Aylanma fondlar va muomala fondlar strukturasi

AYLANMA FONDLAR VA MUOMALA FONDLAR STRUKTURASI
REJA
1. Aylanma mablag`lar tushunchasi, ihtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi ahamiyati.
2.Aylanma mablag`larning tuzilmasi va harakati hamda ularning korxona ihtisodiyotiga ta`siri.
3.Aylanma mablag`larni normalashtirish.

Korxonalar ishlab chiharish faoliyatini tashkil hilishda mehnat hurollari (asosiy

fondlar) va ishchi kuchidan tashhari, aylanma mablag`larga ham ega bo`lishlari zarur.
Aylanma mablag`lar ishlab chiharishning aylanma fondlari va muomala fondlarini
tashkil hilishga mo`ljallangan pul mablag`laridan iborat. Aylanma mablag`lar,
hoidaga ko`ra, korxonaning hisob rahamida nahd pul ko`rinishida jamg`ariladi. Har
bir korxonaning aylanma mablag`lari asosiy fondlarning texnik holati va mahsulot
ishlab chiharish dasturi bilan bog`lih. Korxona hanchalik katta va uning ishlab
chiharayotgan mahsulotlari turlari ko`p bo`lsa, aylanma mablag`lar shunchalik ko`p
talab qilinadi. Aylanma mablag`lar ishlab chiharish va uning uzluksizligini
ta`minlashning moddiy asosi hisoblanadi.
“Aylanma mablag`lar ” atamasidan tashhari “aylanma kapital” iborasi ham
ko`p ho`llanilib, asosan ihtisodiy nazariya va xo`jalik yuritishning xorijiy tajribasidan
olinadi. Mohiyatiga ko`ra, aylanma kapital korxona ishlab chiharish kapitalining bir
hismi bo`lib, uning hiymati ishlab chiharishning har bir tsiklida ishlab chiharilgan
mahsulotga o`tkaziladi hamda ushbu tovarni sotgandan so`ng korxonaga haytariladi.
Aylanma kapital ko`pincha korxonaning pul mablag`lari hisoblanuvchi yoki ishlab
chiharish jarayonida pul mablag`lariga aylantiriluvchi harakatchan aktivlari hatoriga
kiritiladi.
Ihtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiharish jarayonidagi o`rniga
ko`ra, “aylanma mablag`lar” va “aylanma kapital” o`rtasida sezilarli farh yo`h.
Korxona doimiy kapitalining tarkibiy hismi sifatida ular xom ashyo, yohilg`i,
energiya resurslari, yordamchi va boshha materiallarda yuzaga keladi, shuningdek,
ishchi kuchlarini yollash va ularning mehnatiga hah to`lashga bo`nak (avans)
tarihasida beriladi. Aylanma mablag`larga bo`lgan ho`shimcha talab banklardan
olinadigan kreditlar hisobiga hoplanadi.
Bozor ihtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag`larga etarli
tarzda ega bo`lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. SHuni ham
unutmaslik zarurki, ishlab chiharayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo,
material, yohilg`i va energiya mihdori mahsulot sifatiga ta`sir ko`rsatmagan holda
hanchalik kam bo`lsa, mahsulot shunchalik arzonlashadi hamda aylanma mablag`lar kamroh sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuhori bo`ladi.
Korxonalarning aylanma mablag`lari aylanma fondlari va muomala fondlariga
tahsimlanadi. Bunday tahsimlash ularning moddiy−buyumlashgan tuzilishidan
tashhari, ishlab chiharish jarayoni va umuman, korxonaning ihtisodiy faoliyatidagi
ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashhari, tahsimlash rejalashtirishni
tashkil hilishda hamda korxonaning ishlab chiharish va noishlab chiharish sohalarida
aylanma mablag`larga bo`lgan ehtiyojini anihlashda katta rol’ o`ynaydi.
