila r nomlarida submintaqaning tabiiy xususiyatlari mujassam: Ayova - «tinch daryo», Viskonsin — «ming orollar daryosi», Missisipi — «katta suv», Missuri— «loyqa suv», Niagara — «shovqinli suv», Yukon — «katta daryo», Vinnipeg - «loyqa suv», Michigan - «katta ko‘l», Ogayo - «ko‘rkam daryo», Ontario - «chiroyli k o i» , Saskachevan - «qayirma daryo», Tennesi - «daryo» va hokazo. Mintaqada etnonimlar asosida paydo b o ig an gidronimlar ham bor: Arkanzas, Assiniboyni, Atabaska, Guron, lllinoys, Kanzas, Moxok, Onayda, Ottava, Tanana, Eri va boshqalar. Shuni ham ta’kidlash joizki, submintaqa oronimlarining kelib chiqishi ko‘p hollarda yevropa tillari bilan bog‘liq, ammo ular orasida mahalliy tillar asosida shakllangan nomlar ham mavjud. Masalan, Allegani, Appalachi, Adirondak va hokazo. Submintaqadagi ayrim yirik shaharlar nomiga indeys etnonimlari va gidronimlari asos b o ig an . Bular qatoriga Miluoki («ko‘rkam joy»), Chikago («sasiq suv»), Mayami («yarim orolda yashovchilar»), Kvebek («daryo qayiri»), Konnektikut («uzun daryo»), Massachusets («baland tepa odamlari»), Kentukki («tekislik»), Yuta («balandda yashovchilar»), Alabama («o‘tdan tozalovchilar») kiritish mumkin. Amerika Q o‘shma Shtatlaridagi 23 ta shtatni (jami 50 ta) nomlashda (Alabama, Arkanzas, Ayova, Dakota, Kanzas, Missuri, Michigan, Oklaxoma, Texas, Y uta va boshqalar) indeys etnonimlari asos b o iib xizmat qilgan. Indeyslar tili negizida shakllangan joy nomlari orasida tasodifiy yoki rasmiy tarzda, ya’ni bosqinchilar xohishi bilan paydo b oigan nomlar ham bor. Ulardan biri, 1890 yilda yangi tashkil etilgan Vayoming shtati nomidir. Dastlab, shtatga Shayenn - mahalliy indeyslar qabilasiningnomi taklif qilingan. Ammo, oq tanli amerikaliklarga vatanga muhabbat va sadoqat timsoli bo‘lgan Vayoming nomi m a’qul boigan. Gap shundaki, XVEH asrda Pensilvaniyani bosib olgan inglizlar Vayoming vodiysida yashovchi kolonistlarni qirib tashlagan. Amerikalik taniqli shoir T.Kempbell bu fojiali voqea haqida «Vayomingli Getruda» nomli doston yozgan. A sar tez vaqtda shuhrat qozongan va bu fojiali voqeani abadiylashtirish maqsadida, amerikaliklar mamlakat sharqidagi uncha katta boim agan Vayoming vodiysi (indeys — delavarlar tilida vayom ing- «keng tekislik») nomini, g ‘arbdagi maydoni ancha katta b oigan (253,6 ming km.kv.) yangi shtatga berishgan. Qabila nomi Shayenn shtatning ma’muriy markazi nomiga aylangan. Submintaqaning yevropa tilli toponimiyasi nihoyat xilma-xil va ularda Shimoliy Amerikani zabt etish va o ‘zlashtirish bosqichlari aniq aks etgan. Yevropacha geografik nomlarning asosiy qismini inglizcha nomlar tashkil etadi. Ularni ingliz tilining hozirgi holati bilan oson talqin qilish mumkin: Leyk - P lesid- «tinch k o ‘l», Blu-Mauntins - «yashil togiar», Biver - Krik - «qunduzli daryo», Rok-Springs - «qoyali irmoq», Solt-Leyk-Siti - «katta tuz ko‘li shahri», Uayt-River - «oq daryo» va hokazo. Tabiiy, tasviriy xususiyatlarga ega bo‘lgan nomlar hamda antropotoponimlar submintaqada ancha keng tarqalgan. Ular orasida diniy e’tiqodlar bilan b o g iiq boigan geografik nomlar alohida bir guruhni tashkil etadi: Filadelfiya (1682 yili dindorlar tomonidan asos solingan va «birodarlik muhabbati shahri» deb izohlanadi), Palestayn (Falastin), Betlexem (Vifleem), Lebanon (Livan), Nyu-Galili (Galileya), Nazaret, Jerusalim (Quddus), Golgofa (Iso chormix qilinib qatl etilgan joy) kabi nomlarni shular qatoriga kiritish mumkin. Submintaqada psevdoklassik nom lar ham uchraydi (Ilion, Kroton, Itaka, Arkadiy a, Troy, Sirakuza, Delfi va hokazo). Shimoliy Amerikaga birinchilar qatorida k o ‘chib kelganlar tomonidan ramziy nomlar ham berilgan: Liberti - «ozodlik», Payoners - «pioner», Prosperiti - «taraqqiyot», Independens - «mustaqillik», Yunion — «ittifoq», Eldorado — «oltinli o ik a » va boshqalar. Ba’zan mintaqa geografik ob’ektlarining rasmiy nomi bilan bir qatorda ulami norasmiy nomlari ham bor. Masalan, AQSH ning ayrim shtat va shaharlarining norasmiy, laqabsimon nomi barchaga tanish va ular keng va bemalol qoilaniladi. Ta’kidlash joizki, bunday norasmiy nomlamiko4pchilik biladi, u hatto geografik ob’ektning asl nomiga qaraganda ham mashhurroq. Chunonchi, Kolorado - «yuz yillik shtat», NyuMcksiko - «serquyosh shtat», Texas - «bo‘ronlar shtati» va hokazo. «Yangi dunyo» nomi bilan tanilgan Amerika qit’asi kashf etilgandan keyin, yevropadan ko‘plab odamlar yangicha hayot va katta boylik topish ilinjida k o ‘chib kelishgan. Ular bilan birga Yevropadan ayrim nomlar ham «ко‘chib» borgan. Shu sababdan, ko‘chma toponimlar orasida пьуи - «yangi» qo'shimchali nomlar ko‘p: Nyu-York, NyuBoston, Nyu-Gloster, Nyu-London, Nyu-Kamberlend, Nyu-Jersi, NyuXempshir va hokazo. