Bakı Avrasiya Universiteti Ad : İsmixan

Bakı Avrasiya Universiteti

Ad : İsmixan

Soyad :Vəliyev

Fakültə: Tərcümə

İxtisas: Ərəb dili

Qrup : III

Mövzu: Frazeoloji birləşmələrin tərcümə yolları

Dilimizdə iki cür söz birləşməsi mövcuddur: sərbəst söz birləşməsi, sabit söz birləşməsi.
Sabit söz birləşməsinə frazeoloji birləşmələr də deyilir. Frazeoloji birləşmələr tərkibcə dəyişməz, bütövlükdə məcazi bir mənanı bildirən sabit söz birləşmələridir. Məsələn, dabanına tüpürmək (qaçmaq), dilini saxlamaq (susnıaq), yanıb tökülmək (heyifsilənmək), gözü su içməmək (inanmamaq), əldən düşmək (yorulmaq) və s. frazeoloji birləşmələrdir.
Frazeoloji birləşmələr dildə hazır şəkildə olur. Onların bəzilərini bir sözlə əvəz etmək mümkündür. Məsələn, ağzına su alıb oturmaq – susmaq, başa salmaq – anlatmaq, yada salmaq – xatırlamaq və s. Frazeoloji birləşmələri təşkil edən sözlər iki və daha artıq ola bilər. Məsələn, qanı qaralmaq (2 sözdən ibarət), ürəyi ağzına gəlmək (3 sözdən ibarət), gözüm səndən su içmir (4 sözdən ibarət) və s.
Frazeoloji birləşmələr tərkib hissələrinə bölünmədən bütöv bir cümlənin üzvü olur. Məsələn, Müəllim dərsi uşaqlara başa saldı. Bu cümlədəki «başa saldı» birləşməsi cümlənin xəbəridir. Ağzına su alanlar (mübtəda) nəhayət dilləndilər.
Frazeoloji birləşmələr dəniz havası, məktəbin həyəti, yük maşını və s. kimi sərbəst söz birləşmələrindən fərqlənir, belə ki, bunların tərkibinə daxil olan sözlər öz həqiqi mənalarında işləndiyi halda, frazeoloji birləşmələrin tərkibindəki ayrı-ayrı sözlər öz həqiqi mənalarını itirir, birlikdə müəyyən bir məcazi mənanı ifadə edir. Sərbəst söz birləşmələrindən fərqli olaraq sabit söz birləşmələrinin asılı və əsas tərəfı olmur. Onlar lüğətlərə daxil olur. Dilimizdə lüğətlərin növləri sırasmda frazeoloji lüğətlər də xüsusi yer tutur.
Frazeoloji birləşmələr də omonimlik, sinonimlik və antonimlik xüsusiyyətinə malikdir.
Frazeoloji omonimlərə misal olaraq aşağıdakıları göstərə bilərik: üz vermək, can vermək, işə düşmək, ürəyi yanmaq, söz vermək, cana gəlmək və s.
Frazeoloji sinonimlər eyni və yaxın mənalı birləşmələrdir. Məsələn, qulaq asmaq – qulaq vermək, özündən çıxmaq – hirsi başına vurmaq, ürəyi ağzına gəlmək – tükləri ürpəşmək, qılığına girmək – qəlbinə yol tapmaq, burnunu sallamaq – qaş-qabağı yer süpürmək, dərd çəkmək – qəm dəryasına qərq olmaq, acığı gəlmək – zəhləsi getmək və s.
Frazeoloji antonimlər isə bir-birinə əks olan birləşmələrdir. Məsələn, xoşu gəlmək – zəhləsi getmək, yada düşmək – yaddan çıxarmaq, dil-dil ötmək – ağzına su almaq, əlini ağdan qaraya vurmamaq — dəridən-qabıqdan çıxmaq və s.

