Bahlul Yusifli
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT Giriş .......................................................................................................................................... 2
- .................................................................................................................................................. 2
- .................................................................................................................................................. 3
- Yekun təhlillər. ........................................................................................................................ 6
- Residivin və ümumilikdə azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsin mənəvi-psixoloji tədqiqatı.
- Cəzaçəkmə müəssisələrin şəraitindəki boşluq və onun məhkumun islahetmə ilə əlaqəsi.
- Ortaya çıxan çətinliklər və onların həllində yanaşma istiqaməti.
|
Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
1
Bahlul Yusifli ✵
The role of improving internal condition of institutions for an imprisoned person (recidivist) of the prisons of Azerbaijan Republic, in becoming an exemplary citizen (Azərbaycan Respublikasın penitensiar müəssisələrində azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsin(residivin) nümunəvi vətəndaşa çevrilməsində müəssisədaxili şəraitin təkmilləşdirilməsinin rolu) Annotasiya Cəzaçəkmə müəssisələrin əksəriyyətində məhkumların artımı, o cümlədən hər dəfə eyni məhkumların olması bizi məyus edir. Bunun qarşısı alınması üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi şərtdir. İlk olaraq, biz bu cür müəssisələrə baxış nöqtəmizi, yəni cəzaçəkmə müəssisələrinə “islahetmə mərkəzi” kimi yanaşmalıyıq ki, həmin baxış nöqteyə müvafiq məntiqli ardıcıllıqla hərtərəfli məhkumları inkişafa sövq edəcək yaxşılaşdırma işləri həyata keçirilsin. Bundan yanaşı qanunvericilikdəki boşluq və qüsurların aradan qaldırılmasıda həmin məntiqli işlərin davamı kimi qiymətləndirməliyik. Beləliklə, məqalə baş yanaşmanı təklif edir və hal-hazırki vəziyyəti təhlil edərək aşkarlanmış qüsur və boşluqlara dair müvafiq tövsiyələr irəli sürür.
The increase of inmates in most of the prisons, including the constant presence of the same inmates, disappoints us. In order to prevent this, it is essential to take certain measures. First, we should change our view point to such kind of institutions, in other words to refer them as “a place of reform”, so that according to the view point, improvement works will be carried out to stimulate comprehensive logical sequenced development of the inmates. Besides this, we should asses the removal of the gaps and the shortcomings in the legislation as the logical continuation of the improvement works. Thus, the article offers a general approach and by analyzing the current situation, suggests recommendations against the discovered flaws and gaps.
✵ LL.B., Baku State University, 2017; Attorney assistant at Law office #13 Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
2
MÜNDƏRİCAT Giriş .......................................................................................................................................... 2 Residivin və ümumilikdə azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsin mənəvi-psixoloji tədqiqatı. .................................................................................................................................................. 2 Cəzaçəkmə müəssisələrin şəraitindəki boşluq və onun məhkumun islahetmə ilə əlaqəsi. .................................................................................................................................................. 3 Ortaya çıxan çətinliklər və onların həllində yanaşma istiqaməti. ....................................... 5 Yekun təhlillər. ........................................................................................................................ 6 Nəticə. ....................................................................................................................................... 7
Giriş
u yazı işi, əsasən, Azərbaycan Respublikası penitensiar müəssisələrin “islahetmə mərkəzi” kimi vəzifəsini qabartmasından, azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsin layiqli vətəndaş olması yolunda cəzaçəkmə müəssisələrdəki şəraitin islahetmə xarakterli boşluqlarından, praktikada əmələ gələn çətinliklərdən və ona yanaşma istiqamətlərindən bəhs edir. Sonda şəxsiyyətindən asılı olmayaraq məhkumun necə nümunəvi vətəndaşa çevrilməsi üçün təkliflər irəli sürülür.
