Biokimya Biokimya (Xülasə)

Biokimya
Biokimya (Xülasə) : Həyat ifadə edilərinin təməli olan kimya reaksiyalarını və canlıların kimyəvi yapisini araşdıran elm. Biokimya biologiya məsələlərinin aydinlatilmasi üçün üzvi və qeyri-üzvi kimya, fizikokimya, fizioloji, biologiya və mikrobiologiya elm budaqlarından da faydalanar. Bu baqimdən biokimya, canlı orqanizmlər sistemi içində olan zülallar, karbonhidratlar ,yağlayar (lipitler) kimi orqanik maddələrlə vitaminlər və hormonları araşdırar.

1. BİOKİMYANIN TƏRİFİ

Klassik bir tərifə görə biokimya, canlı orqanizmlərin kimyəvi quruluşunu və həyatın davamı boyunca canlının içində meydana gələn kimyəvi hadisələri mövzu olaraq ələ alan və araşdıran bir elm sahəsidir. Tibb və sağlamlıq elmlərini də əhatəsinə alan/sahə biologiya elmi çox kompleks və komplike problemlər ehtiva etməkdədir. Biokimya elm sahəsi isə təcrübi metodlar və alətlər istifadə edərək bu suallara və problemlərə həll axtarmaqdadır.

2. BİOKİMYANIN İŞ SAHƏS(N)İ

Bir biokimyaçının iş sahəs(n)i nədir deyə soruşulacaq olsa; "biokimyaçı, kimyəvi, fiziki və bioloji vasitə və üsulları istifadə edərək canlı orqanizmin quruluşunu və həyatın davamı boyunca bədəndə meydana gələn kimyəvi dəyişmələri ortaya çıxarmaq və açıqlamaq üçün işlə/çalışan araşdırıcıdır." demək mümkündür.
Nəticə olaraq biokimya elmi, həyatın ən kiçik vahidi olan hüceyrənin kimyəvi quruluşunu, canlının meydana gəlişindəki, həyatının davamındakı və nəhayət yox oluşundakı kimyəvi mexanizmləri mövzu olaraq ələ alan və araşdıran bir elmdir. Canlı meydana gəldikdən sonra həyatın davamı boyunca onun bədənində meydana gələn hadisələrin hamısına birdən maddələr mübadiləsi adı verilməkdədir. Bu səbəblə biokimya böyük nisbətdə maddələr mübadiləsi ilə maraqlanmaqdadır. Bununla birlikdə bəzi anormal patoloji şərtlər altında maddələr mübadiləsidə görülən imtiyazlar, tək xəstəliklərin diaqnozunda görülən imtiyazlar, tək xəstəliklərin diaqnozunda rol oynamaqla qalmayıb, eyni zamanda normal hadisələrin daha dərinliyinə işıqlandırılmasına da işıq tutacaq.