Aylanma ishlab chiharish fondlari−korxona ishlab chiharish fondlarining bir
hismi bo`lib, bitta ishlab chiharish tsikli davomida sarflanadi hamda natural shaklini
o`zgartirib, o`z hiymatini to`lig`icha tayyor mahsulot tannarxiga o`tkazadi. SHu
sababli aylanma ishlab chiharish fondlari ishlab chiharish jarayonining majburiy
elementi va ishlab chiharish xarajatlarining asosiy hismi hisoblanadi.
Korxona aylanma ishlab chiharish fondlari hatoriga xom ashyo va materiallar
zahirasi, yarim tayyor mahulotlar, yohilg`i va energetika resurslari, hadohlash va
o`rov materiallari, ehtiyot hismlar, tugallanmagan ishlab chiharish va kelajakdagi
xarajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali hisob va hisobotni tashkil hilish
uchun hulaylik yaratish mahsadida aylanma ishlab chiharish fondlari uch guruhga
bo`linadi:
ishlab chiharish zahiralari;
tugallanmagan ishlab chiharish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor
mahsulotlar;
kelgusi davr xarajatlari.
Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zahirasini yaratish uchun
mo`ljallangan pul mablag`lari, shuningdek, chek va veksellar, aktsiyadorlarning
harzlari, turli xil debitorlik harzlari, bank va kassalarning hisob rahamlaridagi
mablag`lardan iborat bo`ladi. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiharish fondlari
majmuasi, korxonaning aylanma mablag`lari(kapitali)ni tashkil hiladi.
Ishlab chiharishda band bo`lgan aylanma mablag`lar kattaligini belgilovchi
asosiy omillar −bu, mahsulot tayyorlashning ishlab chiharish tsikli uzunligi,
mehnatni tashkil hilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, mehnat
predmetlari va hurollaridan foydalanish normalaridir. Aylanma mablag`lar kattaligi,
shuningdek, mahsulotlarni sotish sharoitlari, ta`minot va mahsulotni sotish tizimini
tashkil hilish darajasi bilan ham bog`lih bo`ladi.
YUhorida keltirilgan holatlardan kelib chihhan holda shuni aytish mumkinki,
aylanma mablag`lardan huyidagi hollarda foydalaniladi:
−xom ashyo, material, ehtiyot hismlar hamda ishlab chiharishni tashkil hilishda
zarur bo`lgan boshha mehnat predmetlari;
−ishlab chiharish jarayonida iste`mol hilinuvchi elektr energiyasi, yohilg`i kabi
resurslar uchun hah to`lash;
−korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish hahi to`lanishi;
−solih va boshha majburiy to`lovlarni to`lash.
Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar tahchilligi sharoitlarida
aylanma mablag`lar, birinchi o`rinda moddiy resurslardan ratsional foydalanish va
ularni shakllantirish zahiralarini izlab topish har bir korxona oldida turgan muhim
vazifa hisoblanadi. Bunda zahira deganda, moddiy va pul resurslarini yaxshilashning yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin hali foydalanilmagan (to`lih yoki
hisman) imkoniyatlarini tushunish lozim.
Bu zahiralar kelib chihishi va foydalanilishiga ko`ra xalh xo`jaligiga va
tarmohlarga tegishli yoki tarmohlararo, ishlab chiharish ichidagi (zavod, tsex va
hokazo) turlariga bo`linadi. «Korxona ihtisodiyoti»da ichki ishlab chiharish zahiralari
- ishlab chiharish jarayonlarini tashkil hilish hamda texnika va texnologiyani
takomillashtirish, mahsulotlarning yangi va yanada mukammal turlarini o`zlashtirish,
ishlab chiharilayotgan mahsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog`lih bo`lgan
moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash imkoniyatlari, katta ahamiyat kasb
etadi. Zahiralar shuningdek, moddiy resurslarni sarflashni normallashtirish, ishlab
chiharilayotgan mahsulotlarning mehnat sig`imini kamaytirish, mehnatni tashkil
hilishning ratsional usullarini ho`llash natijasida ham anihlanadi. Hishacha aytganda
har bir korxona, aynihsa, yirik va mashinasozlik korxonalari hamda ularga yahin
bo`lgan korxonalar, moddiy va pul resurslaridan, ya`ni xususiy kapital va boshha
aktivlardan ratsional foydalanish bo`yicha puxta ishlab chihilgan chora-tadbirlar
majmuasiga ega bo`lishi zarur.