Biz məhbusların mənəvi-psixoloji aspektini tədqiq etməliyik ki, zəifliklərini aşkar edib onların aradan qaldırılması üçün istiqamət və yollarını işləyib hazırlayaq. Residiv dedikdə, əvvəllər müəyyən müddətə cəzaya məhkum olunmuş və məhkumluq müddəti bitmədən yenidən qəsdən və ya həmcins cinayətin törədilməsinə görə azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslər başa düşülür. Residivlər də törətdiyi cinayətin sayı və ağırlığına görə 3 növə ayrılırlar: sadə, təhlükəli və xüsusi təhlükəli residiv. 1 Bu şəxslərin və digər məhkumların ortaq mənəvi-psixoloji əlamətini müəyyənləşdirməmişdən qabaq, onların bioloji xarakterini müəyyənləşdirək. Xarakter-temperamentinə görə məhkumlar 4 növə ayrılırlar: sanqvinik, fleqmatik, xolerik və melonxolik. 2 Sanqviniklər, əsasən, 1 Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi, maddə 65.1 2 İsfəndiyar Ağayev, Azərbaycan Respublikasının Cəza-İcra Hüququ Ümumi Hissə, s.144 (2007) B
Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
3
həyatsevər, konfliktləri həll etmə bacarığında olurlar və xarici mühitin onlara təsiri az müşaiət olunur. Qabiliyyətlidirlər və səbrli, yaradıcılığa meyillidirlər. Başlarını müvafiq məşğuliyyətlərlə qatırlar, əsasən də, həzzverici məşğuliyyətlərlə. 3 Bu tip insanlar, adətən narkotik aludəçisi olurlar. Fleqmatiklərdə soyuqqanlılıq və özünəqapalılıq müşaiət olunsa da, xarici amillərə qarşı dözümlü, yüksək səriştəli məhkumlardır. Rahat və sakit təbiətli olurlar. Mənfi tərəfləri isə özündən razılıq, asanlıqla qarşı tərəfi tənqid edən, bəzən də qərarsız və qorxaq ola bilirlər. 4 Fleqmatiklərdən fərqli olaraq xoleriklər qızğın təbiətli, əhvalı kəskin dəyişən hiperaktiv məhkumlar olur. Xarici təsirlərə həddindən artıq yüksək təsir reaksiya verən, qüvvətli sinir impulslarına malik, qürurlu, qüvvətli və hövsələsiz olurlar. Tez yorulandılar. 5 Melonxoliklər isə kiçik səbəbdən belə əhval ruhiyyəsi pisə doğru dəyişir, çünki onlarda sinif sistemləri əsasən zəif olur. 6 Özlərinə qapalı və bədbin olurlar, heçnəyə ümid bəsləmirlər, əksər vaxt narahat və təmkinli olurlar. 7
Bu tip şəxslərin bioloji əlamətlərindəki zəiflik onların məhkumluq həyatının yaşamasına səbəb olur və onların kökündən dəyişdirilməsi müşkül məsələdir, lakin bunlardan qabaq onlar bir məsələni dərk etməlidir ki, xarici mühitindən asılı olmayaraq, hərkəs kimi ətraf mühitə hörmət, diqqət, rəğbət və şəvqət göstərməlidir. Bunlar sülh şəraitin və birgə yaşayışın əsasıdır. Sadaladığımız hərəkətlər hörmət xətrinə hörmət, rəğbət xətrinə rəğbət yox, məhz qarşılıqsız həyata keçirilməlidir və bunun üçün isə müntəzəm mənəvi tərbiyələndirmə şərtdir. Əgər residivlər bir-birinə öz “görünməz məcəllə”-lərinə uyğun hörmət edirsə 8
Onlar daima hörmət axtarırlar və bunun üçün isə güc tətbiq etməklə kifayətlənirlər. Anlamırlar ki, qorxu ilə qazanılan hörmət, saxta hörmətdir. Cəzaçəkmə müəssisələrin şəraitindəki boşluq və onun məhkumun islahetmə ilə əlaqəsi. Cəzaçəkmənin başlıca məqsədlərindən biri də islah etməkdir. 9 Azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsə, şəxsiyyətindən asılı olmayaraq, gərək günün 24 saatın əksər hissəsində islah edilmə şəraitində olsun. Bəzi Avropa ölkələrində “penitensiar müəssisə” sözü “şəxsi islahat (bərpa) mərkəzi” kimi istifadə edilmişdir. Bu cür ifadə penitensiar müəssisələrin işçi
3 Four Temperaments: Sanguine, Phlegmatic, Choleric, and Melancholic Personality Types (2015) http://psychologia.co/four-temperaments/ (son baxış 25 April, 2017) 4 “THE FOUR HUMAN TEMPERAMENTS” by Dr. D. W. Ekstrand (2012) http://www.thetransformedsoul.com/additional-studies/miscellaneous-studies/the-four-human- temperaments (son baxış, 25 Aprel 2017) 5 Ağayev, ss.144-145 6 Jan Strelau, Psychology of Individual Differences with Particular Reference to Temperament, s.3 (2-ci cild, 2005) 7