Frazeoloji birləşmələr nitqin, fikrin ifadəliliyini əks etdirən, obrazlılıq gətirən dil vahidləridir. Belə əlaqələrə davamlı əlaqələr də deyilir. Bir qayda olaraq, frazeoloji birləşmələr məcazi məna daşıyır. Məsələn: ü r ə yi d üş m ə k (qorxmaq), q ə lbin ə toxunmaq ( incimək ), ö z ü nd ə n çı xmaq (hirslənmək), z ə hl ə si getm ə k (nifrət etmək), burnunu salmaq (qaşqabaq) və s. Frazeoloji birləşmələr bir sözə ekvivalent olan birləşmələrdir. Frazeoloji birləşmələrin əsas xüsusiyyətləri bunlardır :

1. Frazeoloji birləşmələrin tərkibi dəyişmir.

2. Bu ifadələr hazır dildə mövcuddur.

3. Frazeoloji birləşmələrin tərkibinə daxil olan sözlər ilkin mənasını itirir və yalnız məcazi mənada işlənir.

4. İki və ya daha çox sözdən ibarətdir.

5. Frazeoloji birləşmələr lüğətlərə daxil olan ayrılmaz leksik vahidlərdir.

6. Onların əksəriyyətini bir sözlə ifadə etmək olar.

7. Hər hansı tam təklifin tərkib hissəsidir.

Frazeoloji birləşmələrin şeir mətnində özünəməxsus zəngin bədii həyatı var. Mühüm estetik ünsür kimi, poetik mətni təşkil edən ilkin dil materiallarından biri kimi frazeoloji vahidlər adi danişiq, məişət-ünsiyyət funksiyasindan fərqli olaraq özün də, daxili semantikasında gözlənilməz əsrarəngizliklər gizlədir. Ondaki potensial imkanlar söz sənətkarlarinin qələmindən misralara süzüldükcə açilir. Lakin heç zaman tükənib-qurtarmir. Gözlənilməz bədii-estetik kəşflər, üslubi tapintilar üçün həmişə etibarlı bünövrə, qüdrətli özül rolunu oynayır. Bu məziyyət – sabit söz birləşmələrinin obrazlı deyim mühitinin yeni-yeni çalarlar da təzahür etməsi ürəyə yatan üslubi məna rəngləri qazanmasi da spesifik dünya baxışından və söz üzərində çəkdiyi zəhmətin səmərəsindən asılı olaraq frazeoloji dil materiallarının rəngarəng, üslubi keyfiyyətləri təzahür edir. Məşhur fransız şairi Pol Valerinin frazeoloji birləşmələri “hazır verilmiş şeir” kimi səciyyələndirməsi, onun poeziya üçün misilsiz dil materialı adlandırması şəksiz ki, əsaslı arqumentlərlə özünü doğruldur. Əlamətdar cəhət ondan ibarətdir ki, frazeoloji birləşmələr dilin leksik sistemin də öz xəlqi təbiətinə görə seçilir. Onlar bir sıra ciddi tədqiqat əsərlərin də sözə ekvivalent hesab edilsə də, ekspressivliyinə, emosionallıq keyfiyyətlərinə görə mühüm özünə məxsusluqları vardır. Buna görə də onlar şeirdə daha çox dil hadisəsi ki mi yox, nitq hadisəsi kimi çıxış edərək semantika və normalardan yayınmahallarına məruz qala bilir.

Söz sənətkarı onun semantik hərəkətinin istiqamətini, komponentlərini dəyişmə imkanlarını duyur və bədii gözəllik naminə linqvistik normalara müdaxilə etmə səlahiyyətləri əldə edə bilir. Poeziyada frazeoloji vahidlər – zəngin semantik-üslubi xüsusiyyətlərlə çıxış edir. Düşdüyü kontekstdə onlar təsvir və tərənnüm obyektini təsirli poetik vüsətlə canlandirir. Məhz bunun nəticəsidir ki, “bütün zamanlarda frazeoloji birləşmələr ədəbiyyatşünaslar 4 tərəfindən adi leksik vahiddən daha çox obrazlılıq, yüksək ifadəlilik vasitəsi kimi dəyərləndirilmişdir. O da xüsusi vurğulanmışdır ki, xalq frazeologiyası bu baximdan daha aparıcı mövqelidir”.