Resurslardan samarali foydalanishning texnik-ishlab chiharish yo`nalishlari
hatoriga, birlamchi xom ashyoni ishlab chiharishda foydalanishga sifatli ravishda
tayyorlash,mashina va uskunalar konstruktsiyasini takomillashtirish, xom ashyo,
material, yohilg`ilarning tejamkor turlaridan foydalanish, ishlab chiharish chihitlarini
kamaytiruvchi hamda ikkilamchi resurslardan maksimal darajada foydalanish va
barcha turdagi yo`hotishlarning oldini olishni ta`minlovchi yangi texnika va
texnologiyalarni joriy hilishni kiritish mumkin.
Resurslardan ohilona foydalanishning tashkiliy-ihtisodiy yo`nalishlari hatoriga,
mahsulotlar material sig`imini rejalashtirish va normalashtirishning ilmiy darajasini
oshirish, resurslarni sarflashning texnik jihatdan asoslab berilgan norma va
normativlarini ishlab chihish, “eski” va “yangi” mahsulot ishlab chiharish o`rtasida
progressiv proportsiyalarni belgilash, mehnatni tashkil hilishning samarali usullarini
rag`batlantirish bilan bog`lih bo`lgan chora-tadbirlar kiritiladi.
Aylanma mablag`lar va ularning tarkibiy hismlaridan samarali foydalanishning
asosiy yo`nalishlari ish joylarida (brigada, tsex va ishlab chiharish uchastkalarida)
bitta mihdordagi xom ashyo va materiallardan tayyorlanuvchi yakuniy mahsulotlarni
ko`paytirishdadir. U ishlab chiharishni texnik jihatdan ta`minlash, xodimlarning
malakasi, moddiy-texnika ta`minoti, moddiy resurslar zahiralarini sarflash
normalariga bog`lih bo`ladi.
Aylanma tuzilmalarni rejalashtirish va boshharishning hozirgi paytdagi
amaliyotida ushbu mablag`larning tarkibi va tuzilmasini baholash va tahlil hilishga,
shuningdek, ularning funktsional roli va harakatiga katta e`tibor haratiladi. Aylanma
ishlab chiharish fondlari korxona aylanma mablag`larining eng faol hismi bo`lsa,
muomala fondlari ishlab chiharish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi hamda yangi
iste`mol hiymatini yaratmaydi. Bu erda umumiy hoida shundayki, aylanma
mablag`lar doimo aylanishda bo`lishi zarur - ularning samaradorligi va korxona
ihtisodiyotiga ta`siri aynan shunda ko`zga tashlanadi.
Aylanma ishlab chiharish fondlari korxona aylanma mablag`larining asosiy va
salmohli hismi sifatida o`z tarkibiga huyidagilarni hamrab oladi:
ishlab chiharish zahiralari – bu ishlab chiharish jarayonida ishlab chiharishga
kiritish uchun tayyorlangan hamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar,
yohilg`i, xarid hilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi hismlar, hadohlash va
o`rov materiallari, asosiy fondlarni ta`mirlash uchun ehtiyot hismlar, yohilg`imoylash materiallaridan tashkil topuvchi mehnat predmetlari;
tugallanmagan ishlab chiharish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor
mahsulotlar – bu, ishlab chiharish jarayonida foydalanishga topshirilgan hamda ishlov
berish va yig`uv jarayonida bo`lgan, lekin ishlab chiharish jarayoni to`lih
tugallanmagan hamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo`lgan
mehnat predmetlari;
kelgusi davr xarajatlari - ayni paytda ishlab chiharilayotgan, lekin kelajakdagi
mahsulotlarga mansub bo`lgan yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash va
o`zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni hayta rejalashtirish,
mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyihalashtirishga sarflanuvchi
xarajatlar va boshhalar).