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, AQSH ni shimoliy-sharqiy qismidagi (Yangi Angliya) oykonimlaming salkam 20 foizi ko‘chma nomlar hissasiga to4g ‘ri keladi. Masalan, Boston shahri (Massachusets shtati) atrofida Kembridj, Bedford, Nortvud, Manchester, Portsmut, Gloster, kabi Buyuk Britaniyadagi shaharlar nomi uchraydi. XIX asming mashhur fransuz geografi Elize Reklyu, o ‘zining «Er va odamlar» asarida bu haqda shunday yozgan: «Amerikaliklar o ‘z avlodlari singari yangi joylarga nom tanlashda ko‘pincha tabiiy-geografik omillarni inobatga olgan yoki tarixiy vatanlarini qumsab nomlashdan boshqa iloji qolmagan. Shu sababdan, «Ko(hna dunyo»da hozirda mavjud bo‘lgan yoki bo‘lmagan har bir shahami, «Yangi dunyo» da o ‘z egizagi bor. Vavilon va Menfis, Kanton va Deli, Afina va Rim, Parij va London. Shubhasiz, vatan tuyg‘usi ulaming har biriga qadrdon bo‘lgan ona shahri nomini, yangi vatanlarida takrorlashga undagan ...». AQSH ning janubiy-g‘arbida hamda Floridada ispancha nomlaming areali ancha keng va ular hudud toponimiyasi tarkibida salmoqli o ‘rin egallaydi. Chunonchi, Arizona (Ali-shonak- «kichik irmoq o ‘mi») va Kalifomiya (California - “oltin va qimmatbaho toshlarga boy joy”) shtatlarining ayrim hududlarida ispancha nomlar 50 foizgacha yetadi. Ispancha toponimlar orasida tabiiy-geografik omillar va diniy e ’tiqodlar bilan bog‘iiq bo'lgan nomlar yetakchilik qiladi: Florida - «guListon, ko‘kalamzor» (1513 yili - pasxa kunida shu zaminga ispanlami ilk qadam qo‘yganlari sharafiga shunday atalgan), Los-Andjeles - «farishtalar shahri», San-Diego (san, santa - «muqaddas»), Santa-Barbara, SanAntonio, Santa-Monika, Sakramento- «sirli hadya», Sangre-de-Kristo - «Iso Masih qoni», Santa-Fe - «muqaddas e’tiqod»; Kolorado - «qizil», Rio-Grande - «katta daryo», El-Paso - «kechuv», Salinas - «sho‘r» va boshqalar. Mu*luinki. Florida, yarim orolining janubidagi burun Kanaveral deb i' Ii iIi u Ii . Nuiii yarim orolning eng janubiy nuqtasiga birinchi bo'lib |«j|g........|iiiu dcnglzchilnri tomonidan berilgan. Ispan tilida Canaveral- '■ ’iliiilwiи|tiiiii'ili k()‘|) o'rttuligan joy». Ushbu nomning inglizcha kalkasi San* hiakt ■Nliiikint|umishli joy» va u ham hozirgacha q o ‘llanib M lniltll l'»M !'*/» yllliirda AQSH prezidenti Jon Kennedi (1917- I Mfi 11 ч111111111) ihIiiiI Ulnovdon o ’lkll/.iludigan poligoni va kosmik kemalar uchirila- • in -m Imuinoilriiiul joylanhgan.
Nlihinlllliti|M(lH IhiiiMi/.cha loponimlarning ikkita asosiy u chogi IV1IIVjllll lllrllli lii'ii Kimadani Kvcbck provinlsiyasi, ikkinchisi-AQSH
nl i nip и iliijmhuliHili hiidudlari hamda l.ui/.iana shtati. Kelib chiqishi Iiiim.ii/ (Hi I * 11 * 111 hog'IIq boigan geografik nomlarga Detroyt, Monreal,
\ til il'Oi, h im l\t\ri, Vn limit, Yangi Orlean, Baton-Ruj va boshqalar iiiImiI I и Hindi Union Kuj Uiiziana shlalining ma’muriy markazi.
N111111 i 11 |\ii I /10 yili Iraiisu/. niuhojirlari asos solgan. Ular joyning mahalliy nidcyscha Islrouma - «qizil langar» nomini, fransuz tiliga Baton-Ruj (Baton Rouge) - «qizil tayoq» shaklida aynan tarjima qilib, aholi
punktiga berishgan. Indeyslarda qizil langar belgi sifatida qabila chegarasi yoki uning ov qilish hududini bildirgan.
Submintaqada slavyancha (ruscha) nomlarning areali uncha keng I'liuiN, iillii ko'proq Alyaska, Kanada va Kaliforniyada uchraydi. MutaxaNMhilamln/.» llkricha, Iacpil ayrim orollar (Semisopochniy, Babiy,
/ Uilfiiy vn ho.shc|.) va aholi punktlari (Beluga, Baranovo) slavyancha (niNi’ha) nomlari saqlanib qolgan. Odatda, slavyancha toponimlar ingliz
lili la’sirida qisman o ‘zgargan yoki inglizcha nomlar bilan almashtirilgan. Submintaqadagi slavyancha toponimlaming bir qismini memorial va ko'chm a nomlar tashkil etadi. Ular qatoriga Odessa, Borodino,
Sankt-Piterburg, Kiev, 20 ga yaqin Moskou - Moskva kabi nomlarni kiritish mumkin.
Skandinaviyaga xos toponimlar Grenlandiya orolida k o ‘proq uchraydi. Ular asosan X asrda normann Eyrik Torvaldsson (Raudi) tomonidan orol kashf etilgandan so‘ng paydo boigan. Orolda sunn - «bocg ‘oz»,
xavn — «bandargoh», fyord, borg - «qal’a, shahar» kabi skandinaviya toponimiyasida an’anaviy b oigan terminlar toponimlar tarkibida ko‘p
uchraydi. Ular qatoriga Kraulsxavn, Karrats-fyordy Danels-fyord, Xolsteynsborg, Skorbisunn, Feringexavn, Syonre-Stremfyord kabi joy
nomlarini kiritish mumkin. Grenlandiyada dan tiliga (Daniyaning qancha geografik nomlar yaratilgan: Gotxob, Frederiksxob, Yulianexob, Kristiansxob va boshqalar. Gotxob - orolning ma’muriy markazi.
Shaharga 1727 yili asos solingan, dat tilida Godthab - «yaxshi umid» (god — «yaxshi», hob - «umid») m a’nosini bildiradi.
Submintaqada yevropani boshqa tillari asosida paydo bo'lgan nomlar ham ko‘plab topiladi: portugalcha (Nyufaundlend), nemischa
(Pcnsilvaniya), fin tilidagi (Minnesota) va boshqalar. Tarixiy manbalardan ma’lumki, Grenlandiya va Kanada Arktikasi arxipelagi turli davlatlar sayyohlari tomonidan tadqiq qilingan. Shu bois, ushbu hududdagi memorial nomlar intematsional xarakterga ega. Masalan, MorrisDjesup (quruqlikdagi eng shimoliy nuqta), Gunbern (orolining eng
baland nuqtasi), Qirol Xristian IX yeri, Knud Rasmussen yeri, Piri yeri, Merchison bumi, Gudzon qo'ltig'i va hokazo. AQSH va Kanadadagi
memorial nomlarda davlat arboblari, sayyohlar, sarkardalar va boshqa buyuk shaxslaming nomlari mo'hrlangan. Chunonchi, Shimoliy
Amerikaning eng baland nuqtasi Mak-Kinli (6193 m.), AQSH ning 25- prezidenti (1897-1901) Uilyam Mak-Kinli (1843-1901) sharafiga
berilgan nom. Meksika va Markaziy Amerika toponimiyasi. Markaziy Amerika —
Shimoliy Amerikaning janubiy qismi. Meksika tog'ligining janubiy etagidagi Balsas botig'idan Daryen bo'ynigacha bo'lgan hudud (ba’zan
Markaziy Amerika chegarasini Teuantepek va Panama bo'yinlari orqali o'tkazadilar). Markaziy Amerika hududida Meksika, Gvatemala,
Gonduras, Nikaragua, Kosta-Rika, Panama, Beliz davlatlari joylashgan. Meksika va Markaziy Amerika toponimiyasi ikkita asosiy toponimik
qatlamdan iborat: tub joy (substrat) hozirgacha yaxshi saqlangan indeys va yevropa (ispan) toponimlari.