Komponentlərin mənaca qovuşuq və ayrılmaz olması frazeologizmlərin sabitliyini göstərir. Frazeologizmlərin məna strukturunda inteqral(məna fərqləndirən) əlamətlər var. Diferensial əlamətlər, frazeologizmin rəngarəng olduğunu , inteqral əlamətlər isə frazeologizmin digərinə uyğunluğunu göstərir. Frazeologizmlərin mənası tərkib üzvlərin mənaları əsasında yox, bütövlekdə müəyyənləşir. Bunların mənasını, forma və məzmun vəhdəti baxımından, yanaşmaqla açmaq mümkündür. Frazeologizmlərdə onların konkret maddi əsasını təşkil edən sözlərə , struktur modellərinə diqqət yetirmək lazımdır.

Niyə frazeoloji vahidlər həm lüğət, həm də qrammatika ilə əlaqəlidir? İdiomlar kollokasiyalardan nə ilə fərqlənir? Frazeoloji lüğət yaradılmasında əsas çətinlik nədir? Bu və digər suallara filologiya elmləri doktoru Anatoli Baranov cavab verir.

Frazeologiya rus dilinin leksikoqrafiyası kursunda adətən öyrənilən standart fənlərdən biridir. Ancaq təbii ki, bu, ayrıca öyrənilmə tələb edən daha geniş bir intizamdır. Frazeologiya rus elmi üçün maraqlıdır ki, o, həqiqətən də məhz rus torpağında, daha doğrusu, sovet torpağında yaranmış bir şeydir. Bəzən deyirlər ki, Rusiya “fillərin vətəni”dir, amma məlum olur ki, frazeologiya məsələsində həqiqətən də belədir.

Frazeologiya ayrı bir elmi fən kimi ilk dəfə SSRİ-də XX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində yaranmışdır. Bu intizamın banisi, səbəbsiz deyil, Viktor Vladimiroviç Vinogradov hesab olunur. Onun bir neçə əsəri olub ki, burada frazeoloji vahidlər anlayışını açıq şəkildə əsaslandırıb, frazeoloji vahidlərin ilk təsnifatını verib və uzun illər frazeologiyanın öyrənilməsinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirib. Bundan sonra oxşar fənlər Avropada, xüsusən də sovet frazeologiyasının təsirinin çox güclü olduğu Almaniyada meydana çıxdı.

Sonradan oxşar fənlər Fransada, qismən də İtaliyada yarandı. Frazeologiyaya az-çox müqavimət göstərən linqvistik fikrin yeganə istiqaməti anqlo-sakson dilçiliyidir. Əlbəttə ki, ingilis dilində frazeologiya termini var , lakin o, çox nadir hallarda istifadə olunur və əsasən anqlosakson ənənəsində birləşmələr öyrənilir - bu, frazeoloji vahidlərin, zəif idiomatik frazeoloji vahidlərin növlərindən biridir.

Frazeoloji birləşmələrin ingilis dilinə tərcüməsi çox çətin işdir. “Dildə frazeologiya vacibdir semantik zənginliyinə, obrazlılığına, aydınlığına, parlaqlığına görə “Dilə ifadəlilik və orijinallıq verir.

Frazeologizmlərdən şifahi, bədii və siyasi ədəbiyyatda geniş istifadə olunur.

Frazeologiyanın tərcüməsində tərcüməçi ifadənin alternativ variantını tapmağı bacarmalıdır.

Tərcümə dili, ifadənin üslub funksiyasını itirmədən, məzmununu, obrazlılığını qoruyub saxlamaq. Bacarmasa dildə düzgün formanı tapırsa, məzmununa yaxın bir ifadə işlətməlidir