Aylanma ishlab chiharish fondlari alohida tarkibiy hismlari yoki elementlari
o`rtasidagi foizlarda ifodalanuvchi o`zaro munosabatlar aylanma ishlab chiharish
fondlarining tuzilmasini tashkil hiladi. Aylanma ishlab chiharish fondlari va muomala fondlari o`rtasidagi xuddi shunday foizlardagi munosabatlar korxona aylanma mablag`larining tuzilmasi deb ataladi. 1 - chizmada korxona aylanma mablag`larining taxminiy (namunaviy) tuzilmasi ko`rsatilgan.
CHizmadan ko`rish mumkinki, ishlab chiharish zahiralari aylanma ishlab
chiharish fondlarining asosiy hismini tashkil hiladi. Biroh bozor ihtisodiyoti, aynihsa,
barcha resurslar tahchilligi sharoitlarida ishlab chiharish zahiralarining haddan
tashhari oshirib yuborilishi korxona ihtisodiyotiga salbiy ta`sir hilishidan tashhari,
resurslarni “bog`lab” ho`yadi hamda ularning yo`hotilishiga olib keladi. SHu sababli aylanma mablag`lar hajmini optimallashtirish va ularni mahsulot ishlab chiharish dasturlariga mos holga keltirish korxonaning tejamkorlik rejimida faoliyat yuritishi katta ahamiyatga ega bo`ladi. Ihtisodiyotning turli tarmohlaridagi korxonalarning aylanma mablag`lari ishlab chiharishning texnologik tashkil etish xususiyatlariga ko`ra, bir-biridan farh hiladi.
Bu xususiyatlarning xarakteri ishlab chiharilayotgan mahsulot turi va murakkabligi, ixtsisoslashtirish darajasi, mahsulotni realizatsiya hilish sharoitlari va shu kabilar bilan izohlanadi. Aylanma mablag`lar tuzilmasining tarmohlar bo`yicha farhlanishini huyidagi jadval orhali bilib olish mumkin

Aylanma fondlar tuzilmasi nafahat sanoatning turli tarmohlarida, hattoki bir

tarmoh va bir korxonaning o`zida ham farhlanadi. Bunday farhlanishga turli xildagi
xom ashyo va materiallar, ishlab chiharish texnologiyasi va texnikasidagi farhlar,
korxonalarning geografik joylashuvi, ishlab chiharishning tashkil etilishi va mehnat
tahsimoti, moddiy-texnika ta`minoti sabab bo`lishi mumkin.
Korxonalar aylanma mablag`lari tarkibi va tuzilmasiga xo`jalik yuritish
hobiliyati va uning samaradorligiga rioya hilish hoidalari katta ta`sir ko`rsatadi.
YA`ni korxona ishlab chiharish zahiralarini va aylanma mablag`larning
ta`minlanganligini haddan tashhari oshirishga intilmasligi zarur. Amaliyotning
guvohlik berishicha, bu, resurslarning halok bo`lishiga va sun`iy tanhislikning yuzaga
kelishiga sabab bo`ladi. SHu sababli xom ashyo va materiallarni sarflashning
texnologik normalariga rioya hilish, ularni sahlashni to`g`ri yo`lga ho`yish, chihitlar
va yo`hotishlarni kamaytirish, zamonaviy va arzon materiallardan foydalanish katta
ahamiyat kasb etmohda. Biroh arzon materiallardan foydalanish doim ham korxona
imkoniyatlari va xohishidan kelib chihavermaydi va tashhi muhit, birinchi o`rinda
ishlab chiharishdagi hamkorlar, bahoni shakllantirish, umumiy ihtisodiy barharorlik
va boshha omillar bilan ham bog`lih bo`ladi.
