Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан дювлят игтисад университети



Yüklə 1,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/21
tarix28.01.2017
ölçüsü1,55 Mb.
#6700
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   21

Араздыр.  Щювзяси  айрылыгда  Кцрцн  щювзясиндян  бюйцк  олан 
Араз  чайы  юз  мянбяйини  Тцркийя  Республикасы  яразисиндя 
йерляшян,  щцндцрлцйц  2990  м-дян  йцксяк  олан  Бинэюл  зир-
вясиндян  эютцрцр.  Чайын  узунлуьу  1072  км  олмагла  Саби-
рабад  йахынлыьында,  дяниз  сявиййясиндян  –  11  метр  алчагда 
Кцря говушараг онун саь голуна чеврилир. Щювзясинин сащяси 
1021  мин  кв  км-дир.  Араз  чайынын  ясас  хцсусиййятляриндян 
бири  онун  гарышыг  мянбялярдян  гидаланмасыдыр.  Чцнки,  су 
ахымын  44  фаизини  грунт,  38  фаизини  гар,  18  фаизини  ися  йаьыш 
сулары  тяшкил  едир.  Онун  мянсяби  йахынлыьында  орта  иллик  су  
сярфи  279  куб  метр  санийяйя  бярабярдир.  Бу  да  ахым 
щяъминин 8,8 млрд куб метря чатмасы иля нятиъялянир. Йазда 
гар  суларынын,  пайызда  йаьыш  суларынын  артмасы  сявиййянин 
галхмасыны  артырыр.  Беля  щалда  дашгынларын  щаким  олмасы 
гачылмаз олур. Су ахымынын иллик эедишиня диггят йетирилдикдя 

 
113 
онун  май  айында  максимал,  августда  ися  минимал  сявиййя 
олдуьу  ашкарланыр.  Араз  чайынын  суйундан  рентабелли  вя 
щяртяряфли  истифадя  етмяк  мягсядиля  онун  цзяриндя 
Бящрамтяпя су говшаьы иля йанашы Араз су говшаьы, еляъя дя 
Мил-Муьан  суэютцрмя  йарадылмышдыр.  Араз  су  говшаьы, 
1971-ъи  илдя  истифадяйя  вериляряк Иран Ислам  Республикасы  иля 
олан  сярщяддя  Араз  чайы    цзяриндя  йарадылмыш  щидротехники 
комплексдян ибарятдир. О, щяъми 1350 млн куб км-я чатан 
су  анбарындан,  щцндцрлцйц  35  метрдян  чох  олмайан, 
узунлуьу  900  метр  олан  торпаг  бяндиндян  145  кв.км 
сащяйя,  сащил  хяттинин  узунлуьу  104  км-я  ейни  гурулушда 
тикилмиш вя щяр биринин эцъц 22 мВт олан Иран вя Азярбайъан 
Республикасына мяхсус 2    СЕС-дян ибарятдир. Су анбарынын 
кюмяклийи иля тянзимлянян ахым чайын йатаьы иля Мил-Муьан 
суэютцрмя  говшаьына  ахыдылыр  вя  бурадан  мянбяйини  алан 
маэистрал  Баш  Мил  Каналы  республика  яразисиндя  яксиня 
йарарлы  торпагларын  су  иля  тямин  олунмасынын  даща  да 
йахшылашдырылмасына  кюмяк  етмякдядир.  Каналын  узунлуьу 
38  км  олмагла  1976-ъы  илдя  чякилмишдир.  Онун  субурахма 
габилиййяти  93  кубметр  санийядир.  140  мин  щектардан  артыг 
якин сащясинин суванмасына хидмят едир. 
Баш Муьан каналы ися Араздан башлайараг 1958-ъи илдя 
тикилмишдир.  Узунлуьу  123  км-дян  аз  олмамагла,  су-
бурахма  габилиййяти  санийядя  55  кубметрдир.  Цмуми  су 
чыхардыьы ярази 140 мин ща тяшкил едир. 
Араз  су  говшаьынын  эюстярилянлярдян  башга  бир  ящя-
миййяти  дя  одур  ки,  о,  су  ахымыны  фясилляр  цзря  мювсцми  вя 
еляъя дя гисмян дя олса чохиллик тянзимляйир вя вахташыры баш 
верян  дашгын  тящлцкясини  азалдыр.  40  илдян  артыг  бир  дюврдя 
електрик енержиси щяр ики дювлят арасында бярабяр  бюлцнмякля 
онун иллик кямиййят эюстяриъиси 73 мин кВт саата гядярдир. 