3-cü buraxılış, 1991) 8 Micheal Smith, The Present Insights, s. 130, § 5 9 Ağayev, s.156 Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
4
heyətinə, öz işlərini daha səmərəli və ətraflı görməsi üçün “azadlıqdan məhrum etmə yeri” ilə müqayisədə daha cəlbedici səslənə bilər. Konsepsiyanın mahiyyəti ondan irəli gəlir ki, “penitensiar müəssisə” şəxsin bərpa edilməsi üçün yerdir və məqsədi şəxsi yenidən nümunəvi vətəndaşlıq statusuna qaytarmaqdır. 10
hörmətin aşılanmasıdır. 11 Bunun üçün isə gərək məhkumun inkişaf səviyyəsinə daimi nəzarət edilsin və onun mənəvi hissləri yüksəldilsin. Şəraitin islahedici xüsusiyyətinin olması vacibdir. Penitensiar müəssisələrdəki şərait məhkumun hüquqları ilə ifadə olunur. Bunlara səfərə çıxma, müşayətsiz gedib-gəlmə, ərzaq məhsulları əldə etmə, banderol-sovqat əldə etmə-yollama, s. aiddir. İndiki şəraiti təhlil etdikdə görürük ki, burada sırf nümunəvi davranış, əməkdə fərqlənmə - məhkumun daha artıq hüququn əldə edilməsi ilə kifayətlənir 12 , yəni bir sözlə yalnız həvəsləndirici xarakterli amillər müşaiət edilir. Hərçənd, bunun məhkuma güclü islahedici təsiri varmı? Düşünürük ki, müntəzəm uzun müddətə effekt qalıcı tərbiyəedici şərait yaradılmayıb. “...azadlıqdan məhrum etmə cəzası və orada yaradılan şərait məhkumun davranışını dəyişsə də, bunun effekti qısamüddətli olur və dərhal sonra xoşagəlməz hal bir də baş verir.” 13 O zaman belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, islahetmə 2 cür təsirə malikdir: daima və müddətli. Həvəsləndirmə tədbirləri müddətli qəbilədəndir və sadəcə məhbusluq müddətində nemətlərin, hüquqların əldə edilməsinə yönəlir. 14 Bu isə şəxsin cəza müəssisələrindəki həyatından sonra nümunəvi vətəndaşa çevrilməsinə kifayət edəcək tədbir hesab edilməməlidir.
Beləliklə, fikrimizi yönəldəcəyimiz məsələ daha çox tərbiyə işidir, çünki tərbiyə işi məhkumun mənəvi və təhsil səviyyəsinin artırılması, əməklə məşğul olması və rəğbət bəsləməsi kimi hisslər aşılayır, və təsiri qalıcı-daima olur. 15
3 vəzifəni balanslaşdırılmış şəkildə həyata keçirməlidir: 1.
İctimai asayışın qorunması; 2.
Rejimin təmin edilməsi; 3.
(Ətraflı bəhs edəcəyimiz) məhkumun islah-bərpasına təşviq edilməsi. 16
çarpır: cəzaçəkmə müəssisə öz gün bölgüsündə məhkumlara məcburi olan tərbiyə işlərində iştirakını nəzərdə “tuta bilər”. 17 Burada dispozitiv norma 10 Avropa Şurası, European Prison Rules, s.108, § 5 (2006) 11 Azərbaycan Respublikasının Cəzaların İcrası Məcəlləsi (bundan sonra AR CİM), maddə 8.1 12 İsfəndiyar Ağayev, Azərbaycan Respublikasının Cəza-İcra Hüququ Xüsusi Hissə, s. 95 (2011) 13 Psychologists Offer Ways to Improve Prison Environment, Reduce Violent Crime (2009) www.apa.org/news/press/releases/2009/08/improve-prison.aspx (son baxış, 18 Mart 2017) 14 Ağayev, Xüsusi Hissə, s. 171 15 Ağayev, Ümumi Hissə, s.157 16 Avropa Şurası, s.113 17 AR CİM, maddə 101.3 Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
5
müəyyənləşdirilmişdir, yəni müdriyyət istəsə tutmaya da bilər, bu isə işçilərin məsuliyyətsizliyinə yol açır və məhkumun reabilitasiyasına böyük maneədir. Qanunvericiliyimizdə tənbeh kimi kamera tipli otaqlara, birnəfərlik kameralara və həbsxanalara keçirilmiş şəxslərin televiziya verilişlərinə baxmasından məhrum edir 18 , bu isə heç də yaxşı addım sayıla bilməz, çünki onlar islah olunma şanslarından məhrum olunurlar. Zənnimizcə, bu fürsəti onların əlindən almaq olmaz, çünki bu nümunəvi vətəndaş olmaq yolunda maneədir. Heç olmasa, yerləşdirildiyi yerlərdə televiziya verilişlərin izlənilməsi üçün şərait yaradılsın. Professor İ.Ağayev tövsiyə edir ki, məhkumlara televiziya verilişləri həftədə cəmi 1 dəfədən az olmayaraq göstərilməlidir 19 , lakin biz düşünürük ki, bu kəmiyyət kifayət etmir. Həftə ərzində müntəzəm keçirilməsinə dair normanın müəyyənləşdirilməsi məqsədəmüvafiq olardı.