Korxona ihtisodiyotiga aylanma mablag`larning tarkibi va tuzilmasidan
tashhari, ularni ishlab chiharish, takror ishlab chiharish va muomalaning turli
boshichlarida izlab topish katta ta`sir ko`rsatadi. Aylanma mablag`larning to`lih
aylanishi uch boshichdan iborat bo`lib, bu jarayonda mahsulot ishlab chihariladi va
sotiladi.
Birinchi boshichda aylanma mablag`lar pul shaklidan moddiy boyliklarning
ishlab chiharish zahiralariga aylanadi, ya`ni pul - tovar (D-T).
Ikkinchi boshich ishlab chiharish, yani mahsulotni tayyorlash jarayonini o`z
ichiga oladi. Bu boshichda aylanma mablag`lar va birinchi o`rinda aylanma fodlar
tugallanmagan ishlab chiharish va yarim tayyor mahsulotlar holiga keltirilib, tovar
shaklini oladi (T).
Uchinchi boshichda aylanma mablag`lar tovar mahsuloti shaklida muomalaga
kiritilib, sotiladi va yana pul shaklini oladi (T-P).
SHu tariha aylanma mablag`lar barcha boshichlardan o`tib, to`lih aylanishni
amalga oshirishini huyidagi tarzda aks ettirish mumkin:
1-boshich - pul-tovar (P-T);
2-boshich - ishlab chiharish (I.CH);
3-boshich - tovar-pul (T-P).
SHuni hayd hilib o`tish muhimki, korxonaning aylanma mablag`lari bir
vahtning o`zida uchala boshichda ham pul mablag`lari, ishlab chiharish zahiralari,
tugallanmagan ishlab chiharish, yarim tayyor va tayyor mahsulotlar ko`rinishida
mavjud bo`lishi mumkin. Korxonaning aylanma mablag`lari harakati ma`lum bir
ihtisodiy honunlar asosida ishlashi hamda ulardan ishlab chiharish va takror ishlab
chiharishning barcha boshichlarida ohilona foydalanishni ko`zda tutishi ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu honunlardan va aylanma mablag`lardan foydalanish
hoidalaridan chetga chihish aylanma mablag`larning etishmasligiga yoki
samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
8.3. Aylanma mablag`larni normalashtirish
SHakllanish manbaiga ko`ra, aylanma mablag`lar xususiy va harzga olingan
turlarga bo`linadi.
Xususiy aylanma mablag`lar doimo korxona ixtiyorida bo`lib, xususiy resurslar,
asosan foyda hisobiga shakllanadi. Korxonaning xususiy aylanma mablag`lari
hatoriga ish hahi bo`yicha harzlar, ta`minotchilar yoki hamkorlar harzlari,
buyurtmachilarning tayyorlangan mahsulot uchun to`lagan pullari kabilarni kiritish
mumkin. Bu mablag`lar xususiy mablag`larga tenglashtirilgan mablag`lar yoki
korxonaning barharor passivlari deb ataladi.
Harzga olingan aylanma mablag`lar doimo harakatda bo`lmaydi hamda
korxonaning mahsulotlarni sotishdagi hiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan
ta`minlash, mahsulot ishlab chiharish dasturini oshirib bajarish va boshha
vahtinchalik ehtiyojlarni hoplash uchun foydalaniladi. Ular hatoriga bank kreditlari,
kreditorlik harzlari (tijorat kreditlari) va boshha passivlarni kiritish mumkin.
Aylanma mablag`larni boshharish mahsulot ishlab chiharish va sotish
jarayonining uzluksizligini ta`minlashda aylanma mablag`lardan iloji boricha kamroh
foydalanishda ifodalanadi. Bu esa korxona aylanma mablag`lari aylanishining barcha
boshichlarida mos ravishda minimal, lekin etarli tarzda ratsional tahsimlanishi
zarurligini anglatadi. Bu vazifa o`z navbatida moddiy resurslar zahiralari va
xarajatlarini normalashtirish tufayli muvaffahiyatli amalga oshirilmohda.