Дейилянлярдян  башга  Нахчыван  Мухтар  Ресублика-
сында даща бир сыра су анбарлары – щовузлары инша едилмишдир. 
Бунлардан су щяъми 35 млн кубметр олан Арпачай, 100 млн 
кубметр су щяъми олан Вайхыр, 12,7 млн кубметр су щяъми 

 
114 
олан Сираб, 15 млн куб мтн су щяъми олан Бянянийар, 9 млн 
кубметр су щяъми олан Узуноба, су щяъми 6 млн кубметр 
олан Нещрям су анбарыны эюстярмяк олар. 
Араз  дярйачасынын  су  тутуму  нязяря  алынмаса,  су 
анбарларынын  цмуми  щяъми  Бабяк    районунда  27,7  млн 
кубметря,  Шащбуз  районунда  104  млн  кубметря,    Шярур 
районунда  135,4  млн  куб  метря,  Ъулфа  районунда  15  млн 
кубметря,  Ордубад  районунда  24  млн  кубметря  чатыр.  
Беляликля,  Мухтар  Республиканын  су  анбарларына  300  млн 
кубметрдян чох су топланыр вя ондан ийун-август айларында 
якин сащяляринин суварылмасында эениш истифадя едилир. Бундан 
башга, су щювзяляри цзяриндя гурулмуш судартан гурьулар – 
насослар васитясиля тягрибян 18-20 мин  щектар торпаг сащяси 
дя су эюрцр. 
1971-ъи  илдя,  Араздан  гидасыны  алан,  сащяси  4,50  км-
дян чох, 12,0 млн кубметр су щяъминя малик Мил-Муьан су 
анбары да щямин яразилярдя су чыхармаг цчцн йарадылмышдыр. 
Якяря чайынын Араза тюкцлдцйц йердян сонра, су ахыны 
истигамятиндя,  Гуручай  вя  Кюндялянчай  Аразын  голларына 
чеврилмиш  олур.  Араз  чайы  юз  ашаьы  ахынларында  100  км-дян 
артыг  бир  мясафядя  щеч  бир  гол  гябул  етмир.  Араз,  дяниз 
сявиййясиндян 78 метр йцксякликдя Кцр-Араз овалыьына чыхыр 
вя  140  км  мясафядян  сонра  Кцря  чатыр.  Мил-Гарабаь  вя 
Муьан  дцзляриндя  мейиллик  азалдыьындан  чайда  суйун  ахын 
сцряти  зяифляйир.  Гарадонлу  йашайыш  гясябяси  йахынлыьында 
Аразын орта иллик су сярфи 218 кубметр санийя тяшкил ется  дя, 
ян  чох  су  сярфи  1520  куб  метр  санийя,  ян  аз  су  сярфи  ися  16 
кубметр санийяйя гядяр енир. 
Юлкя  чайлары  исярисиндя  ян  лилли  сайыланы  Араз  чайыдыр. 
Лиллийиня  эюря  о, Йер кцряси  чайлары арасында биринъи йерляр-
дян бирини тутур. Бу лиллилик дяряъяси ону щятта узунлуьу 6671  
км  олан  Нил  чайындан  да  габаьа  атыр.  Гарадонлу  йашайыш 
сащясиндя иллик орта лиллилик 140 грам куб метрдир. Максимал 
орта  айлыг  лиллилик  май  айында  мцшащидя  едилмякля  бунун 
кямиййят эюстяриъиси щятта 2800 грам кубметрдян чох олур. 

 
115 
Бунун  ян  аз  орта  айлыг  кямиййят  эюстяриъиси  312  грам 
кубметр олмагла декабр айында мцшащидя едилир. Ил ярзиндя 
Араз  чайы  ня  аз,  ня  чох  18  млн  т  асылы  чюкцнтц  апарыр  ки, 
бунун да 79 фаизи йаз айларына тясадцф едир. 
Тарихдян  мялумдур  ки,  гядимдя  Араз  чайы  билаваситя 
Хязяр  дянизиня  тюкцлцрмцш.  О  заман  чай  дашдыгда  кцллц 
мигдарда  эятирдийи  асылы  материаллары  Муьан  дцзцндя  чюк-
дцрярмиш.  Щал-щазырда  беля  дашынмалар  Муьан  дцзцнц  су-
варан суварма каналларында баш верир. Яввялляр Араз чайы юз 
йатаьыны  тез-тез  дяйишярмиш.  1896-ъы  илдя  Араз  чайы  ашаьы 
ахынында  дашгынларын  гаршысыны  алмаг  цчцн  чякилмиш  сащил 
бойу бяндляри йарараг 180-200 мин ща  торпаьы су иля ящатя 
едяряк бирбаша Хязяр дянизиня тяряф Муьан дцзцндян юзцня 
йени йатаг ачмышдыр. Лакин суйун  сявиййяси дцшяндян сонра 
о йеня юз яввялки йатарыьа гайытмышдыр. 