Başqa normada müəyyənləşdirilmişdir ki, cəzasını müxtəlif rejimdə çəkənlər bir müəssisədə lakin ayrılıqda çəkə bilərlər. 20 Burada “bilərlər” kəlməsi normanın dispozitiv xarakter daşımasına sövq edir. Bu isə o deməkdir ki, müdriyyət istəsə onları bir saxlaya bilər. Düşünürük ki, layiqli vətəndaşa çevrilmələri yolunda onları mənəvi geri salan mənfi təsirlərdən qorunması üçün, əsasən də residivlərin olduğu cəzaçəkmə müəssisələrində, hərkəs bir-birindən məcburi qaydada ayrılıqda saxlanılmalıdır. Nəzərə də alsaq ki, biri digər cəzaçəkmə müəssisəsinə keçirilir 21 , bu məsələ aktualdır. Ortaya çıxan çətinliklər və onların həllində yanaşma istiqaməti. Tərbiyə işin müxtəlif istiqamətləri vardır. 22 Düşünürük ki, məhkumun nümunəvi vətəndaşa çevrilməsində ən başlıca kömək olan tərbiyə növü, məhz mənəvi tərbiyədir. Şəxs ilk öncə “yaşam həqiqətini” dərk etməli və bacardığı qədər ətraf mühitin zərərsiz qalmasında rol oynamalıdır. 23 Şəxsə aktual kəskin anlarda qərar vermənin istiqaməti öyrədilməlidir ki, törətdiyi əməllər sonra yersiz peşmançılıqla nəticələnməsin. Bu növ tərbiyə işin təmin edilməsində müvafiq olaraq lazımi şərait yaradılmalıdır. Cəzaçəkmə müəssisələrin növlərə ayrılması kifayət deyil, gərək onların daxilində olan residivlər və ömürlük azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslər ayrı- ayrıcalıqda saxlanılsın. İstər-istəməz həmin şəxslər birgə olduqda, bir-birinə mənfi təsir etmiş olurlar, bu isə şəxsin islah prosesini ləngidir və geriyə salır. Gələcəkdə bu cür mənfi təsirdən şəxsin yenidən cinayət törətməsi qaçılmazdır.
18 AR CİM, maddə 102.4 19 Ağayev, Xüsusi hissə, s.169 20 AR CİM, maddə 72.6 21 AR CİM, maddə 70 22 Ağayev, Xüsusi hissə, s. 158 23 Eckhart Tolle, A NEW EARTH Awakening to Your Life's Purpose, s.157, § 4 (1-ci nəşr, 2005) Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
6
Penitensiar müəssisələrin işçi heyətinin aşağı səviyyəli hazırlığı bəzən məhkumlarla müntəzəm konfliktlərə səbəb olmuşdur, bu da müəssisədaxili cinayətlərin törədilməsinə sövq edir. Düşünürük ki, işçi heyətini tərbiyə işin təminatçısı kimi daha məsuliyyətli olmalı və buna paralel olaraq qanunvericilik qaydasında məhkumlara nəzarət sistemi daha da təkmilləşdirilməlidir. Şəxsin özünü təmin edən və məhsuldar vətəndaş olması yolunda əmək tərbiyəsini və ixtisasını əldə etməsi mühümdür. 24 Hərgah məhkumun ictimai həyata hazır olmasına baxmayaraq, asanlıqla ixtisasına müvafiq yerlərdə işə götürüləcəkmi? Müxtəlif bəhanələrlə işəgötürənlər həmin şəxsdən qurtulmağa çalışacaq, lakin əsl səbəb isə onun məhz məhkumluq həyatın yaşaması olmasıdır. Beləliklə, şəxs azadlığa çıxdıqda onun üçün imkanlar yaradılmalı və müvafiq yerlərdə imtiyaza sahib olmalıdır.