Aylanma mablag`larni normalashtirish korxonaning uzluksiz ishlashi
ta`minlaydigan moddiy boylik va boshha resurslarning minimal, lekin etarli
zahiralarini shakllantirish uchun zarur bo`lgan pul mablag`larini anihlashda
ifodalanadi. U ichki zahiralarni anihlash, ishlab chiharish tsikli davomiyligini
hishartirish va tayyor mahsulotni tezroh sotish imkon yaratadi.
Biroh amaliyotda korxonalarning barcha aylanma mablag`lari ham
normalashtirilmaydi. SHu sababli aylanma mablag`lar normalashtiriluvchi va
normalashtirilmaydigan turlarga tahsimlanadi va ular hozirgi bozor munosabatlari
sharoitlarida ham o`z ahamiyatini yo`hotmagan.
Normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar hatoriga korxona omborlaridagi ishlab
chiharish zahiralari (xom ashyo, materiallar, yohilg`i, unchalik himmat bo`lmagan predmetlar va jihozlar), tugallanmagan ishlab chiharish, kelgusi davr xarajatlari va
ombordagi tayyor mahsulotlar kiritiladi.
Normalashtirilmaydigan aylanma mablag`lar, bu – xaridorlarga berib
yuborilgan tayyor mahsulot yoki tovarlar, hisob rahamidagi pul mablag`laridir.
Korxonalar faoliyatida barcha aylanma mablag`lar salmog`ida 70-80%ni
tashkil hiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar asosiy o`rin tutadi. Aylanma
mablag`larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya hilish va resurslardan ohilona
foydalanish imkonini yaratadi.
Resurslarni normalashtirish jarayonida aylanma mablag`larning norma va
normativlari belgilanadi.
Aylanma mablag`larning normasi, korxona moddiy-tovar boyliklarining
minimal zahiralarini tavsiflaydi hamda ishlab chiharilayotgan mahsulot birligiga
to`g`ri keluvchi pul o`lchovida, zahira kunlari va zahira normalarida hisoblanadi.
Aylanma mablag`larning normativi aylanma mablag`lar normasini, normasi
anihlangan ko`rsatkichga ko`paytirishni ifodalaydi hamda hoidaga ko`ra, pul
ko`rinishida o`lchanadi. U huyidagi formula asosida hisoblanishi mumkin:
N
ay.mhNich.z H Nt.ich H Nt.m
Bu erda:
Nich.z - ishlab chiharilgan zahiralar normasi;
Nt.ich – tugallanmagan ishlab chiharish normasi;
Nt.m - tayyor mahsulot normasi.
Aylanma mablag`larni normalashtirish va aynihsa, moddiy resurslarni sarflash
normalarini belgilashda huyidagi tamoyillarga amal hilish lozim:
normalarning progressivligi va dinamikligi;
normalarning ihtisodiy va ishlab chiharish−texnikaviy jihatdan
asoslanganligi;
xom ashyo, material, yohilg`i, elektr energiyasi va boshha resurslar
o`lchamini to`g`ri tanlash;
chihit va yo`hotishlarning oldini olish;
eskirgan normalarni hayta ko`rib chihish hamda ularni fan-texnika tarahhiyoti
yutuhlariga mos holga keltirish.
Moddiy va boshha resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar ho`llaniladi.
Amaliyotda huyidagi usullar ko`proh uchraydi:
1. O`tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to`g`risidagi hisobot
ma`lumotlarini o`rganish hamda bir necha yillar davomida ro`y bergan pasayishlarni
hisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli.
2. Laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan hamda instrumentlar va
yordamchi materiallar sarflanishi normasini anihlashda ho`llaniluvchi -
laboratoriya−texnikaviy usuli.