Араз  чайынын  щювзясиндя  асан  щялл  олунан  вя  йуйула 
билян сцхурларын олмасы, онун минерал дузларла зянэинлийиня 
сябяб  олмагдадыр.  Бу  минераллашма  максимума  аз  сулу 
дюврлярдя, минимума ися дашгын дюврляриндя малик олур. 
  Минэячевир су анбарында йай айларында суйун сятщини 
юртян  вя  чох  назик  олан  мави-йашыл  рянэли  юртцк  бцтцн  Кцр 
чайында  еколожи  шяраитин  кяскинляшмясиндян  хябяр  верир. 
Еляъя  дя  беля  бир  вязиййят  Шямкир  су  анбары  истифадяйя 
верилдикдян  сонра  орада  да  тякрарланыр.  Демяли,  Орта  Кцр 
каскадында  йени  су  анбарларынын  тикилмяси  еколожи  ъящятдян 
ясасландырылмалыдыр. 
  Араз  чайында  йаранан  аьыр  еколожи  вязиййят  щяйяъан 
тябили чалыр. Бу, Кцр чайындакы вязиййятля мцгайисяолунмаз 
дяряъядя дящшятли вя тящлцкялидир. Онун сол голларындан олан 
Раздан  чайы  юз  суйунн  чирклянмя  дяряъясиня  эюря 
Ермянистан  Республикасында  «чемпион»луг  едир.  Раздан, 
Чаренсаван,  Иряван  шящярляринин  сянайе  мцяссисяляринин 
чиркаб  сулары  вя  чайын  сащилиндя  йерляшян  диэяр  йашайыш 
мянтягяляринин мяишят туллантылары бу чайа атылыр. Кечян ясрин 
80-ъи  илляриндя  Раздан  чайына  бурахылан  чиркаб  суларынын 

 
116 
орта иллик мигдары 210 млн кубметрдян аз олмамышдыр. Йай 
айларында  Араз  чайында  сявиййя  алчалан  заманы  Раздан 
чайында чиркаб суларынын щяъми азалмыр. Нятиъядя, «Араз су 
говшаьы»  су  анбарында  чох  тящлцкяли  вязиййят  йараныр.  Исти 
щава  шяраитиндя  суйун  «чичяклянмяси»  баш  верир  вя  бу 
балыгларын кцтляви гырылмасына сябяб олур.  
Кцр  чайынын  бцтцн  голлары  бюйцк  халг  тясяррцфаты  ящя-
миййяти кясб етсяляр дя, онун сол сащилдян йанашдыьы Алазан, 
Кишчай,  Кцрмцкчай,  Яйричай,  Иори,  Талачай,  Михахчай, 
Шинчай,  Ширван  зонасыннын  чайларындан  Яриъанчай, 
Турйанчай,  Эюйчай,  Эирдиманчай,  Аьсу  чайлары  хцсуси 
чякийя  маликдирляр.  Бу  чайлар  Баш  Гафгаз  сыра  даьларынын 
ъянуб йамаъындан юз мянбялярини эютцрцрляр. Даими гарлары, 
бузлары  вя  бол  йаьынтылары  олан  Баш  Гафгаз  сыра  даьлары, 
щямин  чайларын  спесифик  хцсусиййятляря  малик  олмаларына 
сябяб олур. Бир тяряфдян ярази релйефинин чох бюйцк мейиллийя 
малик  олмасы,  диэяр  тяряфдян  йаьынтыларын  чох  дцшмяси, 
щямчинин бурада сцхурларын асанлыгла ашынан эилил шистлярдян, 
гум дашларындан, ящянэ дашларындан ибарят олмасы чайларда 
дящшятли  селлярин  ямяля  эялмясиня  сябяб  олур.  Чайлар 
эятирдикляри чохлу сайда бярк материаллары чюкдцряряк (ашаьы 
ахынларда)  минлярля  щектар  сащя  тутан  эятирмя  конуслары 
йарадырлар. Тез-тез  баш верян селляр нятиъясиндя  чайлар ашаьы 
ахынларында  юз  йатагларыны  дяйишир,  голлара  парчаланырлар, 
бязян  ясас  йатаг  иля  голу  бири-бириндян  айырмаг  беля 
мцмкцн  олмур.  Торпагларын  вя  грунтун  аллцвиал,  деллцвиал 
олмасы  суларын  йеря  щопмасыны  даща  да  асанлашдырараг 
онларын эятирмя  конусларынын гуртараъаг щиссяляриндя  булаг 
шяклиндя  йер  сятщиня  чыхмаларына  сябяб  олурлар.  Эятирмя 
конусларынын юлчцляри 2-30 км арасында дяйишир. 