Indeys toponimik qatlami mintaqa bo'ylab notekis taqsimlangan va substrat nomlar turli mahalliy tillarda (naxua, meskito, mayya va
boshq.) yaratilgan. Ular orasida naxua toponimlari salmoqli o'rin egallaydi (atsteklar tili ham shu guruhga kiradi). Geografik nomlar tarkibidagi asosiy topofomantlar: -tla, -tlan, -ко, -pan, -kan (Akaxutla, Uistla, Tesyutlan, Masatlan, Okotlan, Mexiko, Tlaxyako, Tekpan,
Tuspan, Kulyakan, Teuakan va boshqalar). Naxua indeyslari tilida - galpa — «uy» m a’nosidagi formant ancha sermahsul hisoblanadi:
Teugusigalpa, Matagalpa, Uigalpa. Submintaqa oronimlari tarkibida tepetl- «tog'», (Popokatepetl, Sitlaltepetl, Koatpetl), va atstek indeyslari
Irprk “log"' lerminlari ko'plab joy nomlari hosil qilgan: MihnIihi, Ымишгргк, irtsontepek% Teotepek, Xikotepek va hokazo.
( hit In n Iimi, Ushnuil, Tlkal, Mayyapan, Yukatan, Kopan kabi gtfiigrnflk и*MiiI.Mmu)' k« hl) chiqishi mayya tili bilan bog'liq. Mayya
иvl«mIIiiiI Mr! ill». (loiuluriiN, Civatcmala davlatlari hududida yashaydi vn Al|inrlkiltlll!|| png qiullmgl madaniyatini yaratgan xalqlardan biridir.
y d lllH Vlrtm nrtllllllng (nntibiy-sharqida joylashgan Beliz davlatining i h i i i i I him Min v v и illi Iii Inn bog'liq. Tarixiy rnanbalarga qaraganda, XVI
M p M I И» II/ Inn In* I и Iii imlcys qabilalari yashagan. XVI asr boshida »i IiImi IhmIhiIiiI Ih|immIiii I»»»mI> olgan va ularning mustamlaka yeri bo‘1-
i*uii I bis Ini iiiniii|iii n y l n i i g a i i lli*li/. so'zi mayya indeyslari tilida- «Itsa ум Ii*l*i il» мим ми» «иnil hcrndl. Mayyaliklarni qadimiy shahri bo'lgan
i III» In и liHiinl i I i -.1 i|nhihini qudiig'i») hozirda faqat xarobalari til 11 «M ill I I |i »l|f m i
I In/li j'l к ni ii Iii I •» * | »»hlllkkn lanisli bo'lgan Yukatan (indeyslar tilida- 11 r .1 и in 11 и ii II 111 ) у n i (in orolining noniini paydo bo'lish tarixi qiziq:
I M / у 111 i* |мм konkisladori Fransisko Kordoba yangi yerlami ochish vn ko'p hoyliklar topish ilinjida Kubadan yo'lga chiqadi. Noma’lum
Moliil yiiqinida ispan kcmalarini indeyslar qurshab oladi. Kapitan Kordobu bu qanday yer deb mahalliy aholidan so'raganda, indeyslar
N11 к ill ini dab javob berishgan. Yukatan yarim orolining rel4efi asosan (il ink 11 m»I i Ini i Inn limhkil topgan lekislik, oqar suvlar yo'q, suv bilan
in' Milnlii*li(lii kin mi qudiiqlanning ahamiyati katta. Shu sababdan, yarim • иiililn ninyуn liiklngi karsl hodisasi bilan bog'liq bo'lgan senate —
"H’oi, g'ordugl to/,a suv manbai» termini joy nomlari tarkibida keng qo'llnnilgan. Mcksikaning nuirka/.iy qismida atsteklargacha bo'lgan va
arxaiklashgan qadimiy joy nomlari uchraydi. Ulami talqini alohida taclqiqotlarni talab qiladi.
Turli tillarga mansub bo'lgan indeyslar toponimiyasi semantik jihatdan ham bir necha toifalarga bo'linadi: antrotoponimlar -
Kuautemok, Nikaragua (Nikarao - indeyslar qabilasi boshlig'ining nomi), diniy-afsonaviy nomlar - Mexiko (atsteklarda urush xudosi),
Koatsakoalkos va boshqalar. Mintaqaning tabiiy sharoitini aks etadigan geografik nomlar alohida ajralib turadi. Masalan, Panama - «baliqli
joy», Tepanapan - «toshloq joy», Teuantepek - «yow oyi hayvonlar tog'i», Gvatemala — «o'rmonli joy», Akapulko — «shakarqamish ko'p
o'sadigan joy», Tenochtitlan - «kaktusli qoya» va hokazo. Ispan va indeys tillari elementlaridan tarkib topgan gibrid nomlar
mintaqa toponimiyasining yana bir o'ziga xos xususiyatidir. Kompozit San-Andres-Tustla, Uaxuapan-de-Leon, TustlaGuterres kabi toponimlar misol boiadi. Markaziy Amerikani bosib olgan ispanlar ko‘pincha boy yerlarni, xususan, oltinga boy hududlami
topish maqsadida turli ekspeditsiyalar tashkil etgan. Bu holat mintaqa davlatlari nomida ham o ‘z aksini topgan. Masalan, Kosta-Rika - “boy
sohil”, dastlab Costa del Ото - “oltin $ohil”, Puerto-Riko - “boy q o itiq ” va hokazo.
Submintaqa toponimiyasida ispancha nomlar eng baquvvat qatlamni tashkil etadi. Tabiiyki, ular Amerika kashf etilgandan keyin paydo b o igan. Xristofor Kolumb to‘rtinchi ekspeditsiyasi vaqtida (1502 y.) Markaziy Amerikadagi qirg‘oq suvlari ancha chuqur boigan q o itiqni aniqlagan va unga Onduras - (ispancha, hondura - «chuqurlik») deb nom
bergan. Keyincha, bu nom Gonduras shaklida q o itiq sohilidagi hududlarga nisbatan ham qoilanilgan. 1821 yili yangi paydo bo ig an mustaqil davlatga ham Gonduras nomini berilgan. Panama hududi ni ispanlar
mustamlaka qilib olgunga qadar, bu yerda kuna, guarani, chokova va boshqa 60 dan ortiq indeys qabilalari yashagan. Panama nomi - kuna
indeyslari tilida - “baliqqa boy joy” degan ma’noni anglatadi. Gvatemala - atstek indeyslari tilida Guauhtemallan - “o ‘rmonli joy”.
Ispancha joy nomlari orasida diniy marosimlar, katoliklar bayramlar va ilohiylashgan shaxslar nomi bilan atalgan toponimlar alohida bir guruhni tashkil etadi. Bunday nomlar tarkibida ko‘pincha son-, santa -
“muqaddas” termini uchraydi. San-Salvador, San-Lasaro, SantaMargarita, San-Fernando, San-Markost San-Xose, Santo-Domingo, Scmtyago va hokazo. Nombre-de-Dyos — «xudo nomi», Verakrus— «muqaddas salib», Salvador — **xaloskor9\ Las-Tres-Virxenes - «uch
farishta», Todos-Santos - «barcha avliyolar» kabi geografik nomlami ham shu toifaga kiritish mumkin.