3. BİOKİMYANIN TARİXÇƏSİ

Biokimya olduqca gənc bir elm sahəsi olub başlanğıcından bu günə qədər təxminən 150 il kimi qısa bir zaman keçmişdir. 1903-cü ilə qədər heç istifadə edilməmiş olan biokimya deyimi, ilk dəfə bu illərdə Alman kimyagəri Carl NEUBERG tərəfindən istifadə edilmişdir. Bununla birlikdə biokimya sahəsində edilən işlərin başlanğıcı bu tarixdən əvvəlki illərə rast gəlməkdədir. Biokimya daha köhnə elm sahələri olan orqanik kimya, fizioloji, biologiya və tibbin inkişafı ilə gündən günə daha çox dəyər qazanmışdır. İsveç Kimyagəri olan Karl SCHEELEin 1700lərin ortalarına rast gələn illərdəki bitki və heyvan toxularının kimyəvi bileşimi mövzusundakı işləri, biokimyanın ayrı bir intizam halında qurulmasına səbəb olmuş və biokimyaya çox əhəmiyyətli qatqılarda ol/tapılmışdır.
WOHLERin 1820 illərində üreyi kimya laboratoriyasında sintez etməsi biokimya tarixində bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Çünki bu görüş orqanik molekulların tək canlılarda ol/tapıldığına inanılan və adına vital güclər deyilən bir qüvvət tərəfindən sintez ediləcəyi inancının yıxılmasına səbəb olmuşdur. Başlanğıcda parça parça və sadə olaraq əldə edilən məlumatların toplanması ilə biokimya müstəqil bir elm sahəsi olaraq inkişaf etmişdir. Biokimyaya 1800 illəri sonuna qədər bəzən fizioloji kimya, bəzən də patoloji kimya adları da verilmişdir. Bu tarixdən başlayaraq 1900 illəri başlanğıcına qədər edilən öncül işlərlə biokimya sahəsində irəliləmələr yazılmışdır.
Biokimya sahəsində ən böyük atılamlar 1820 lerden sonra olmuşdur. HARDEN və YOUNG ilə EMBDEN MAYERHOFin karbonhidratların axtar/ara maddələr mübadiləsisi mövzusundakı işləri bu dövrün biokimya mövzusunda ən müvəffəqiyyətli nümunələri olmuşdur. KREBS və digərlərinin trikarboksilik turşu dövrü mövzusundakı kəşfləri və W.CROSEin amin turşuları mövzusundakı klassik işləri bu dövrün diqqətə dəyər araşdırmalarıdır. İkinci Dünya Döyüşü sonrasındakı illərdə biokimya sahəsində inanılmaz irəliləmələr yazılmışdır. Bu dövrlərdən sonra biokimya sahəsindəki məlumatların hər səkkiz ildə bir yüzdə yüz/üz artdığı qəbul edilməkdədir. Elm dünyasının molekulyar səviyyədəki işlərə böyük maraq/əlaqə göstərməsi biokimyanı ən dinamik və ən çox görüşlərin iştirak etdiyi bir alan/sahə halına gətirmişdir. Çox həssas və spesifik kromotografik metodların 1950 illərində inkişaf etdirilməsi ilə çox kiçik miqdarlardakı bioloji molekulların saflaşdırılmasına və strukturlarının işıqlandırılmasına imkan verilmişdir. Radyoaktif izotoplarla işarələnilmiş mürəkkəblərin canlılara verilməsi ilə bu mürəkkəblərin uğradığı dəyişiklikləri və izlədiyi metabolik yolları izləmək mümkün hala gəlmişdir. Son iyirmi ildəki baş çevirici və inanılmaz inkişafları izah edə bilmək üçün bu dövrdə edilən işlərdən bəzi nümunə vermək lazımdır.
Glikoz, amin turşusu və yağ turşus(n)u maddələr mübadiləsisindəki biyosentez və dağıtma yollarının işıqlandırılması mövzusunda edilən işlərlə müasir görüşlərin ortaya çıxması, steroid hormonlar və xolesterol biyosentez yolunda edilən yeniliklər, bioloji baxımdan əhəmiyyətli olan bəzi zülalların strukturlarının işıqlandırılması bu dövrün ən müvəffəqiyyətli işlərindən bəziləridir.
1953-cü ildə I. D. WATSON və F. CRİCK, DNTin quruluşunu işıqlandıraraq zülal sintezində çox əhəmiyyətli irəliləmələrin olmasını sağlamışlardar. Daha sonrakı illərdə çox parlaq kəşflər olmuşdur.
MAXAM və GILBERTin inkişaf etdirdiyi kimyəvi üsulla DNTin quruluşu bütün detalları ilə təyin olunmuşdur. Bu sayədə həm müxtəlif DNT molekullarının daha detallı araşdırılması mümkün hala gəlmiş həm də gen mühəndisliyi dediyimiz yeni bir alan/sahə doğulmuşdur. Gen mühəndisliyi üsulu ilə, bir canlıdakı geni, bir başqa canlıya transfer etmək və müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etmək mümkün hala gəlmişdir. İnsan böyümə hormonu və insan insilin hormonu geni, insan hüceyrəsindən bakteriyalara nəql edilmiş olub, bu iki hormon bakteriyalar tərəfindən sintez edilməkdə və hər iki hormon da bol miqdarda əldə edilməkdədir. Gələcək illərdə də bu cür kəşflərin dinamik bir alan/sahə olan biokimya budağında ediləcəyini söyləmək mümkündür.
Biokimya, canlı orqanizmlərin kimyəvi quruluşunu və həyatın davamı boyunca canlının içində meydana gələn kimyəvi hadisələri mövzu olaraq ələ alın elmdəlidir. Biokimyaçı, kimyəvi, fiziki və bioloji vasitə və üsulları istifadə edərək canlı orqanizmin quruluşunu və həyatın davamı boyunca bədəndə meydana gələn kimyəvi dəyişmələri açıqlamaq üçün işlə/çalışan araşdırıcıdır. Canlının həyatı boyunca bədənində meydana gələn kimyəvi hadisələrin bütününə maddələr mübadiləsi adı verilməkdədir.
Biokimya olduqca yeni bir elm sahəsidir. Biokimya elm sahəsinin inkişafına saysız çox qiymətli elm adamlarının əməyi keçmişdir. Bunlardan yalnız bəzilərinin adlarını belə sıralaya bilərik; Carl NEUBERG, Karl SCHEELE, WOHLER, HARDEN, YOUNG, EMBDEN-MAYERHOF və KREBS.