  Бу  сащянин  ян  бюйцк  чайларындан  бири  цмуми  узун-
луьу 413 км, юлкя дахилиндя 90-95 км олан Алазан чайыдыр
Онун  мянбяйи  2837    м  йцксякликдя  олмагла  су  топлайыъы 
сащяси  16920  кв.км-дир.  Чайларын  сулары  йеря  щопмайа, 
сувармайа  сярф  олунур.  Газ,  йералты  вя  йаьыш  суларындан 

 
117 
гидаланан  Алазан  чайынын  иллик  орта  су  сярфи  100  кубметр 
санийядян аз дейилдир. 
Ширван чайларында иллик ахымын 60-70%-я гядяри йаз-йай 
айларына  дцшмякля  башлыъа  олараг  сувармада  истифадя 
олунурлар. 
  Кцрцн  саь  голлары  Кичик  Гафгазын  шимал-шярг  вя  ъя-
нуб-шярг йамаъларындан ахан чайлары ящатя етмякля онларын 
шябякя  сыхлыьы  релйефдян,  битки  юртцйцндян,  йаьынтыларын 
мигдарындан вя бир сыра диэяр амиллярдян асылы олараг инкишаф 
етмишляр. 
Гейд етмяк лазымдыр ки, Кичик Гафгаз чайларынын даь 
чайы характерли олмаларына бахмайараг, бурада бир-бириндян 
айдын  фярглянян  тясяррцфат  ящямиййяти  кясб  едян  эятирмя 
конуслары юзцнц эюстярмир. 
Аьстафачай,  Шямкирчай,  Товузчай,  Зяйямчай,  Гош-
гарчай,  Эянъячай,  Кцряк  чай,  Тяртяр,  Тутгунчай,  Левчай, 
Турагайчай, Хачынчай, Гаргарчай Кцрцн саь голларыдырлар. 
Узунлуьу    133  км,  сутоплайыъы  сащяси  2500  кв  км, 
орта иллик су сярфи 9,30 кубметр санийя, иллик ахын щяъми 293,3 
млн  кубметр  тяшкил  етмякля  2800  м  щцндцрлцкдян 
мянбяйини  алан,  иллик  ахым  щяъминин  60%-я  гядярини  май-
сентйабр  айларында,  5%-я  гядярини  ися  гыш  айларында  ахыдан 
Аьстафачай сувармада эениш истифадя олунур. 
Аьстафачайдан  1969-ъу  илдя  чякилмиш  суварма  кана-
лынын  узунлуьу  69  км,  субурахма  габилиййяти  25  куб  метр 
санийя, сувара билдийи ярази  30 мин щектардан чохдур. 
Ана  Кцрцн  чох  ящямиййятли  саь  голларындан  бири  дя 
Шямкирчай сайылыр. О, демяк олар ки, бцтцн 95 км узунлуьу 
бойу республика яразиси иля ахыр. Чай юз мянбяйини 2920 метр 
йцксякликдян эютцрцб дяниз сявиййясиндян 93 м йцксякликдя 
Кцр чайына говушур. Онун орта ахынларда орта иллик су сярфи 
8,40  кубметр  санийядян  чох  дейилдир.  Лакин,  иллик  ахым 
щяъми  264,9  млн  кубметря  бярабярдир.  Бунун  да  60  фаизя 
гядяри  май-сентйабр  айларына  тясадцф  едир.  Чайын  суйуна 
истещлакын  иллик  чохлуьу  онун  цзяриндя  су  говшаьынын 

 
118 
йарадылмасына сябяб олмушдур. Беля ки, бурада ейниадлы су 
анбары  вя  су  електрик  стансийасы  йарадылмышдыр.  1982-ъи  илдя 
йарадылмыш  Шямкир  су  анбарынын  сащяси  116  кв.км  олмагла 
сащил хяттинин узунлуьу 93 км-я чатыр. Анбарын щяъми ися 2,7 
млрд  кубметрдир.  Йарадылмыш  Шямкир  СЕС-ин  эцъц  380  мин 
квт-дан  артыг  олмагла  иллик  електрик  енержи  щасилаты  950  млн 
квт/саата  гядярдир.  Електрик  енержиси  вермякля  йанашы  о, 
Эянъя-Газах  зонасында  100  мин  щектара  гядяр  якин 
сащясинин суварылмасына, балыгчылыьын инкишафына, микро иглим 
йарадылмасына,  эюзял  мянзярянин  мювъудлуьуна,  туризмин 
инкишафына сябяб  олмушдур.  СЕС щяр бири 190 мин кВт эцъя 
малик олан 2 щидроагрегатдан ибарят олмагла 1982-1983-ъц 
иллярдя там эцъц иля ишя салынмышдыр. 