Ispaniyadan muhojirlar bilan birga Markaziy Amerikaga kelgan ko‘chm a (migrant) toponimlar soni ham ancha ko‘p: Gvadalaxara,
Salamanka, Leon, Kordova, Valyadolid va boshqalar. Masalan, Gvadalaxara - arab tilida wadi al-xajra - «toshloq joydagi daryo»
ma’nosini anglatadi. Ushbu nomni arablar Perineya yarim orolini bosib olingan vaqtda Ispaniyadagi daryoga berishgan. 1530 yilda Markaziy
Amerikani bosib olgan ispan bosqinchilari shaharga asos solib, uni Gvadalaxara deb atashgan. Keyincha, Gvadalaxara - butun Markaziy
Amerikani mustamlakaga aylantirishda tayanch punkti vazifasini bajar- iiiiii kii/.l hisoblanadi. .Hubmintnqudu ispon tilidagi serra - «tog*», agua- «suv», bayya-
••qo'IUq», syudad «shahar», vilya - «qishloq» kabi terminlar topo-
•itinliii hi mil i||IIk1u!u I’aol qatnashgan. Meksika va Markaziy Amerika чnit|Iihinitif* n/nillik uchun kurashini ifoda etadigan ramziy toponimlar
hllll Ног, Ammo ular koyingi davrlar mahsulidir. La-Libertad - «ozodhi luihilti tlr liult>i>vr\dmsiya - irulependens- «mustaqillik», Progreso
i iiin|'|i\iii vn Imklizo. Ycvropani boshqa tillariga xos b o ‘lgan geognilik Iiomlm mliiUiqndn son jihatdan ko*p emas. Tahlillarga ko*ra faqat II. II/ vn Гшннии kannli atrofida ayrim inglizcha nomlarni (Stann-Krik,
Nvh P ro v id e s , Hold XIII) uchratish mumkin. I W Indlyn lofHuiimlvasi. Vest*Indiya - (inglizcha West Indies —
ayiiiiii ( i1 iiil»lv I Innlr.inii), Atlantika okcanining Karib dengizi havzaslila |oyla*'ihgmi, ,’ihimolly Aniciikaga mansub, bir necha ming orolning ninninly nomi. Vest Imliyada Antigua va Barbuda, Bagama Orollari,
Barbados, Gaitl, Grenada, Dominikan Respublikasi, Kuba, SentVinsent, Trinidad va Tabago, Yamayka davlatlari hamda Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Frantsiya va AQSH mulklari bor. Xristofor
Kolumb orollaming ko‘pchiligini 1492-1502 yillarda Hindistonga dengiz orqali g ‘arbdan boradigan yo‘lni qidirish vaqtida kashf qilgan va
ulami Hindiston deb atagan. XVI asr boshida yevropaliklar tomonidan, haqiqiy Hindiston kashf qilingandan keyin, ushbu orollaming umumiy
nomiga W e st- «G’arbiy» so‘zi qo‘shilgan. Vest-Indiya toponimiyasi boshqa mintaqalarga qaraganda bir qator
o*ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Shu sababdan, toponimist olimlar mintaqa toponimiyasini ikkita son jihatdan o ‘zaro teng bo‘lmagan toponimik qatlamga ajratishadi: birinchisi, deyarli saqlanmagan
substrat tubjoy (aborigen) nomlar; ikkinchisi, bir-biridan katta farq qiladigan yevropacha nomlar qatlami. Toponimist olimlaming fikricha, Amerika qit’asining boshqa mintaqalariga nisbatan Vest-lndiyaning tubjoy toponimiyasi ko6proq talafot
ko‘rgan. Bunga arxipelagni kashf etilishi va turli Yevropa davlatlari mulkiga aylantirish jarayoni asosiy sabab bo‘lgan. Shuni alohida
ta’kidlash joizki, yevropaliklar qisqa muddat ichida ko*pgina mahalliy xalqlami qirib tashlagan. Natijada, tubjoy toponimlar saqlanib qolmagan yoki transformatsiyalashgan holda, ma’no-mazmuni mavhumlashib
hozirgacha yetib kelgan.Orollarda yashovchi mahalliy aholi (aravaklar, kariblar va boshq.) tomonidan yaratilgan nomlar kam b o isa ham, hozirgacha saqlanib qolgan va ularga Bagama, Kuba, Gaiti (Axiti - «tog‘li»), Yamayka
(Xaymaka — «buloqlar oroli»), Tobago (tambaka - «chekish uchun moslama»), Aruba (aravak etnonimidan), Karib dengizi (karib - «mard,
jangchi» etnonimidan) kabi nomlar misol bo‘ladi. Yamayka orolida qadimdan aravak qabilalari yashagan. Orolga yevropaliklardan birinchi
bo‘lib, 1494 yili X.Kolumb ekspeditsiyasi borib tushgan va unga Santyago nomini berishgan. 1601 yili orolni qadimiy indeyscha
Xaymaka — “buloqlar oroli” nomi qayta tiklandi. 1655 yili orolni ingliz mustamlakachilari bosib olib uni nomini Jamaica deb talaffuz qilishgan.
Orolda joylashgan davlat nomining ruscha shakli Yamayka, keyincha u hech qanday o ‘zgarishsiz o ‘zbek tiliga ham o ‘zlashgan.
Vest-Indiyada yevropaliklar tili bilan bog‘liq bo‘lgan toponimik qatlam lisoniy va semantik jihatdan turlicha. Ular orasida ayniqsa ispancha geografik nomlar mintaqada keng tarqalganligi va son jihatdan
boshqalarga (ingliz, fransuz, golland, portugal) nisbatan ko‘pligi bilan ajralib turadi. Masalan, Kuba toponimiyasi tarkibida ispancha sabana -
«ochiq maydon, baland o ‘tli tekislik», ma’nosidagi termin yordamida bir qancha joy nomlari yaratilgan. Gavana, Sabana, Sabanaso kabi
nomlar bunga misol bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlagandek, ispancha toponimlar orasida diniy e ’tiqodlar bilan bog‘liq nomlar ustunlik qiladi. Sababi, buyuk geografik kashfiyotlar davrida yangi orolni kashf qilinishi yoki shaharga asos solinishi biron-bir diniy marosim yoki katolik
avliyolari kuniga to‘g ‘ri kelsa, ispanlarda yangi geografik ob’ektga uni nomini berish an’anasi mavjud bo‘lgan.
Sodda qilib aytganda, Dominika - «yakshanba», Santo-Domingo - «muqaddas yakshanba», Sankti-Spiritus — «muqaddas ruh», Virginiya —
lotincha, virgo - «bokira», Santyago-de-Kuba- «Kubadagi avliyo Yakov», San-Xuan - avliyo Xuan, San-Antonio - avliyo Antonio,
Santa-Krus - «muqaddas salib» kabi nomlar shu yo‘sinda paydo bo‘lgan. Mintaqada tabiiy landshaft turlarini aks etadigan va tasviriy
xarakterga ega b o ig a n toponimlar ham ko‘p uchraydi: La-Tortuga — «toshbaqali», Pinos - «qarag‘ayzor», Aves — «qushlar makoni», LosRokes- «qoyali joy», Los-Kolorados - «qizil orollari», Xardines-de-laReyna - «qirolicha bog‘lari», Margarita - «marvaridli» va hokazo.