Mövzuya dair əsaslı təhlillərdən sonra yekun olaraq həmin təhlillərdən aşkar olunmuş qüsur və boşluqların müəyyən qədər aradan qaldırılması üçün təkliflər- tövsiyyələr irəli sürmək istərdik. Müntəzəm tərbiyəvi mühitin təmin edilməsi üçün televizorun cəzaçəkmə otaqların qarşısında məhkumların görə biləcəyi, lakin idarə edə bilməyəcəyi məsafədə quraşdırılması və orada “heyvani davranışlara malik insanların necə mənəviyyatı yüksək insanlara çevrilməsi haqqında” proqramların nümayiş etdirilməsi xeyirli olardı. 25 Proqramlarda, həmçinin, məhkuma ticarətin həyata keçirilməsi qaydaları, öz sinir-impuls nəzarət sistemlərin təkmilləşdirilməsi, “ali həqiqətin” aşılanması, əsasən də cinayətin qurbanları və onların ailəsinin düşdüyü vəziyyəti göstərilə bilər. 26 Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası cəzaların icrası məcəlləsinin (bundan sonra AR CİM) 102.4-cü maddəsində televiziya verilişinə dair məhdudiyyətin götürülməsi məhkumun mənəvi inkişafında ilk addım olardı. AR CİM-nin 101.3-cü maddəsinin imperativləşdirilməsi və bunu müvafiq olaraq tərbiyə işin formaları üzrə müəssisələrə münasibətdə vaxt cədvəlin dəqiq müəyyənləşdirilməsi barəsində norma bənd, maddənin əlavə edilməsi və ya ayrıca müvafiq qurum tərəfindən qərar qəbul edilməsi tövsiyə olunur. Cəzaçəkmə müəssisənin təhlükəsiz və problemsiz, o cümlədən islahetmə prosesini ləngitməmək üçün residivlərin ayrı-ayrıcalıqda saxlanılması və bütün müəssisə otaqlarında kameraların quraşdırılması 27 şəxslərin gələcəkdə ehtiyatlı davranmasına və cinayətlərin müəyyən qədər qarşısı alınmasına təsir edəcək.
24 Ağayev, Xüsusi hissə, s. 215 25 Smith, s. 127, § 5 26 Smith, s.127, § 5 27 Smith, ss.128-129 Electronic copy available at: https://ssrn.com/abstract=3210066
7
Hər bir müəssisədə oxu zalı olan kitabxananın yaradılması əqli və tərbiyəvi baxımdan məhkuma kömək olacaq. 28
yaradılması onların daha peşəkar, öz vəzifələrini anlayan şəxslərə çevrilməsində rol oynayacaq. 29
tətbiqi üçün dövlətin əksər səhmlərinin sahib olduğu şirkətdə onlara işləmək üçün şəraitin yaradılması onları məhsuldar, özünü və ailəsini təmin edəcək laiqli vətəndaşa çevrilməsinə sövq edəcək. 30
Nəticə. Biz cinayətlərin törədilməsinin ən başlıca əsasını və cəzaçəkmə müəssisələrdəki islahetmə ilə əlaqəli şəraitin, o cümlədən qanunvericilikdəki qüsurları təhlil edərək onların aradan qaldırılması üçün tövsiyələr verdik. Məhbusların xarakterini təhlil etdikdən sonra belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, əgər onlara lazımi istiqamət göstərilsə, həyatdaki qazanacağı uğurları qaçılmazdır. Onların müəyyən hissəsinin xarakterindən irəli gələn istedad və bacarıq bu mövqedə qalmağımıza imkan verir. Cəzaçəkmə müəssisələrin şəraitindəki bəzi qüsurlar, o cümlədən qanunvericilikdə mövcud bəzi boşluqlar və qüsürlar müvafiq olaraq doldurulduqdan və aradan qaldırıldıqdan sonra məhkumların islahetmə prosesi daha effektiv olacaq və beləliklə, residivlərin sayı tədricən azalacaq. Şəraitin islahetmə yönümündə təkmilləşdirilməsi gələcəkdə şəxsin nümunəvi vətəndaşa çevrilməsində mühüm rol oynayacaq. Penitensiar müəssisələrə sırf “cəzaçəkmə” yeri kimi deyil, “islahetmə mərkəzi”, “reabilitasiya yeri” kimi nəzərdən keçirilməsi qanunvericilikdə mühüm dəyişikliklərə səbəb olacaq.
28 Ağayev, Xüsusi hissə, s.106 29 Avropa Şurası, s. 114 30 Smith, s. 131, § 1 Document Outline
Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|