Азярбайъан  Республикасында  суйа,  сувармайа,  айры-
айры  тясяррцфат  сащяляринин  инкишафына  вя  йениляринин  йара-
дылмасына  вя  саирянин  мювъудлашмасына  тялябатын  артмасы 
шимал-гярб  зонасында  бир  даща  йени-йени  тябии  мянбялярин 
ашкарланмасыны  зярури  етмишдир.  Дейилянлярин  щялл  едилмяси 
цчцн  Йеникянд  чайынын  суйундан  да  истифадя  етмяк  лазым 
эялмишдир.  Бу  мягсядля,  Кцр  чайы  щювзясиндя  щяля  чохдан 
тикинтисиня башланылан Йеникянд су анбарынын, щабеля ейниадлы 
СЕС-ин йарадылмасы цчцн Авропа Йенидянгурма вя Инкишаф 
Банкындан 53,2 млн АБШ доллары щяъминя кредит алынмышдыр. 
Йеникянд су анбары 2000-ъи илин 23-дя  истифадяйя  верилмякля 
78  кв  км  яразийя,  158,1  млн  кубметр  щяъмя  маликдир. 
Шямкир СЕС-нин эцъц  112,5 МВ-а чатан 4 щоризонтал-цфцги 
типли  щидроагрегата  маликдир.  Щал-щазырда  онун  эцъц  150 
МВт-а гядяр артырылмышдыр. 
Юлкя чайларына хас олан ящямиййятли кейфиййятляр Кичик 
Гафгазын Гарабаь йайласынын 3158 м йцксякликляриндян баш 
алан  Тяртяр  чайына  да  аиддир.  Онун  узунлуьу  200  км  олса 
да,  сутоплайыъы  габилиййяти  2650  кв  км-дян  чохдур.  Йухары 
ахынларда о, даь чайы характерли олса да, дцзянлийя чыхаркян 
бу  кейфиййят  дяйишир.  Юз  ахыны  бойу  Тутгунчай,  Лейчай, 
Турагай чайларыны йан голлар олараг юзцня гябул етмякля су 

 
119 
щяъмини  хейли  артырмыш олур.  Дцзянлийя  чыхаркян  Тяртяр  чайы 
кянд  тясяррцфаты  цчцн  чох  йарарлы  олан  эятирмя  конусу 
йарадыр.  Суварма  фяалиййятини  щяйата  кечирмяк  цчцн  Тяртяр 
шящяри  йанларындан  бир  нечя  каналларын  йарадылмасы 
зяруриляшмишдир.  Чайын  шябякя  сыхлыьы  0,33  км.  кВ.км-дир. 
Мадаэиз йашайыш мянтягяси йахынлыьында  чайын орта иллик су 
сярфи  22,0  кубметр  санийядир.  Онун  иллик  ахым  щяъми  693,8 
млн кубметрдян аз дейилдир. Максимал су сярфи май айында, 
минимал  су  сярфи  ися  гышын  декабр-март  айларында  8-13 
кубметр  санийя  олур.  Орта  айлыг  су  сярфи  79  кубметр 
санийяйя гядярдир. Ийул-августда орта айлыг су сярфи 17-28,0 
кубметр санийяйя гядяр олур. Тяртяр иллик ахым щяъминин 75 
фаизя гядярини йаз-йай айларында ахыдыр. Онун суйундан щяр 
бир сащядя, о ъцмлядян сувармада эениш истифадя едилир. 
Тяртяр  чайы  цзяриндя  Сярсянэ  су  анбары  вя  СЕС 
йарадылмышдыр.  Бу  1978-ъи  илдя  мювъудлашмышдыр.  Су  ан-
барынын  сащяси  13,85  кв  км-дир.  Онун  щяъми  560  млн 
кубметр, сащил хяттинин узунлуьу 47 км-дян аз дейилдир. О, 
91  мин  щектар  торпаг  сащясиня  су  чыхарылмасына  имкан 
вермишдир. 