Vest-Indiya orollari bir necha asrlar davomida turli yevropa davlatlari mulkiga aylangan va bu holat geografik nomlarda ham o'z aksini bo‘lgan toponimik elementlarni uchratish mumkin. Masalan, Fransiya qaram oglda bo‘lgan Gaiti g ‘arbida (Jeremi, Ans d ’Eno, Dam-Mari va
b08hq.)i Kichik Antil orollarida (Marlinikada — Mon-Pele - «so‘qir log*», For-de-Frans — «fransuzlar qal’asi», Sen-Pyer, Sen-Mari,
ln m \iu i vn boshq.; Gvadelupada - Bas - Ter - «past yer», Port-Lui, I r Mul va boshq,) kabi fransuzcha geografik nom lar uchraydi.
Vniiiiiykii vn bif qator Kichik Antil orollari Angliya tasarrufida b o lganllgl hum, Inglizcha toponimlar keng tarqalgan (Kingston, Ullyu»i\flld, Kingslaun, Djorjtaun, Bridjtaun, Plimut, Kodrington va
bonhq.). Nidorlundlur Vest-Indiyasida esa gollandcha nomlami (OmtwsUui Villemstnd va boshq.) uchratish mumkin. Virginiya orollarinmg Daniya i|aiainiila boigan qismida dat tiliga xos (Frederiksted,
Kristiansted) boigan nomlar paydo boigan. Q i/ig'i sluindaki, Vcst-lndiya tarkibidagi ayrim orollarda turli yevropa tillariga xos boigan toponimik areallarning o czaro kesishuvini ham
ko‘rish mumkin. Bunday hodisaga orollar va arxipelaglami olm ishdagi tarixi hamda yuqorida qayd qilingandek, yevropa davlatlarining hukmronligini o ‘zgarishi sabab boigan. Masalan, Gaiti orolini 1492 yilda
X.Kolumb kashf etgan va uni Espanola deb atagan. XVII asming oxirida orolning g ‘arbiy qismi Fransiyaga qaram hududga aylangan va
ushbu hududda fransuzcha nomlar ко‘paygan. Orolning qolgan qismi o ‘sha davrda Ispaniyaga tegishli bolganligi bois, ispancha nomlar
paydo boigan. Dominika orolini 1493 yili X.Kolumb kashf etgan bo Is a ham, orol
uzoq vaqt fransuzlar va inglizlar o ‘rtasida talash bo‘lib kelgan va bu holat, orolda fransuzcha (Rozo, Dycibloten) va inglizcha (Skots-Xed,
Uesliy Portsmut) nomlarning alohida areallarini paydo bo‘lishiga olib kelgan. 1763 yilgi Parij shartnomasiga asosan orol uzil-kesil Buyuk
Britaniya mustamlakasiga aylandi. Xuddi shu holatni Trinidad va Tabago orollari toponimiyasi tarkibida ham kuzatish mumkin. Ushbu orollarda qadimdan indeyslar yashab
kelgan. XV asrda orollarga yetib kelgan ispanlar bu yemi mustamlakaga aylantirdi va mahalliy aholining deyarli hammasini qirib tashladi. 1797
yili inglizlar Trinidadni bosib oldi va u 1802 yildan boshlab, rasman Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. 1814 yili Tobago ham
inglizlarga qaram bo'ldi. Hozirgi vaqtda maydoni uncha katta bolm agan bu orollarda indeys (Guayaguayare, Chaguanas), ispan (Rio-Klaro, Sangre-Grande), fransuz (Puent-a Pyer, San-Susi), ingliz (Port-ofSpeyn, Poynt-Fortin) tillariga xos bo‘lgan nomlaming alohida toponimik areallari mavjud.
materik. Sharqdan Atlantika okeani, g 4arbdan Tinch okean o ‘rab turadi. Shimolda Panama bo‘yni orqali Shimoliy Amerika bilan tutash, janubda
Dreyk b o 4g 4ozi orqali Antarktidadan ajraladi. Janubiy Amerika aholisining ko4pchiligi portugal va ispan tillarida gaplashadi. Mahalliy
xalqlardan, kechua, aymara, atsteklar o ‘z ona tilini saqlab qolganlar. Janubiy Amerikaning hozirgi siyosiy kartasi, asosan, submintaqadagi
kocpgina davlatlaming mustaqillik uchun olib borgan kurashi va so4ngi davrlardagi siyosiy va ijtimoiy o'zgarishlar natijasida vujudga kelgan.
Hozirda, Janubiy Amerikada Argentina, Bo liviya, Braziliya, Venesuela, Ekvador davlatlari joylashgan. Submintaqa toponimiyasini o ‘rgangan olimlar, uni ikkita toponimik
qadamga ajratishgan: tubjoy (indeys) va yevropa (asosan ispan va Portugal). Tubjoy (substrat) hisoblangan indeys tillaridagi geografik nomlar mintaqaning barcha hududlarida tarqalgan. Mahalliy xalqlar tiliga xos
b o ig a n geografik terminlar, toponim hosil qiluvchi qo‘shimcha sifatida keng q o ‘llanilgan. Diqqatga sazovor joyi shuki, ayrim mahalliy
terminlar ispan va portugal tilidagi terminlar bilan birga toponimlar hosil qilishda teng qoilanilgan.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida (XVI-XVII asr) Janubiy Amerika materigi Ispaniya va Portugaliya tomonidan tadqiq etildi va bu
holat butun mintaqa bo*ylab ispan va portugal tillari tez sur’atlar bilan tarqalishiga sabab b o ld i. Shu sababdan, ispancha va portugalcha nomlar yetakchi mavqega ega va submintaqa toponimiyasining salkam SO
foizini tashkil etadi. Shu narsa diqqatga sazovorki, Yevropaga nisbatan, Janubiy Amerikada ispancha va portugalcha nomlar soni ko‘p va ular
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Yevropacha toponimlar so*ngi davrlar mahsuli boiganligi bois, ularni tillaming hozirgi holati bilan izohlash
mumkin.
aholisining etnik xususiyadari va hududiy tarqalishini inobatga olib toponimik jihatdan uni shartli ravishda ikki qismga b o iish m um kin:-
And va Anddan tashqari Sharq. And toponimiyasi. And — dunyodagi eng uzun (salkam 9000 km.) va
eng baland (Akonkagua cho‘qqisi, 6960 m.) tog* tarmoqlaridan biri. And togiari Janubiy Amerikani butun uzunligi bo‘ylab g ‘arb tomonidan
o ‘rab turadi. And - so‘zi ink indeyslari tilida anta — «mis» degan ma’noni anglatadi. M a’lumki, And to g iarid a mis konlari ko‘p va mis
mintaqasi salkam 4 ming km. masofaga cho*zilgan. Shu bilan birga, qadimda ink indeyslari mis eritishgani ham tarixiy manbaiardan qayd
qilingan, bu And so‘zini etimologiyasini yana bir bor tasdiqlaydi. And toponimiyasi bir qancha o ‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Birinchidan, indeys toponimlari yaxshi saqlangan va hudud bo*ylab keng tarqalgan. Ularning ko‘pchiligi tarixiy manbalarda qayd qilingan.
Ikkinchidan, inklaming rivojlangan sivilizatsiyasi ta’sirida mintaqada muayyan toponimik tizim shakllangan.
Kechua, aymara, araukan kabi mahalliy xalqlar tilida yaratilgan nomlar mintaqadagi indeyslar toponimiyasining asosiy qismini tashkil
Kalyao («qirg‘oq»), Kusko («kindik»), Titikaka («rudali qoya»), Ukayali («qo‘shilish»), Kochabamba (“botqoqli yer”) va hokazo. And
toponimiyasida sermahsul bo‘lgan kechua geografik terminlari: mayo, yako, yaku - «daryo» (Pilkomayo, Putumayo, Chachiyako, Sarayaku,
Kopalyaku, Атака-Yaku), marka — «qishloq» (Bambamarka, Kaxamarka, Andamarka), yunga - «nam va issiq vodiy» (Yungas,
Yungamarka, Yunka Yunka), puna - «baland tog‘li tckislik» (Puna, Puna de Atakama, Puna de Kakapara).
Kechua indeyslari tilida pampa termini «daraxtlarsiz tekislik» ma’- nosiga ega. Ammo, shuni ham qayd qilish kerakki, pampa so ‘zini tarqalish areali kengaygan sari uni ma’no-mazmuni ham o ‘zgargan. Masalan,
Argentinada pampa termini hozirda subtropik dasht ma’nosida q o ‘llaniladi. Chilida bu termin vodiylar orasidagi tekislik, Markaziy And hududida esa balandlikka aloqador bo'lmagan tekis maydon pampa
deyiladi. And indeyslari toponimlari tarkibida pampa (pamba, bamba shaklida) juda sermahsul termin hisoblanadi: Atunpamba Atsopampa,
Kilyabamba, Kochabamba, Moyobamba, Pampaxuasi, Urubamba va hokazo. Aymara indeyslari tilidagi yaguira - «daryo» va chuki — «tog4»
terminlari yordamida ham ko‘plab geografik nomlar hosil qilingan: Lakayaguira, Challayaguira, Salleyaguira, Chukisaka, Chukibamba,
Chukikamata va boshqalar. Submintaqadagi ko‘pchilikka tanish bo‘lgan Atakama («cho‘l»),
Chili («sovuq») kabi geografik nomlaming kelib chiqishi araukano indeyslari tili bilan bog‘liq. Chilida yangi geografik ob’ektlami nomlashda etnonimlardan foydalanish an’anasi hozirgacha saqlanib qolgan.
Masalan, mamlakatda tashkil etilgan yangi viloyatga, araukano indeyslari qabilasi sharafiga Araukaniya nomi berildi. Boliviyada araukano tiliga xos bo‘lgan churiche - «botqoqli ko‘b>, laufken, lauken - «ко‘1»
ma’nosidagi terminlar toponimlar tarkibida ko‘p uchraydi. Churiche-deParagua, Churiche-de-Marimono, Uexulaufken, Karilauken, Futalaujken kabi nomlar bunga misol bo‘ladi.
And toponimiyasida boshqa indeys tillari asos bo4lgan toponimlami ham uchratish mumkin. Masalan, Kolumbiya poytaxti Bogota shahri
nomiga hozirda o ‘lik hisoblangan chichba indeyslari tili asos bo‘lgan. Chili va Argentina toponimiyasi tarkibidagi gasta- «manzilgoh» termini
yordamida paydo b oigan Antofagasta, Kalingasta, Vichigasta kabi geografik nomlar, hozirda muomaladan chiqib ketgan kakana indeyslari
Lyulyalyako - «fmbgar», Uaskaran - «oq tog4», Kotopaxi, Yстраха, Akonkagua va hokazo.
And toponimiyasining yana bir asosiy xususiyati, b u - ispancha nomlarni mintaqada yagona yevropa ustki toponimik qatlamni tashkil
etishidir. Mintaqada yevropani boshqa, tillariga mansub nomlar deyarli yo‘q. Faqat, Chilining janubiy qirg‘oqlari atrofida joylashgan ayrim
orollarning inglizcha (Gannover, Londonderri, Vellington) nomlari bundan mustasno. Ispancha geografik nomlar semantik jihatdan boshqa
mintaqalarga o ‘xshaydi va ularning asosiy qismini katoliklami avliyolari va diniy marosimlari bilan b o g iiq nomlar hamda ko‘chm a (migrant) toponimlar tashkil etadi. E ’tirof etish lozimki, o ‘rganilayotgan hududda ham diniy e ’tiqodlar
bilan b o g iiq nomlar ancha keng tarqalgan: Santyago, San-Silvestre, San-Markos, Santa-Mariya, Magdalena, Santa-Klotilde, San-Lorenso
va hokazo. Ba’zan, diniy toponimlar tarkibida mahalliy indeyslar tilida joy bilan b o g iiq b oigan so‘zlarni ham topish mumkin. Masalan, SantaFe-de-Bogota (hozir Bogota), Santyago-de-Leon-de-Karakas (hozir
Karakas) va boshqalar. Karakas - Venesuela poytaxti. Shahar Karib And tog la ri orasidagi
vodiyda joylashgan. Unga ispanlar 1567 yili, karakas indeyslari qishlo g i o ‘m ida asos solishgan va shu davrning an’anasiga ko £ra, katoliklar cherkovi avliyosi Leonlik Yago sharafiga Santyago-de-Leon-de-Karakas
— «Karakaslik va Leonlik avliyo Yago shahri» deb nom berishgan. Shahar nomi tarkibidagi Leon Ispaniyadagi tarixiy viloyat va shahar
nomi, Karakas esa Venesueladagi karakas qabilasi yashagan joy. Toponimikadagi soddalashish qonuniyatiga ko‘ra, uch tarkibiy qismdan iborat b o ig an murakkab nomdan, faqat oxirgi qismi saqlanib qolgan. K o‘chma toponimlarga mintaqadagi
Kartaxenay Valensiya, Barselona, Merida kabi oykonimlar misol boladi. And toponimiyasida
memorial nomlar ham alohida bir guruhni tashkil etadi. Kolumbiya, Kristobal-Kolon shahri, Boliviya, Bolivar cho‘qqisi, Sukref SyudadOxeda, Valdiviya, Orelyano kabi joy nomlari bunga yaqqol misol
boladi. Mintaqa tabiiy landshaftlarini aks etgan toponimlar tarkibida oronimik terminlar ko‘p uchraydi. Buni real tabiiy sharoit, turli reFef
shakllari hamda baland va serviqor And tizma toglarining mavjudligi bilan izohlash mumkin. Oronimik terminlar orasida kordilera — «tog4 tizmasi», aynan
«arqon, zanjir» - Kordilera-Blanka. Kordilera-Merida, Kordilera-Real, Sharqiy va G ’arbiy Kordilera; altiplano - «baland plato» — Markaziy
Anddagi yassi to g ia r nomi; nudo - «tog4 tizmasi» - Nudo-de-Pasto, barranko - «jar, chuqur vodiy» - Barranka, Barrankas kabi terminlar
toponimlar tarkibida ko4proq uchraydi. And toponimiyasida pueblo, syudad («shahar»), puerto («port»), bayya («qo‘ltiq»), ofisina («pochta
stantsiyasi») kabi ispancha terminlar oykonimlar yaratishda keng q o ‘1- laniladi. Mintaqada tasviriy xususiyatga ega b oigan toponimlar ham
ko‘plab topiladi: Valparaiso - «jannat vodiysi», Vinya-del-Mar - «dengiz sohilidagi uzumzor», Portovexo - «eski port» va hokazo.