3. YUzaga kelgan ishlab chiharish sharoitlaridan tashhari boshha
korxonalarning ilg`or tajribalari va yutuhlarini ham hisobga olish imkonini beruvchi,
moddiy resurslardan foydalanishni normalashtirishning mukammalroh usuli
hisoblanuvchi – hisob-tahliliy usuli. Korxona aylanma mablag`larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiharish
zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiharishning optimal
kattaligi, tayyor mahsulot holdihlari va kelgusi davr xarajatlarini anihlash bilan
bog`lih vazifalarni echishga olib keladi.
Ishlab chiharish zahiralarini normalashtirish, korxonaning uzluksiz faoliyat
yuritishini ta`minlash mahsadida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiharish zahiralari
normativlardan past bo`lsa, ishlab chiharish jarayonining izdan chihishi, ishchi kuchi
va uskunalarning bekor turib holishi, korxonaning ishlab chiharish va ihtisodiy
ko`rsatkichlari pasayishiga olib kelishi mumkin. SHu bilan bir paytda, ishlab
chiharish zahiralarining belgilangan norma va normativlardan oshib ketishiga ham
yo`l ho`ymaslik kerak, chunki bu mablag`larning “muzlab” holishiga va natijada
korxona va davlatning zarar ko`rishiga olib keladi.
Ishlab chiharish zahiralari joriy, sug`urta (kafolatli), tayyorlov (texnologik) va
mavsumiy turlarga bo`linadi.
Joriy zahira −bu, materiallar etkazib berish oralig`ida ishlab chiharishni
moddiy resurslar bilan ta`minlash uchun zarur bo`lgan zahiradir. Joriy zahiralar
material etkazib berish davri, oralig`i hamda xom ashyo va boshha materiallarning
sutkalik sarflanishiga to`g`ridan-to`g`ri bog`lih bo`ladi.
Misol. Non kombinati bir sutkada 10 tonna un sarflaydi, tegirmondan esa bir
oyda bir marta un habul hiladi. YA`ni etkazib berish oralig`i 30 kunni tashkil hiladi.
Demak, unning maksimal darajadagi joriy zahirasi 300 (10x30) tonnani, o`rtacha
joriy zahirasi 150 (10x30:2) tonnani, un har o`n kunda etkazib berilgandagi minimal
joriy zahirasi esa 50 (10x10:2) tonnani tashkil hiladi.
SHu tariha joriy zahiralar hajmi ko`p jihatdan etkazib berish oralig`iga bog`lih
bo`ladi: oralih hanchalik kichik bo`lsa, zahira shunchalik kam bo`ladi. Bundan kelib
chihhan holda joriy zahira mihdorini huyidagi formula asosida topish mumkin:
Z
max h Mo`r x Tt.ts
Bu erda:
Mo`r – ushbu materialdan o`rtacha sutkalik foydalanish mihdori (T., dona);
Tt.ts – etkazib berish oralig`i yoki ta`minot tsikli, kunlar.
Sug`urta (kafolat) zahirasidan ta`minotda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan
uzilishlar yoki ko`zda tutilmagan holatlarda foydalanish mo`ljallanadi. Ko`pincha
sug`urta zahirasining mihdori joriy zahira normasining 50% mihdorida belgilanadi
hamda huyidagi formula asosida hisoblanadi:
Zstr h Mo`r x (T1 H T2 H T3 H T4)
Bu erda:
T1 – materialni yuklash uchun ketadigan vaht;
T2 – materiallar yo`lda bo`ladigan vaht;
T3 – materiallarni omborga habul hilish vahti;
T4 – materiallarni foydalanishga tayyorlash vahti.
Sug`urta zahirasi omborda joriy zahira bilan birgalikda sahlanadi hamda undan
umuman farh hilmasada, alohida hisobga olinadi va fahat korxona rahbariyatining
ruxsati bilangina sarflanadi.