Тяяссцфля  вя  чох  цряк  аьрысы  иля  гейд  олунмалыдыр  ки, 
Азярбайъан Республикасынын Ермянистанла вя ишьал олунмуш 
17  мин  кВ.км  яразилярля  щямсярщяд  олан  бюлэялярин 
щамысында  ермяни  тяъавцзкарлары  суварылан  торпаглара  ве-
риляси  суйун  щамысынын  габаьыны  кясмишляр.  1976-ъы  илдя  ис-
тифадяйя  верилян  Сярсянэ  су  анбарынын  суйундан,  електрик 
стансийасынын  енержисиндян,  балыгчылыг  тясяррцфаты  мящсулла-
рындан  щяля  дя  истифадя  едя  билинмир.  Эоранбой,  Тяртяр, 
Бярдя  районларында  10  мин  щектарларла  якин  сащяляринин 
суварылмасы  цчцн  чякилмиш  суварма  каналларына  ермяниляр 
тяряфиндян  су  верилмядийиндян  эюстярилян  районларын  тясяр-
рцфатлары,  ящалиси,  ятраф  мцщит  су  чатышмазлыьындан  олмазын 
язиййятлярини чякмяли олурлар. Иш о йеря чатмышдыр ки, бязи чох 
сулу  иллярдя  «артыг»  галан  су  яразинин  мювъуд  суварма 
каналларына  йох,  онларын  явязиня  Тяртяр  чайынын  йатаьына 

 
120 
бурахылыр вя бурада йарадылмыш мювъуд тясяррцфатлара бюйцк 
фялакятляр  эятирмиш  олур.  Гейд  олунан  щаллара  бцтцн  зябт 
олунмуш  яразилярин  щамысында,  о  ъцмлядян,  Аьдам,  Фцзули 
районлары  яразиляриндя  дя  раст  эялинир.  Ермяниляр  тяряфиндян 
ишьал олунмуш яразилярдя  олан су анбарлары эярякли олмайан 
фясиллярдя  гясдян,  билярякдян  бошалдылыр,  нятиъядя  ахан  су 
якин сащялярини вя йашайыш мянтягялярини юз аьушуна алан су 
фялакятдян башга щеч бир шейя эярякли олмур.  
Ермяниляр  тяряфиндян  зябт  олунан  яразилярдя  1975-ъи 
илдя Тяртяр чайы цзяриндя сащяси 0,80 кв км, щяъми 5,50 млн 
кубметр  олан  Мадаэиз  су  анбары  да  юз  ящямиййятини 
сахламагдадыр. 
Республиканын  уъгар  гярбиндя,  бир  тяряфдян  Ермяни-
станын  ящатясиндя  йерляшян  Газах  району  кяндляринин  бир 
нечясинин  йандырылмасы  вя  даьыдылмасы,  дцшмян  ялиня  кеч-
мяйян  кяндлярдя  бир  чох  евлярин  узаг  мясафядян  ачылан 
атяшля  даьыдылмасы,  щяйятйаны  вя  якин  сащяляриндя  ишляйян 
инсанларын  ермяни  снайперляри  тяряфиндян  щядяфя  алынмасы, 
кяндляря  истигамятлянян  ичмяли  вя  якиня  йарарлы  суларын 
гясдян кясилмяси, тарихи абидялярин, ата-бабаларын уйудуглары 
гябиристанлыгларын, надир тябият инъиляринин вя саир варлыгларын 
мящв  едилмяси  кими  фактлар  Ермянистанын  Азярбайъан 
Республикасына  гаршы  йеритдийи  эеносид  сийасяти  (Хоъалыда 
олдуьу кими) иля йанашы, щям дя екосид сийасятини эюстярир. 
Хачынчай  вя  Гаргарчай  мешяликлярля,  дярин  дярялярля 
ахараг дцзянлийя чыхдыгда ящямиййятли вя мящсулдар аллцвиал 
торпаглардан 
ибарят 
эятирмя 
конуслары 
йарадырлар. 
Хачынчайын мянбяйинин йцксяклийи 2155 метр, мянсябининки 
ися 75 м олса да, бу, Гаргарчайда мцвафиг олараг 2418 м 
вя  13  м  тяшкил  едир.  Хачынчайын  узунлуьу  119  км-дир. 
Сутоплайыъы  сащяси  657 кв  км-я  бярабярдир.  Онун  орта  иллик 
су  сярфи  1,70    кубметр  санийядян  артыг  дейилдир.  Юлкянин 
дилбяр эушясиндя йерляшян Хачынчай цзяриндя тялябаты юдямяк 
цчцн 1964-ъц илин мящсулу сайылан ейниадлы су анбарыны гейд 
етмямяк олмаз.  Онун  сащяси 1,76 кв км-дир. Су щяъми 23 

 
121 
млн кубметрдян артыгдыр. Бу эюстяриъиляр, йяни Гаргарчайын 
узунлуьу 109 км, сутоплайыъы сащяси 1490 кв км, орта иллик 
су  сярфи  4,03  куб  метр  санийяйя  бярабярдир.  Хачынчай  вя 
Гаргарчай юз мянсяблярини Кцря чатдыра билмирляр. 