Artddan tashqari Sharq toponimiyasi. Submintaqa toponimiyasining boshqa hududlardagi joy nomlaridan asosiy farqi shuki, uning ustki toponimik qatlami yevropani turli tillari yordamida shakllangan. Shu
sababdan, Anddan tashqari Sharq toponimiyasida ispancha va portugalcha nomlar bilan birga, areallari uncha katta bolm agan ingliz, fransuz, golland, nemis tiliga mansub toponimlar ham uchraydi. Submintaqadagi
tubjoy (substrat) toponimiya yaxshi saqlangan bo4 Isa ham, ammo ularning bir qismi ispan va portugal tillari ta’sirida shakllan o ‘zgargan. Binobarin, mintaqada kompozit (gibrid), ya’ni nomning bir qismi
yevropacha, ikkinchisi qismi esa mahalliy indeyslar tiliga xos bo‘lgan so‘zlardan tarkib topgan toponimlar soni ko‘paygan.
Yuqorida qayd qilgandek, indeyscha toponimlar mintaqa bo‘ylab keng tarqalgan va ular asosan aravak (shimolda), kechua (g‘arbda)
hamda tupi-guarani tillariga xos nomlardir. Xususan, tupi-guarani toponimlarining areali ancha keng va ulami Karib dengizidan to Argentinagacha bo4lgan hududlarda uchratish mumkin. Mintaqa joy nomlari tarkibida geografik terminlami ham alohida о ‘mi bor. Masalan, materikning sharqiy sohili b o ‘ylab para — «daryo» m a’nosidagi gidronimik
termin keng tarqalgan. Shu bois, ushbu termin yordamida paydo bo‘lgan joy nomlari, jumladan gidronimlar ko‘p: Para, Parana («katta daryo»),
Paraiba («yomon daryo»), Parakuta («yaxshi daryo»), Paragvay, Paranaiba, Paranapanema, Paramaribo,
Paralcatu, Paraopeba, Paranan va hokazo.
Tupi-guarani indeyslari kichik daryo va irmoqlarga nisbatan igarape (aynan, «qayiq uchun yo‘l») terminini qo‘llashgan va ular yashaydigan
hududlarda Igarapava, Igarape-Abiu, Igarape-Makako kabi gidronimlar shu termin bilan bog‘liq holda paydo boigan. Mahalliy indeyslar tilida
bo‘lib ov qilishgan va uning alohida bir turini chako deb atashgan. Unda bir guruh ovchilar katta hududni o ‘rab olib, o ‘ljani markazga haydash
maqsadida, maydonni asta-sekin qisqartirib borishgan. Keyinchalik ispanlar orasida Argentina va Paragvaydagi katta hududni egallagan
tekisliklarni chako deb atash rasm boigan. Masalan, Gran-Chako («katta ov maydoni»), unga keyinchp, Chako-Boreal («Shimoliy»),
Chako-Sentral («markaziy») va Chako-Austral («janubiy») kabi alohida nomlar berilgan.
Ta’kidlash joizki, tupi-guarani tillarida yaratilgan boshqa toponimlar turi ham ko‘p: Iguasu («katta suv»), Urugvay («qushlar daryosi»),
Jurua («quyilish joyi»), Kuritiba («igna bargli daraxtlar joyi»), Pemambuku («daryo irm ogi»), Itaypu («sayroqi tosh»), Guanabara
(«yashiringan qo‘ltiq»), lbera («zilol suvlar o'lkasi»), Piaui («yangi»), Gviana («serob o ‘lka») va hokazo. Aravak indeyslari tilida yaratilgan
joy nomlari mintaqaning shimoliy qismida ko‘proq uchraydi. Ushbu qabila tarkibidagi purupuru, surima, karakas kabi etnik guruhlar nomi
keyincha, Purus, Surinam, Karakas kabi geografik nomlaming paydo bolishida asos vazifasini bajargan.
Orinoko - mintaqadagi daryo nomi, mahalliy tamanuk indeyslari qabilasi tilida orinuku - «katta daryo» ma’nosini beradi. Orinokoning
quyilish joyini 1498 yilda X.Kolumb, 1499 yilda A.Oxeda va A.Vespuchchi ekspcditsiyasi, o'rta oqimini ispan sayyohi Diego Ordas
tadqiq qilgan. 1800 yili nemis tabiatshunosi A.Gumbold. fransuz botanigi E.Bonplan bilan birga, Orinoko bo‘ylab sayohatga chiqib, uning Amazonka tizimiga tutash ekanligini aniqlashgan.
Amazonka — yer yuzidagi eng sersuv daryo, havzasi maydonining kattaligi jihatidan dunyoda birinchi o ‘rinda, uzunligi jihatidan esa
Nildan keyin ikkinchi o ‘rinda turadi. Amazonka nomini paydo bo(lishi haqida quyidagi tarixni bayon qilishgan: 1S42 yili hali hech kimga
ma’lum bo‘lmagan daryo orqali suzib borayotgan ispan konkistadori F. de Orelyani boshchiligidagi otryad, daryoning o ‘rta oqimida to‘xtab
sohilga chiqishadi va qirg‘oqda mahalliy xalq bilan to‘qnashuv sodir bo‘ladi. Mustamlakachilar indeyslarga ayollar rahbarlik qilayotganini
ko‘rib hayratda qolishadi. Bu voqea ularga qadimgi yunon rivoyatlaridagi jangari ayollar - amazonkalarni eslatadi. Shu sababdan, ular daryoni Rio de las Amazonas - “Amazonkalar daryosi”, deb atashgan.
Mintaqada toponim hosil qiluvchi termin sifatida kechua indeyslari tilidagi pampa - «o‘tloq» so‘zi ancha faol, u gibrid nomlar (indeys- ispan) ham hosil qilgan: Pampa, Pampa-de-las-Salinas, PampaTamargual va hokazo. Shuni ham ta’kidlash joizki, hozirda pampa
so‘zini geografik termin sifatida q o llash areali ancha keng va ilmiy geografik adabiyotlarda Janubiy Amerikadagi barcha subtropik dashtlar
pampa deyiladi. M a’lumki, Braziliyada portugal tili davlat tili hisoblanadi va shu
bois, eng baquw at toponimik qatlamni aynan, portugalcha nomlar tashkil etadi. 1500 yili portugaliyalik dengizchi Pedru Alvares Kabral Braziliya qirg‘oqlariga birinchi bo‘lib borgan va o ‘sha davming
an’anasiga ko‘ra yangi kashf qilgan o ‘lkaga portugalcha diniy - Terra do Vera Cruz - «muqaddas salib yeri» nomini bergan. Taxminan chorak
asrdan so‘ng оЧка nomi Terra do Brasil - «Brazil yeri» deb o'zgartirilgan va keyinchalik nom soddalashib Brazil (-iya) shaklini olgan. Mamlakat nomi brazil (portugal tilida brasa - «cho‘g ‘; qizargan ko‘-
mir») - daraxti nomi bilan bog‘liq. Daraxtdan bo‘yoq uchun ishlatiladigan suyuqlik olingan va bu xom ashyo mustamlakachilikning dastlabki yillarida asosiy eksport mahsuloti bo‘lgan. Shu sababdan, ushbu daraxt nomi davlat nomiga o ‘tgan va uning ramziga aylangan.