Biokimyanın Tətbiq Sahələri

Biokimyanın təməli laboratoriya çalışmalarına söykən/dözər. Bu səbəblə biokimyaçılar çox inkişaf etmiş laboratoriya texnikalarından və aygıtlarından faydalanarlar. Məsələn toxumalardakı bütün kimyəvi maddələri təyin edib ayıra bilən spektrometre və kromatograf kimi xüsusi aygıtlar biokimyanın təməl vasitələridir. Beləcə bədəndəki hormonlar ya da toxumalarda tutulmuş zəhərli maddələr, başqa heç bir üsulla müəyyən oluna bilməyəcək qədər az miqdarda belə olsa bu cihazlarla təyin oluna bilər. Canlı hüceyrələrin xüsusi çözeltilere ya da jele konsistensiyasındakı xüsusi qida mühitlərinə "əkilməsinə" söykən/dözən toxu mədəniyyəti də biokimyanın ən əhəmiyyətli tekniklerinden biridir. Hüceyrənin bileşimi, çoxalma və davranış xüsusiyyətləri, ferment əskiklikləri, kromozom pozuqluqları, xərçəng meydana gəlməs(n)i, ilaçlara ya da mikroblara göstərəcəyi immunitet reaksiyaları bu üsulla aydın ola bilər. Xəstəlik quruluşçu bakteriya və virusların xüsusi qida yerlerinde çıxarılmasına söykən/dözən bakteriya və virus mədəniyyətləri də mikroblardan irəli gələn bir çox yoluxucu xəstəliyin başa düşülməsinə, müalicə və immunitet yollarının ol/tapılmasına köməkçi olmuşdur.
Xəstəxanaların biokimya laboratoriyalarında, ədli tibb təşkilatlarında, böyük əkinçilik işletmelerinde, haralarda və karantin istasyonlarında də biokimyaçılara əhəmiyyətli vəzifələr düşər. Xüsusilə xəstələrdən alınan qan, idrar, nəcis və beyin-onurğa iliyi mayesi kimi örneklerin biokimya üsullarıyla araşdırılması hastalıkların danısında çox qiymətli ipucları təmin edər. Tarlalardakı məhsullarda ya da asma bağlarında yoluxucu bir xəstəlik baş göstərdiyində bu xəstəliyin faktorunu təyin etmək, kriminolojide cinayət/günahın işləndiyi yerdəki bəzi izləri, məsələn saç tellərini araşdıraraq qatilin şəxsiyyətini belirlemek üçün də yenə biokimya üsullarına müraciət edilər.
Yeni ilaçlann və peyvəndlərin insan bədənindəki təsirlərini araşdıraraq farmakologiyaya köməkçi olan biokimya gündəlik həyatın bir çox alanında əhəmiyyətli rol oynayar. Yeməklərdəki qatqı maddələrinin, əkinçilikdə istifadə ediləcək gübrelerin və içmə sularını arıtmaq üçün qatılan kimyəvi maddələrin əvvəl biokimya yöntemleriyle sınanması lazımdır.
Radiasiyanın canlı toxular üzərindəki etkilerini araşdırmaq üçün də yenə biokimya texnikalarından və cihazlarından faydalanılar. Beləcə, nüvə enerji stansiyalarından televizyon ekranlarına qədər çox geniş bir alanda, radiasiyanın insan sağlamlığını təhlükəyə atıb atmadığı nəzarət edilə bilər.