Нахчыван  Мухтар  Республикасында  400-я  гядяр  чай 
вардыр.  Онлардан  334-нцн  узунлуьу  5  км-я  гядяр,  31-нин 
узунлуьу  6-10  км,  24-нцн  узунлуьу  11-25  км,  7-нин 
узунлуьу  26-50  км,  3-нцн  узунлуьу  51-100  км,  1-нин 
узунлуьу  100 км-дян артыгдыр (Шярги Арпачай). 
Кцрцн саь голу олан Араз чайнын сол голлары Нахчыван 
Мухтар  Республикасы  яразисиндян  ахан  чайлары  юзцндя 
бирляшдирир.  Бунлар  ясасян  Кичик  Гафгазын    Зянэязур  вя 
Дяряляйяз  силсиляляриндян  баш  аланлардыр.  Бурада  мювъуд 
олан  чайлар  Шярги  Арпачай,  Нахчыванчай,  Ялинэячай,  Эи-
ланчай,  Дцйцлцнчай,  Вяняндчай,  Яйлисчай,  Ордубадчай, 
Кятямчай  вя  саирялярдир.  Эюстярилянлярин  щамысынын  гида-
ланмасы  гарлар,  йералты  сулар,  о  ъцмлядян  минерал  булаглар, 
йаьыш сулары, хырда даь эюлляри щесабынадыр. 
Шярги  Арпачай  мянбяйини  3045  м  йцксякликдян 
эютцряряк  дяниз  сявиййясиндян  800  м-дян  йцксякдя  Аразла 
говушур. Узунлуьу 126 км, сутоплайыъы сащяси 2633 кв км, 
чохиллик  орта  су  сярфи  25,7  куб  м/с,  ийул-августда  суйу  чох 
азалыр, суйундан сувармада эениш истифадя олунур. 
Узунлуьу  87  км  олан  Нахчыванчайын  сутоплайыъы 
сащяси  1630  кв  км-дир.  Онун  мянсябиндя  бир  чох  хырда 
йцксяк  даь  эюлляри  вардыр.  Ганлыэюл,  Батабатэюл  бурада 
йерляшир.  Йай  айларында  Нахчыванчайын  суйу  чох  азалдыьы 
цчцн  эюстярилян  даь  эюлляринин  гаршысында  тикилмиш  бяндляр 
йайда  чайа  бурахмаг  мягсядиля  йазда  ярийян  гарларын 
суйуну  сахлайыр.  Беля  бир  бянд  Батабатэюлдя  щяля  1949-ъу 
илдя тикилмишдир. Чайын су сярфи 4,51 кубметр санийядир. 
Нахчыван  Мухтар  Республикасынын  Вайхыр  чайы  цзя-
риндя йарадылмыш су анбары щесабына ейниадлы СЕС 20 декабр 
2006-ъы  илдя  цмуми  эцъц  4,5  Мвт  олмагла  истифадяйя 
верилмишдир.  О,  ейни  заманда  суварма  ишлярини  дя  хейли 

 
122 
йахшылашдырмышдыр.  Мухтар  Республикада  дейилянлярдян 
башга Нещрям Ы, ЫЫ, Батабат Ы, ЫЫ, Ганлыэюл вя с. су анбар-
лары да фяалиййятдядир. 
Кичик  Гафгазын  ъянуб-шярг  йамаъларындан  ахан 
чайлар ейни заманда Араз  чайынын  сол  голлары олуб, ясасян 
гар вя  йаьыш суларындан гидаланырлар. Бурада  узунлуьу 179 
км,  сутоплайыъы  сащяси  2972  кв  км,  орта  иллик  су  сярфи  19,9 
кубметр санийя тяшкил едян Базарчай, щабеля, узунлуьу 130 
км олан Якярячайын сутоплайыъы сащяси 2568 кв км-дир. Орта 
иллик  су  сярфи  8,40  куб  м/с  олмагла  щидроенержи  нюгтейи-
нязярдян чох ящямиййятлидир. 
Чох  азсулу  олмасы  иля  фярглянян  Гуручайын  узунлуьу 
74 км, сутоплайыъы сащяси 443 кв км, орта иллик су сярфи 1,60-
2,30 кубметр санийяйя чатыр. Чайда су аз олдуьундан ящали 
кящриз суларындан да истифадя едир. 