Portugalcha nomlaming tarkibida geografik terminlar ko‘p uchraydi. Ularga tabiiy landshaft turlarini ifoda etuvchi k a b u - «bo‘g ‘oz» (KabuBranku, Kabu-Friu), serra - «tog‘ tizmasi», aynan - «arra» (Serra-duMar, Serra-du-Mantikeyra, Serra-Dorada, Serra-du-Espinyasu), kampina - «ochiq tekislik» (Kampina-Grandi, Kampina-Verdi, Kampinas)>
shapada — «plato» (Shapada-Diamantina, Shapada-du-A raripi,
Shapadinya), kashueyra — «ostona, sharshara» (Kashueyra-Grandiy Kashueyra-du-SuU Kashueyra-Alta) kabi terminlar misol boladi.
M intaqa gidronimlari tarkibida riu - «daryo» so‘zi (Riu-Branku - «oq daryo», Riu-Negru - «qora daryo») ancha sermahsul geografik termini
hisoblanadi. Braziliyaliklar nishabligi kichik b oigan tekisliklar orqali, ilon izi (meandr) o ‘zan hosil qilib sokin oqadigan hamda qirg‘oqlami
yuvishi natijasida suvi tarkibida oq-sarg‘ish zarrachalami k o ‘p bolganligi sababli ushbu daryoni Riu-Branku deyishadi. Braziliyaning janubisharqiy qismida tarkibida pinyal (pinerush, pineraya pinha - «qarag‘ay» so‘zidan) floristik tennini mavjud toponimlar k o ‘p tarqalgan. Igna
bargli aukariyalar va doimiy yashil buttalardan iborat kam daraxtli subtropik o ‘rmpnlami pinyal deb atashadi. Mutaxassislaming aniqlashicha, hozirda fitotoponimlar areali o ‘rmonlarga nisbatan ancha keng
va bu holatni o ‘rmonlar maydonini kamayishi bilan izohlash mumkin.Braziliya geografik nomlari tarkibida tasviriy va metaforik nomlami sezilarli o ‘m i bor: Belu-Orizonti - «go‘zal ufuq (gorizont)», Jardineziya
- «bog‘zor», Panorama, Kalkanyar - «tovon», Korkovado - «bukri», Pan-de-Asukar — «qandli bosh»), memorial nomlar: Juan-Pesoa,
Prezidenti-Prudenti, Governador-Valadaris va «yangi dunyo» katolik davlatlarida an’anaviy bo‘lgan diniy e ’tiqodlar bilan bog‘liq nomlar:
Natal, San-Fransisku, San-Paulu, Safita-Katarina, Espiritu-Santu va hokazo.
Braziliyada ayrim psevdoklassik toponimlar ham uchraydi. Masalan, tarkibida qadimgi yunonlaming polis- «shahar» termini mavjud bo‘lgan
Itapolis, Kirinopolis, Femandopolis, Anapolis kabi oykonimlar paydo bo‘lgan. Tarkibida landiya- «ег, o ‘lka», qo‘shimchasi bo'lgan nomlar
o 4ziga xosligi bilan ajralib turadi: Kofelartdiya («kofe o ‘lkasi»), Aurilandiya («oltinli yer»), Kasilandiya va boshqalar. Andan tashqari
Sharq mintaqasida ispancha nomlar, asosan ispan tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda keng tarqalgan. Mahalliy indeyslar tilida yaratilgan
toponimlaming salmog‘i bir oz kam. Sababi, ularning aksariyat qismi ispanlar tomonidan yangi nomlar bilan almashtirilgan.
M intaqada tipik ispancha terminlardan (rio, bayya, serra va boshqalar), tashqari mahalliy terminlar ham uchraydi. Ularga kuchilya- «cho‘zilgan qir», aynan, «katta pichoq» (.Kuchilya-Grande, Kuchilyade-Aedo qirlari), serraniya — «cho‘qqilar gruhi» (Serraniya-de-laSerbatana), arroyo - «irmoq» (Tres-Arroyos, Arroyo-Seko, Arroyos-iEsteros), kanyada - «tor vodiy, chorva haydaladigan yo4l» (Kanyada,
Kanyada-de-Gomes), korrientes — «girdob» (Korrientes — Argentinadagi shahar va provintsiya), lyanos - «tekislik» (tekis joylam ing umumiy nomi - Boliviyadagi Lyanos-Moxos, Lyanos-Оrinoko), rio-salado - «sho‘r daryo» (Argentinadagi sho‘r va qurib qoladigan daryolar nomi),
salina - «sho‘rxok» (.Salinas-Grandes, Salinas-Chikas - ko‘l, materikni dengiz sathidan eng past nuqtasi-35 m.), salto - «sharshara» (SaltoGrande, Salto) kabi toponimlar misol bo‘ladi.
Mintaqadagi diniy e ’tiqodlar bilan bog‘liq bo‘lgan an’anaviy nomlar: San-Karlos, San-Rafael, San-Nikolas va hokazo. Davlat va jamoat arboblari, harbiy sarkardalar va boshqa mashhur shaxslar sharafiga
qo‘yilgan memorial nomlar ham ko‘p: Vedma, Fortin-Koronel-EuxenioGaray, Xeneral-Acha, Koronel-Suares va boshqalar. Mintaqada boshqa yevropa tillari asosida shakllangan nomlar ham uchraydi, ammo ularning salmog‘i uncha katta emas. MutJIllun, inglizcha toponimlami Gayana (Djordjtaun, Makenzi,
Spi Inglcnds), va Folklcnd orollarida ([Port-Stenli, Charters), fransuzcha noinliiinl I'Viinsiya (ivianasida (Rejina, Gran-Santi, Sen-Jan, Benvenyu),
gollnmkha nomlarni esa Surinam davlatida (Niv-Amsterdam, NivN iih n, (Irotilngtfth Totncss) uchratish mumkin. Gollandcha nomlar uilUirlgll lliWI Iми ni noini ham kiritish mumkin. 1616 yili golland
ill nglM llllarl Va I .счпег va V.Sxauten Amerika qit’asining eng chekka ihh|Iii*ImI niili|lali, ungll V.Sxautcnning ona shahri b o ig a n Gorn (Xorn)
мим.mi linUhgiiii. Ikktlirlil |uli«
h i ui'UNhidan kcyin nemis harbiylari ayrim Janubiy Anii'illui iliivliilliitIda bonhpuna (opishgan. Shu sababdan, Paragvay va
I liMfv ну I i h i i и In I It и/il lyaniti(* janubida nemis inuhojirlari tomonidan
hi4li|Min llllu'ihmdlvn, Hremen va boshqalar) nomlar paydo bo‘lgan. Ми* nl ii ii if* ell)' rlii'kka janubiy ntiqlasi I'rouerd burni nomining kelib
• Ii Ii|InIiI liain liifi.ll/ III! bilan bogiiq. «Tcmir qaroqchi» laqabini olgan, liigll/ donglfcohlMl Frensis Dreyk (1540-1596), 1578 yili Magellan
l)o'j»’i)/i nrqall Atlantlkadan Tittch okeaniga suzib o ‘tayotgan vaqtda Yüklə 153,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|