Юлкянин ян рцтубятли вя чох атмосфер чюкцнтцляри дцшян 
зонасы  Лянкяран  –  Талыш  сащяси  сайылыр.  Беля  шяраитя,  эеоложи 
гурулуш,  щидрографийа  шябякясинин  сыхлыьына  юз  тясирини 
эюстярмяйя билмяз. 
Мювъуд  чайлар  Талыш  даьларындан  башлайараг  юз 
ахымларыны  Хязяр  дянизиня  чатдырырлар.  Бир  чох  хырда  чайлар 
ися  Хязяр  дянизиня  чатмадан  эятирдикляри  ня  варса  дцзян-
ликдя  йайараг  батаглыгларын  ямяля  эялмясиня  сябяб  олурлар. 
Бязи  чайлар  ися  дяниз  сащиляриндя  олан  гум  тяпялярини  йарыб 
кечя  билмядикляриндян  кичик  вя  узунсов  эюл  вя  эюлмячяляр 
йарадырлар ки, буна да йерли адамлар – ящали мярдо дейирляр. 
Яразинин  чайларындан  Болгарчай,  Лянкяранчай,  Бя-
шярц,  Лянярчай,  Эянъябярдчай,  Тянкярц,  Астарачай,  Истису 
вя башгаларыны эюстяря билярик. 
Чайларда  дашгынлар  илин  сойуг  вахты  дцшян  йаьынтылар 
заманы  баш  верир.  Бу,  март-апрел,  нойабр-йанвар  айларына 
тясадцф  едир.  Ян  аз  су  ися  май-сентйабр,  йяни  илин  исти  вахты 
мцшащидя едилир. 
Бюлэянин  ян  узун  чайы  Болгарчай  сайылса  да,  о,  йай 
вахтлары  тамам  гуруйур.  Узунлуьу  126  км-дян  чох  дейил-

 
123 
дир.  О,  юзцнцн  йухары    вя  орта  ахынларында  дювлят  сярщяди 
бойу  ахараг  Мащмудчала  эюлцня  тюкцлцр.  Беля  ки,  мян-
бялярдян айдын олур ки, Болгарчай 1932-1933-ъц илляр ярзиндя 
тамамиля гуруйараг 144 эцн су ахытмамышдыр. 
Бюлэядя бюйцк ящямиййят кясб едян су анбарларындан 
диэяри  ися  щяля  1965-ъи  илдя  йарадылмыш  Болгарчай  су 
анбарыдыр. Онун сащяси 2,0 кв км-дир. Сутоплайыъы щяъми ися 
12,0 млн кубметрдян артыгдыр. 
Юлкядя  140-а  гядяр  су  анбарларынын,  14  миндян  чох 
субартезиан  вя  артезианларын,  узунлуьу  60  000  км-ри  кечян 
суварма  каналларынын,  цмуми  узунлуьу  3000  км-я  чатан 
коллектор  –  дренаж  шябякясинин  мювъудлуьу,  йениляринин 
формалашмагда  олмасы  суйа  олан  истещлакын  эцндян-эцня 
артмасынын эюстяриъиси кими гиймятлянирилмялидир.  
Талыш  даьларынын  гярб  щиссясиндян  юз  мянбяйини  алан 
Виляшчайын  узунлуьу  115  км-дир.  О  бир  сыра  саь  вя  сол  гол-
лара  малик  олмагла  Хязяр  дянизиня  тюкцлцр.  Онун  сутоп-
лайыъы сащяси 935 кв км, щювзясинин орта щцндцрлцйц 984 м 
тяшкил едир. Пайыз йаьышларында чайын суйу артса да, августда 
су азалмасы мцшащидя едилир. 
Сутоплайыъы сащяси 1082 кв  км, орта иллик су сярфи 8,02 
куб  метр  санийя,  саь  вя  сол  голлара  малик,  2436  м 
щцндцрлцйц  олан  Гызйурду  зирвясиндян  башланьыъыны  алан  вя 
нящайят  81  км  узунлуьа  малик  олмагла  Хязяр  дянизиня 
тюкцлян Лянкяран чайыдыр.  
Азярбайъан  Республикасынын  ян  ъянуб  чайы  узунлуьу 
36  км-дян  чох  олан,  Иран  Ислам  Республикасы  иля  сярщяд 
бойу узанан вя сол тяряфдян Истису чайыны юзцня говушдуран, 
йухары  ахынларда  ити,  ашаьы  ахынларда  ися  зяиф  сцрятля  ахан 
Yüklə 1,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin